De ateliergeheimen
Japan wil toeslaan op Antwerpen 93
CULTUUR
1
Wereldmuziekconcours
Kerkrade: 29 landen
'üll.f'l"'1 P f.T
Antwerpen
Cees van
Overbeek
voorzitter
KOV
destem grote gids
\/di in An no n/ici 1
VRIJDAG 28 MEI 1993
DEEL D
Peter Paul Rubens: oefenmateriaal verstopt in 'cantoor'.
Door Paul Kokke
In 1919 deed Gustav Falck,
conservator van het Koninklijk
Prentenkabinet in Kopenhagen,
een opmerkelijke vondst: in de
collectie van het kabinet be
vond zich een zevental porte
feuilles met zo'n vijfhonderd
17e eeuwse tekeningen.
Negenenzeventig daarvan waren be
schreven met een soort geheimschrift.
De meeste van die vijfhonderd teke
ningen vertoonden opmerkelijke stilis
tische overeenkomsten, die deden den
ken aan de tekeningen en schilderijen
van de grootmeester van de Vlaamse
Barok, Peter Paul Rubens.
Maar de tekeningen waren niet van
zijn hand, dat stond vast. Maar van
wie dan wel? Wie was het die zijn krijt
en pen liet voeren door de onzichtbare
hand van Rubens?
Men wist dat het antwoord op die
vragen kon worden gevonden in de
ontcijfering van dat rare krabbel
schrift op die negenenzeventig teke
ningen. De teksten bleken in het Ne
derlands te zijn geschreven. De inhoud
was niet altijd even interessant. Maar
opmerkelijk genoeg waren er twee zin
nen die regelmatig in die tekstjes te
rugkeerden: 'Dit hebbe ick oock vant
cantoor gehaalt' en 'Dese hebbe ik
oock gehaelt vant cantoor van Rubens'.
Spion
De schrijver bleek de maker van ruim
de helft van de vijfhonderd tekenin
gen. Willem Panneels, leerling van
Peter Paul Rubens en tegelijkertijd een
spion', die Rubens' ateliergeheimen
kopieerde en meenam. Want het groot
ste deel van Panneels' tekeningen wa
ren kopieën van werken van zijn mees
ter. De verzameling uit het Kopenha-
gense prentenkabinet gaat nu door het
leven als 'Rubens Cantoor', de kast of
kamer van Rubens.
Een selectie uit de Deense verzameling
is nu naar het Antwerpse Rubenshuis
gehaald voor de gelijknamige tentoon
stelling 'Rubens Cantoor', die verwe
ven is met de vaste collectie van het
Rubenshuis zelf. Zo hangen de werken
van kopiist en gekopieerde gebroeder
lijk naast elkaar en zijn ze met elkaar
te vergelijken.
Soms lijkt kunsthistorisch onderzoek
eerder meer vragen op te werpen dan
te beantwoorden. In het geval van de
Panneels-tekeningen tasten de kunst
historici op een aantal punten nog
steeds in het duister. Want waarom
schreef Panneels op zijn kopieën in een
geheimschrift dat ook gebruikt werd
door de diplomaten in die tijd? Was het
een stiekemerd, die iets deed waar zijn
leermeester absoluut niets van mocht
weten? Die gebruik maakte van diens
afwezigheid, wanneer Rubens zijn di
plomatieke reizen maakte naar Parijs
en Londen?
Rubens zelf maakte op 3 augustus 1626
in een brief aan een Italiaanse vriend
gewag van een geheim 'cabinet', waar
hij vertrouwelijke gegevens opsloeg.
Zo meldde hij te beschikken over gege
vens over een perpetuum mobile, die
hij bewaarde 'nel mio studiolo secreto',
in zijn geheime studio. Vermoed wordt
nu dat het 'cantoor' waar Panneels
over spreekt, die 'studiolo secreto' is.
De tekeningen die Rubens in zijn 'can
toor' bewaarde, waren voornamelijk
studies van antieke sculpturen en re-
naissance-voorbeelden. Hij gebruikte
die studies voor zijn schilderijen en
tapijtontwerpen.
Misbruik
Wanneer Willem Panneels zijn kopieën
maakte, is nog immer onduidelijk. In
eerste instantie concludeerden onder
zoekers dat zij waren ontstaan tussen
1628 en 1630, toen Rubens in het
buitenland vertoefde en Panneels als
huisbewaarder optrad. Maar inmiddels
staat vast dat een aantal vóór 1628 is
ontstaan. Feit is dat Rubens in 1630
met Panneels brak. Maar waarom is
niet duidelijk. Was hij vertoornd, ont
stemd omdat Panneels misbruik had
gemaakt van zijn vertrouwen?
Dat is nog maar de vraag. Het was
immers gebruik in de kunstenaarsate
liers ten tijde van de zestiende en
zeventiende eeuw dat leerlingen het
werk van hun meester kopieerden.
Enerzijds omdat ze op die manier
konden studeren op diens technieken,
van de andere kant was er ook sprake
van een commercieel belang. De mees
ter kon op die manier gemakkelijk
voorzien in de vraag naar zijn werk.
Want soms moest de gemiddelde
kunstliefhebber in die dagen zich al
tevreden stellen met slechts een kopie
in plaats van het origineel.
Lijnen
Misschien dat Rubens zich wilde ont
doen van een leerling die minder geta
lenteerd was dan in eerste instantie
Een van de anatomische studies van Peter Paul Rubens: linkervoorarm in twee posities.
leek. Want ook Rubens moet het zijn
opgevallen dat het talent van Willem
Panneels bescheiden was. De gelijk
soortige tekeningen van Panneels die
op deze tentoonstelling naast die van
Rubens hangen, tonen aan dat Pan
neels weliswaar een bekwaam kopiist
was, maar zeker geen ware artiest.
Zijn lijnen missen het raffinement van
Rubens, die juist tekende zonder lijn-
voering; zijn schaduwen zijn donkere,
zware moppen terwijl die van Rubens
een eindeloze schakering van grijze,
rode en bruine tinten vertonen. De
originele tekening van de befaamde
Torso van Belvedere door Rubens ten
opzichte van de gelijknamige kopie
van Panneels spreekt wat dat aangaat
boekdelen.
Briefje
Het mysterie-Panneels is nog steeds
niet opgelost. De meest beklemmende
vraag is waarom hij in dat rare ge
heimschrift notities op de bladen aan
bracht. De samenstellers van deze ten
toonstelling hebben zo hun vermoe
dens: misschien was Willem Panneels
toch niet zo schurkachtig als je in
eerste instantie zou denken. Misschien
was het juist wel discretie die hem
deed besluiten de bron voor zijn kopie-
en geheim te houden, al was het maar
om te voorkomen dat anderen te weten
zouden komen wat er in het atelier van
Rubens allemaal omging.
Het blijft gissen. En misschien was
Rubens ook heel wat minder gentle-
man-like dan wordt verondersteld
door 'huisbewaarder' Panneels na be
wezen diensten met een koel en lullig
aanbevelingsbriefje simpel te ontdoen.
Slechts de helft van de vijfhonderd
tekeningen uit het Kopenhagense
prentenkabinet zijn gemaakt door
Panneels. De overige zijn gemaakt
door andere leerlingen en door Rubens'
grote tijdgenoten als Anthonie Van
Dyck. Een aantal daarvan is eveneens
op deze tentoonstelling te zien. Want
ook van Van Dyck is het bekend dat
hij met graagte uit het atelier van
Rubens kopieerde.
Aansluitend op deze tentoonstelling
toont het Rockox-huis in Antwerpen
een selectie Rubens-grafiek. Het is een
beetje een misplaatste term, Rubens
grafiek, want voor zover bekend heeft
de kunstenaar zelf nooit gegraveerd.
Maar degenen die dat werk voor hem
uitvoerden, voelden Rubens' adem
steeds in hun nek. Hij stond erop dat
de graveerders werkten zoals het hem
voor ogen stond. Daarom wordt in
kunsthistorische zin die grafiek wel
degelijk als die van Rubens be
schouwd. De graveurs die voor Rubens
werkten, waren o.a. Lucas Vorsterman,
Paul Pontius en de gebroeders Bols-
wert.
Voor deze tentoonstelling zijn de wer
ken gekozen die deels zijn vervaardigd
in opdracht van Nicolaas Rockox, bur
gemeester van Antwerpen en vriend
van Rubens. Hij was de eigenaar van
het zestiende eeuwse pand waar nu de
tentoonstelling plaats vindt. Het
Rockox-huis is nu eigendom van de
Kredietbank, de sponsor van deze ten
toonstelling.
'Rubens Cantoor', tentoonstelling in het
Rubenshuis, Wapper 9-11, Antwerpen.
Di-zo 10-17 uur. Tot 27 juni.
'Rubensgrafiek', tentoonstelling in het
Rockoxhuis, Keizerstraat 10-12, Antwer
pen. Di-zo 10-17 uur. Tot 27 juni. Voor
beide tentoonstellingen geldt een en
dezelfde toegangsprijs.
Door onze correspondent
Bert Schampers
Antwerpen - Het wil nog niet
zo lukken met de Japanse
cultuur in Europa. Het oude
continent kent Japan vooral
als economische grootmacht,
producent van auto's en
audio-apparatuur. Maar af
gezien van enkele bij ons be
kende cineasten, is het Wes-
'cn nauwelijks vertrouwd
met de Japanse literatuur,
®uziek, dans en videokunst.
;ïn 10 tot en met 19 juni zijn de
Spanners daarom nadrukkelijk
aanwezig in de Europese cultu
re hoofdstad Antwerpen,
^"ogtepunt is het sluitstuk op
juni, op en langs de Schelde.
Met drums en free jazz wordt
JUet alleen de aandacht geves-
hgd op de hedendaagse Japanse
Muziek, het concert op zaterdag
avond vormt ook de inleiding
van een gigantisch vuurwerk in
de Edo-traditie. Edo is een ver
wijzing naar het Tokyo van vóór
1867.
Voor dit vuurwerk worden op
nieuw grote belangstelling ver
wacht. Tijdens het openings
weekeinde van Antwerpen 93
was een Franse vuurwerkspecia
list uitgenodigd. Maar zijn 'hori
zontaal' spektakel kon slechts
door een deel van de naar schat
ting 300.000 toeschouwers wor
den waargenomen.
Dit half mislukte vuurwerk leid
de tot felle discussies. De Ant
werpse burgemeester Cools ver
weet artistiek leider Eric Anto-
nis van Antwerpen 93 geen be
roep te hebben gedaan op plaat- Videotoren
selijke specialisten. Dit 'eigen
vuurwerk eerst' schoot dan ver
volgens Antonis weer in het ver
keerde keelgat.
Bij de presentatie van het Japan
se programma zei Antonis dat
dit nieuwe vuurwerk op 19 juni
niet moet worden gezien als een
revanche voor het openings
weekeinde. „De Japanners bren
gen high-tech vuurwerk, het is
eigenlijk een verlengstuk van
wat er eind maart te zien was."
De Japanse organisatoren heb
ben overigen wel een beroep ge
daan op een Antwerps bedrijf.
Zij beloven een uur lang onop
houdelijk vuurwerk, 'tot wel 250
meter hoog'. Het mag zelfs rege
nen, zolang het maar niet
stormt.
0
ET
Een week lang, van 10 tot 19
juni, staat in de hal van het
o. van Europa 1993
een videotoren met 25 beeld
schermen en 25 camera's. Die
registreren treinreizigers en an
dere passanten. De camera's stu
ren hun informatie naar compu
ters, die deze omzetten in totaal
nieuwe beelden. Zo kan het ge
beuren dat de argeloze treinrei
ziger zichzelf terugziet in een
maanlandschap of dat een
Vlaamse familie op het beeld
verschijnt in traditionele Japan
se kledij.
Tijdens de Japanse week is er
verder een tentoonstelling van
hyperrealistische airbrush-
kunst, treedt het Tokyo Symp
hony Brass Quintet op en zijn er
twee uitvoeringen van de Buyo-
dans met de première van Perso
nal Phase, dat speciaal voor
Antwerpen 93 werd gemaakt.
Kaifu
Vertegenwoordigers van de Eu
ropese Gemeenschap en Japan
praten tijdens een symposium
over de Oost-Westcultuur. Onder
de genodigden en sprekers is ook
de Japanse oud-premier Kaifu,
die in 1991 met de toenmalige
EG-voorzitter Nederland een
Kerkrade (anp) - Met 230
harmonieën, fanfares en
brassbands uit 29 landen be
leeft Kerkrade van 1 tot en
met 25 juli zijn grootste We
reldmuziekconcours sinds 40
jaar. In totaal nemen 14.000
muzikanten aan het spectakel
deel, van wie de helft uit het
buitenland komt. Dit heeft
het bestuur van het Wereld
muziekconcours (WMC)
maandag in Kerkrade be
kendgemaakt.
Het concours wordt iedere vier
jaar gehouden, dit jaar is dat
voor de twaalfde maal. Nieuw
dit jaar is dat in de hoogste
categorie, de zogenaamde con
certafdeling, ook brassbands uit
komen. Voor het eerst zal Kerk
rade ook gasten uit Australië,
Finland en Letland ontvangen.
Verspreid over de hele stad wor
den diverse evenementen geor
ganiseerd, zoals festivals voor
blaasorkesten, jazzparades, diri
gentenconcours, alsmede optre
dens van kamermuziekensem-
bles en van slagwerkgroepen. De
organisatoren verwachten di
keer zeker meer dan 200.001
betalende bezoekers en tijden
de weekeinden een half miljoei
dagjesmensen.
Het WMC vergt een uitgave vai
circa 3,5 miljoen gulden, waar
van het grootste part uit entree
gelden bekostigd moet worden
Verder uit subsidies van de ge
meente, het ministerie van wvi
en de provincie Limburg plu
nog donaties van sponsorendi
bedrijven.
Gedurende het hele concours ge
ven beroepsorkesten galaconcer
ten, onder meer het Concertge
bouworkest uit Amsterdam, he
Rotterdams Filharmonisch Or
kest, het Limburgs Symfonie Or
kest, het Russisch St. Petersburj
Symfonie Orkest en de Poolsi
Staatsopera.
Bij wijze van ouverture wordt oj
5 juni een concours voor orkes
ten van 25 muziekscholen ge
houden. Dit zal voor de laast
keer gebeuren. De stichtinj
WMC is namelijk van plan on
vanaf 1996 een speciaal Wereld
muziekconcours te gaan opzet
ten voor jeugdharmonieën ei
fanfares.
Kerkrade verwacht 14.000 muzikanten. foto archief de steiv
plechtige verklaring onderteken
de om de culturele betrekkingen
tussen de Gemeenschap en Ja
pan te verbeteren.
In Antwerpen zei de Japanse
organisator van de culturele
week dat sinds de ondertekening
van de verklaring er eigenlijk
geen zichtbare resultaten zijn
geweest van dat voornemen. „Ie
dereen kent Japan als economi
sche grootmacht, maar daarmee
houdt het ook zo'n beetje op",
aldus woordvoer Kogi van de
organisatie Human Being.
Het symposium en de Japanse
culturele bijdrage aan Antwer
pen 93 moeten daarom een brug
slaan tussen Oost en West, zo is
althans de bedoeling. Met het
door de Japanners uitgegeven en
in het Nederlands vertaalde pro
gramma-foldertje wil dat nog
niet zo lukken. Dat staat, on
danks de professionele inzet, alle
high-tech en de financiële steun
van overheden en sponsors, vol
hinderlijke tikfouten.
Wat is uw favoriete boek?
Ik ben heel erg geïnteresseerd in politieke geschiede
nissen. Zo ben ik op dit moment bezig in een boek over
Edgar Hoover. Dat boek geeft inzicht in de invloed van
de FBI op de politiek en het is boeiend geschreven.
Welke film heeft op u de meeste indruk gemaakt?
Ik houd van 'My Fair Lady', maar ook van 'Watergate'
én films van Pasolini. 'The Day Of The Jackal' vind ik
ook een erg goede film.
Wat is de laatste tentoonstelling die u heeft bezocht?
We zijn een week of vier geleden naar een congres in
Praag geweest. Daar hebben we nogal wat tentoonstel
lingen en historische gebouwen gezien.
Welke plaat of cd zou u op de radio willen laten draaien
voor u zelf?
Het dubbelvioolconcert van Bach, dat vind ik zo
fantastisch mooi.
Wat hangt er bij u thuis op het mooiste plekje aan de muur?
Twee etsen van moderne kunstenaars. Die hebben we
vorig jaar in Boedapest gekocht.
Wat was uw laatste cultureel avondje uit?
Dat was ook in Praag. We zijn naar de opera 'Rigo'letto'
geweest in het Staatstheater. Erg leuk.
Voor welk televisieprogramma blijft u thuis?
Voor geen een en als ik iets opneem, is het een film.
Door welke artiest, kunstenaar of acteur zou u het liefst
voor een diner met kaarslicht worden uitgenodigd?
Door de wereldberoemde violist Yehudi Menuhin. Ik
zou ontzettend veel over hem zelf willen weten, vooral
over zijn periode als wonderkind.
Wie zou er volgens u beslist nóóit minister van WVC moeten
worden?
Henny Huisman. Omdat ik vind dat hij bij de televisie
moet blijven.
Wat zouden mensen volgens u per se moeten zien, lezen of
horen?
Ze zouden moeten leren bridgen. Ik heb heel veel
moeite gedaan om het te leren en het is een heel
boeiend samenspel. Dat element spreekt me ook het
meest aan: samen met iemand iets opbouwen.
