weekend
Onze man in Goa
Na de
brand
Op dinsdag 4 mei
publiceerde De Stem een
artikel over joodse
tekenaar Leo Kok die
kort na de bevrijding in
een Duits
concentratiekamp
overleed. Bij het
schrijven van dat artikel
was niet bekend dat Kok
banden met
West-Brabant had. Een
telefoontje op de dag van
publicatie leerde dat die
banden er wel degelijk
waren. Er bleek zich in
Breda bovendien
onbekend tekenwerk van
Leo Kok te bevinden.
De kort na de
oorlog overleden
Joodse tekenaar
Leo Kok blijkt
banden met Breda
te hebben
Dat vader joods
was, hebben we
ook nooit geweten.
DE STEM W W Bm, ZATERDAG 15 MEI 1993
De ontbrekende schakel
Wij hebben besloten, mijn
vrouw en ik, om het voor
beeld van koningin Elizabeth te
volgen en ons huis open te stel
len voor het publiek.
De brand, die vorig jaar in onze
balkonkast heeft gewoed, heeft
ons een forse schade bezorgd,
die helaas niet op de belastingbe
taler kan worden afgewenteld.
Landgenoten en toeristen kunnen
nu bijdragen aan het herstel van
het historische bouwwerk, door
tegen betaling ons huis, inclusief
de balkons die er aan hangen, te
bezichtigen. De balkons, waarop
de bezoekers in groepjes van drie
kunnen worden toegelaten, zijn
van vers kunstgras voorzien ter
verhulling van ruim een halve
eeuw betonrot.
Ons gebaar naar het grote pu
bliek toe heeft, evenals in Enge
land, aanleiding gegeven tot con
troverse. In augustus en septem
ber mogen bezoekers een stipen
dium van twintig gulden betalen
voor een rondleiding. In tegen
stelling tot de Britse vorstin ver
zorg ik die zelf. De opbrengst gaat
naar het fonds voor de restauratie
van het vorig jaar gedeeltelijk
afgebrande bouwwerk, waarvan
de geblakerde deur nog aan de
ramp herinnert.
Aanhangers bejubelen 'de briljan
te inventiviteit en de sociale be
trokkenheid van deze geste',
maar afgunstig tuig, dat de zon
niet in het water kan zien schijnen
en dat fluistert dat wij de brand
zelf hebben aangestoken, vindt
de prijs, met name voor mensen
met uitkeringen, veel te hoog. Dat
de bezoekers bij de uitgang op
gebloemd plastic een boterham
tevredenheid krijgen aangeboden
wordt voor het gemak over het
hoofd gezien.
Geklaagd wordt niettemin dat de
prijs 'absurd hoog' is. Voor een
gezin met twee kinderen vergt
een bezoek tachtig gulden. Alleen
Japanners en Amerikanen kun
nen dit betalen, zo luidde de
klacht van linkse zielen in Londen,
die van oordeel zijn dat koningin
Elizabeth Buckingham Palace al
lang, en geheel gratis, had moe
ten openstellen. Ik voel daar niets
voor en ik heb liever Japanners
en Amerikanen in huis dan het
plunderende proletariaat.
Op Buckingham Palace verwach
ten ze deze zomer minstens vijf
tigduizend bezoekers. Mijn vrouw
en ik zijn met vijfduizend bezoe
kers al redelijk tevreden. Dat le
vert een ton op, minus vijfdui
zend sneden brood, die we van
tweehonderdvijftig bruine broden
afzagen. Het beleg, in de vorm
van tevredenheid, graaien we uit
de lucht. Ons huis zal voorlopig
vijf jaar toegankelijk zijn, tenzij er
ongeregeldheden uitbreken.
De Windsors gaan tijdens de pe
riode van de bezichtigingen op
vakantie, maar wij houden een
oogje in het zeil. Voor al het
prachtige dat men kan zien, onze
staatsi.evertrekken, slaapkamers,
de wijncollecties in de keuken
kastjes, de twee toiletten, mijn
garderobe, een boekerij en een
vermaarde kunstcollectie, is de
toegangsprijs niet te hoog. Mada
me Tussaud is acht procent duur
der. Zoals koningin Elizabeth het
niet goed vindt dat horden toeris
ten op haar koinklijke wc gaan
zitten - zij worden verwezen naar
de latrines in de koninklijke stal
len - zo verwijzen wij onze gasten
in hoge nood naar de bosjes aan
de overzijde van de straat, waar
een buurjongetje toiletpapier per
strekkende el verkoopt.
Tegen extra betaling kunnen Ja
panners en Amerikanen bij ons
logeren - en hier gaan we een
enorme stap verder dan de
Windsors. Voor dit doel hebben
we slaapdozen in Rotterdam be
steld, die op straat zullen worden
geplaatst. In die dozen komt een
Gideonsbijbeltje te liggen. Bij
nachtvorst serveren wij bouillon
met croutons tevredenheid.
Ook wij worden thans, evenals de
Britse vorstin, van afzetterij be
ticht. Wij wijten dat aan het slech
te economische klimaat. Men zal
kunnen zien hoe sober er op
Buckingham Palace wordt ge
leefd. Bij de uitgang staat mijn
fiets, waarop Japanners zich, ui
teraard tegen betaling, kunnen
laten fotograferen. Evenals prins
Philip ben ik een sportief type.
VERVOLG VAN WEEKEND 1
Negentigduizend inwoners telt Ma
lakka nu en de meesten zijn van
Chinese afkomst. De mooie Oudhol
landse huizen in de Heerenstraat
en de Jonkerstraat zijn vrijwel al
lemaal ur het bezit van Baba
Nyonya's, het mooie halfbloedras
dat ontstond toen Chinezen zich
met Maleiers vermengden. En de
Jonkerstraat is een antiekbuurt ge
worden, waar glimlachende Baba's
nu aan Hollandse toeristen voor
een paar gulden oude VOC-duiten
verkopen.
Een steenworp verder staat het
Stadthuys dat in Malakka drie eeu
wen lang de zetel van de macht
vormde. De VOC bouwde het mas-
sieve rode gebouw in 1650 als een
onderkomen voor haar gouverneur
en diens officieren. In 1982 maakte
Maleisië er een museum van, met
bijdragen van enkele sponsors, die
ook nu nog zo hun belangen in
Malakka hebben: ABN, Akzo, Fok
ker en Philips.
Dankzij hun gulle steun'is de ka
mer van de VOC-gouverneur in ere
hersteld, met aan de wand enkele
foeilelijke familieportretten, een
kapotte Zaanse klok en een slechte
kopie van Vrooms beroemde Zee
gezicht op Hoorn.
Er is nóg een Nederlands concern
dat hier in Zuidoost-Azië goede
zaken doet. Op een avond, in een
bar van nogal duister allooi, roept
een halfdronken man als hij hoort
waar wij vandaan komen: „Ha!
Netherlands. Good! Dutch Baby!"
Dutch Baby, een naam als een
vloek.
Maar Dutch Baby bestond toch
niet meer? Friesche Vlag had toch
al bijna tien jaar geleden publieke
lijk bekendgemaakt dat het in ont
wikkelingslanden zou stoppen met
de verkoop van blikjes melkpoeder
met daarop een rozige baby?
Talloze kinderen in de Derde We
reld waren toch aan diarree, onder
voeding en mineralengebrek ge
storven doordat hun moeders
meenden dat een met water aange
lengd blik 'Dutch Baby' volwaardi
ge babyvoeding bevatte in plaats
van doodgewone magere melk?
We kijken in het telefoonboek en
vinden: 'Dutch Baby', met een
adres op een bedrijventerrein in
een buitenwijk van Malakka. De
volgende ochtend staan we er op de
stoep en verbazen we ons over de
wijze waarop de Coöperatieve Con-
densfabriek Friesland zich, in dit
land waar het drinkwater onbe
trouwbaar is, tot werkelijk op de
rand van het oirbare heeft terugge
trokken.
Daar staan nog altijd de i
blikjes met doodgewoon -
der. Alleen: op het etiket heen
ch Baby nu Dutch Lady
blozende boerinnetje met
vervangen door een even
boerinnetje met melkemmers
Boven het boerinnetje staat,
wat kleiner lettertype:
Dutch Baby'. Voor wie gee»;
kent wordt het nog een keer'
in het Engels herhaald: 'A
Baby product'.
In 1641 ging de VOC over lij
hier winst te maken. Ergvl
anderd is de Nederlandse h
geest in die drieëneenhalve
niet.
Door Camiel Hamans
Het is 4 mei. De krant is
net gelezen, de tele
foon gaat. „Met me
vrouw Beekers. Die
Leo Kok, waar u van
daag over in De Stem
schrijft, kan dat mijn oom zijn?"
Verbaasde stilte. De Leo Kok van
het artikel was een jonge joodse
tekenaar die twee jaar in kamp
Westerbork gezeten heeft. Na de
oorlog doken een dikke 150 teke
ningen en portretten uit de kamp
tijd van hem op. Kok heeft de
Duitse bezetting niet overleefd. In
Ebensee, een dependance van het
gruwelkamp Mauthausen, is hij
vlak na de bevrijding bezweken.
Van enige verbinding met West-
Brabant is bij alle voorbereiding
nimmer iets gebleken. Geen infor
mant die ooit iets over een nichtje
heeft gezegd.
Het gesprek gaat verder: „Kok is
een veel voorkomende naam, Leo
ook. Dus of eh... Leo Kok had een
broer, Charles, was dat uw vader?"
„Ja, ons vader heette Charles."
„Kwam hij uit Berchem?" „Ja, Ber-
chem bij Antwerpen." „En uw
grootouders, hebben die in de oor
log in Suriname gezeten?" „Ja, dat
klopt ook." „Het kan niet anders, u
moet een nichtje van Leo Kok zijn.
Wat weet u van uw oom?" „Niets,
bijna niets. Thuis werd er niet over
die tijd gesproken. Maar het zelf
portret dat in de krant stond, dat
lijkt op een foto die bij oma en opa
op het buffet stond. En we hebben
ook nog een tekening die vader
altijd bewaard heeft."
Een afspraak is gauw gemaakt. Op
weg naar de Bredase Vuchtstraat
worden de aantekeningen voor het
eerste stuk nog eens doorgenomen.
Werner Löwenhardt, Amsterdams
reclameman en kampgenoot van
Leo Kok beschreef zijn vriend als
een knappe jongenman. „Heel
knap, kun je beter zeggen. Niet
groot, zo'n 1 meter 65. Donker
krullend, springerig haar, grote
donkere ogen. Altijd goed gehu
meurd, vriendelijk."
Mevrouw Betsy Beekers-Kok doet
open. In de keukendeur staat een
man, niet groot, zo'n 1 meter 65,
donker krullend, springerig haar,
grote donkere ogen. Vriendelijk
glimlachend. Met een hoffelijk ge
baar steekt hij zijn hand uit: „Leo
Kok."
Op tafel ligt een boek. 'Bartje', het
succesnummer van Anne de Vries
uit 1935. Er omheen een onbekend
kleurig stofomslag. In de rechter
benedenhoek een signatuur: Leo
Kok Feb.41. Het is een origineel.
Een eigen kaft voor een veelgelezen
boek. Op de titelpagina nog een
Leo Kok, ook februari 1941.
„Over Leo, oom Leo bedoel ik,
weten we niet veel. Vader sprak
nooit over zijn broer. Oma had het
over hem. Hij was vermist. Het
wezig in hun huis. Op de buffelt»
stond een foto. Daarop keek -
over de schouder van een meisje.
De foto is binnen een sec»
de teruggevonden in
oeuvre-catalogus die
Nijstad, de zoon van Kin
uit haar tweede huwelijk, in
uitgegeven heeft. Het blijkt s
dubbelportret van Leo en Kitty
Wijze. De foto is gemaakt in \ys
terbork door Rudolf Werner Bic
slauer. Een fotograaf die een ti
beklante praktijk had in het k®
en die tegen betaling van een kop-
suiker of een potje jam portrette
maakte.
Leo was een goede vriendg
Breslauer. Mischa, zijn jonge z®
tje, is in februari 1944 door li
geschilderd. Vader Breslauer lot;
grafeerde veel van Leo's werk. Zij
decors voor de kamprevues i
voor een deel zo overgeleverd,
„Hoe die foto bij opa en
terecht gekomen is, weten we®
Wel dat hij op een gegeven mom«
van het buffet verdwenen was, 8
hing toen op mijn kamertje. 8
logeerkamertje waar ik alü
sliep."
„Er waren meer foto's, maari
zijn van eerder. Ze zitten nu hier
het album. Mijn broer heeft er#
een paar." Charles als blote bil
Broer Leo heeft een blote oomLe
eveneens op een vachtje. Het gei
aan zee. Statieportretten met
der en grootmoeder en een g
geposeerde familie-opname. Vsrj
moeder en de beide zoons. Chari
als oudste, hij was van 1921 enk
van 1923, voorop. Leo iets i®
naar achter, maar quasi ongedwi
gen steunend op de schouders s
wie hem voorgingen, zijn mod
en zijn oudere broer. De foto m
uit '27 '28 zijn. Leo heeft laf
van een jochie van een jaar of vis
En dan ineens een minuskuultói
je. Een bruiloft in een achterti
De bruid in het wit met sluier,!
boek in de hand. Missaal? Tra
boekje? Charles in donker paki
lefdoek naast de bruid. Eenzei!
boekje in de hand. Een bruidegi
is nergens te zien. Op de acrii
kant in spiegelschrift: august
194. Het laatste cijfer is in lijm
ten opgelost.
„Wat het voorstelt weten we li
Wie het zijn, behalve vader, en
min. Het enige dat we ervan «e!
is dat het een foto uit de onderra
moet zijn. De foto hebben wes
kregen in juni 1980, na het ovai
den van ons moeder. Het is eeij
verhaal. De advertentie had ii
krant gestaan, met ons adres®
En toen komt er een mevrouw i
de deur. Die gaf een enveloppe
„Als het allemaal afgelopen
moet u dit maar eens bekijken,!
vader heeft bij ons ondergeifl!
gezeten." Weg was ze. Het bli
van een familie Van Soest gen
te zijn, Gastakker 15. We hebb
daarna noot meer contact gek
Jammer eigenlijk. Want nu we!
we nog niets."
„Vader sprak nergens over. Wal
weten is dat hij uit België kort
volgens ons was hij Belg. 8
oorlog zou hij Nederlander ge»
den zijn. Opa, Leon Kok, heeft
1928 nog voor België geturnd op
Olympische Spelen in Amsterè
Maar in de krant staat dat
Nederlanders waren, die in Bt,
woonden. Vader was net als
diamantslijper. Na de bevrijd»!
hij meteen in het leger gegaan
gebleven."
„Hij heeft zelf een keer een»
slagje van zijn militaire loopb
geschreven. Daarin staat dat h;
6 juni als OVW dienst genot
heeft bij de mijnopruimingsft
In die hoek is hij altijd gebleu
Hij was munitie-inspecteur. 1
officiële legerplaats was Go®
maar daar kwam hij bijna
Altijd in opleiding of op kto
heeft het gebracht tot sergeanH
joor. Eigenlijk had hij vakoli»
moeten worden, maar daarvo®
hij te jong gestorven. Hij I®
desondanks veel bereikt: ridde
de orde van Oranje-Nassau
burger van Zierikzee, vanwege»
moedige gedrag bij de waters»®
ramp."
„In '46 is hij met ons O*
getrouwd, Gerarda Struyer.'
echte Bredase. Ze woonden»,
begin Beyerd 25, later in hel"
velkwartier. Vader was
katholiek als moeder. Op W
geen joodse kippesoep, maaI1
Zelf liepen ze niet hard naai i
kerk, maar wij moesten alle®' j
gen."
Een geposeerde familie-opname uit 1927/ 28. Links grootvader Leon Kok, midden voor Charles, midden achter Leo en rechts grootmoeder
Rachel Kok-Swaab, die zich voor dagelijks gebruik Kitty noemen liet.
Rode Kruis was naar hem op zoek.
Bericht hebben ze nooit gekregen.
Toen oma dement werd, herhaalde
ze dat steeds: 'vermist'. Oma is aan
het eind van de jaren zeventig
overleden. Toen wist niemand nog
iets."
„Op de begrafenis van opa, dat
moet zo rond '85 geweest zijn, heb
ik van een neef van vader, ook een
Charles Kok, maar uit Zutphen,
gehoord dat Leo in een kamp geze
ten heeft. Welk wist ik tot gisteren
niet. En dat hij daar vrij mocht
tekenen. Op diezelfde begrafenis
hoorden we ook dat er een tentoon
stelling geweest was. Opa heeft die
misschien nog gezien." Het moet de
tentoonstelling 'Getekend in Wes
terbork' geweest zijn. Een expositie
in het Amsterdamse Joods Histo
risch Museum in 1982-83.
„Op de begrafenis heeft mijn broer
nog staan praten met een donkere
mevrouw. Leo zei dat we een boek
en een tekening van Leo Kok had
den. Ze wilde weten hoe we daar
aan kwamen. Naderhand hebben
we begrepen dat die mevrouw Kit
ty geweest moet zijn, de weduwe
van Leo Kok. We hebben nooit
meer iets van haar gehoord."
De tekening komt op tafel.
Een rafelig en geplakt film
beeld. Herkenbaar penseel
werk. Een grote paarse
inktvlek ontsiert de linkeronder
kant. In het midden een naam: Leo
Kok '40.
Het lijkt een scène uit een film.
Conquest uit 1938 misschien. De
costumering van Greta Garbo doet
er aan denken. Naast haar staan
Robert Taylor en Clark Gable, ui
terst links. Een film waar ze met
zijn drieën in gezeten hebben be
staat niet. De situatie moet ont
sproten zijn aan de fantasie van
Leo. Hij wist veel van film en
bioscoop. In zijn Vlaamse jaren, die
duurden tot de oorlog, verdiende
hij zijn jeugdig brood met het
schilderen van bioscoopreclames.
„Ons vader had een bruine kist,
daarin had hij al zijn privé spullen
zitten. Zijn militaire zaken. Vader
was beroepsmilitair. We mochten
er niet aan komen. In de deksel zat
die tekening geplakt. Je kunt het
nog zien. D'r zitten nog overal
stukjes plakband aan."
„De familie moet meer geweten
hebben. Een zuster van mijn moe
der wist dat Leo met een verpleeg
ster getrouwd was. Dat is in de
oorlog, in het kamp gebeurd, heb ik
nu in de krant gelezen. Vader en
opa en oma waren daar niet bij.
Vader was in Breda ondergedoken.
Mijn grootouders zijn per boot via
de Antillen en Jamaica in Surina
me terecht gekomen. We hebben
nog een menu van dat schip. Vader
zal het dus wel na de oorlog ge
hoord hebben. Met de familie moet
erover gesproken zijn. Met ons
niet."
„Dat vader joods was, hebben we
ook nooit geweten. Hij is gestorven
in 1967. Leo was toen 18, ik 20. Op
de begrafenis verschenen ineens al
lerlei beroemde mensen: Max van
Praag, die zanger en zijn broer
Jaap van Ajax en meneer Van
Moppes, de diamantair uit Amster
dam. Vragen hebben we ons toen
daar niet over gesteld. Meneer Van
Moppes was de baas van opa. Die
was diamantslijper en heeft bij
hem gewerkt tot hij ver in de 70
was."
„Op de begrafenis van oma hebben
we pas iets gemerkt, maar dat was
meer dan tien jaar later. De begra
fenis was heel anders dan bij de
katholieken en er liepen mannen
met van die kleine ronde hoedjes
op hun hoofd. Op het kerkhof be
grepen we het helemaal. Dat was in
Diemen. Die begraafplaats staat
vol met van die joodse kruisen."
„Maar ook de joodse kennissen en
relaties wisten niet van ons be
staan. Dat er twee kleinkinderen
waren, kwam daar pas uit. Toch
ben ik toen ik klein was vaak bij
opa en oma in Amsterdam geweest.
Leo niet. Die had heimwee. Vader
bracht me, bleef een nachtje slapen
en ging weer terug. Ik bleef de hele
vakantie. Toen vader gestorven
was, is het contact een beetje ver
waterd. Opa en oma zaten toen in
een bejaardentehuis. Een joods
verzorgingshuis, denk ik. Op de
Plantage Middenlaan."
„In zo'n vakantie heb ik dat boek
gekregen. Het was van opa en oma.
Ik was er nog te klein voor. Dus
zeiden ze dat ik het later maar eens
lezen moest, maar wel dat ik er
zuinig op moest zijn. Waarom, dat
bleef vaag. Toch was Leo niet af-
De tekening uit vaders kist. Een filmscène, links Clark Gable, rechts Greta Garbo.
