IET
£|§S
aSS»
Paradiso, ProvadyaChe Guevara en de ballade van Bonnie en Clyde
'ssss^-
\£i «ff
LK
STRIJDBAAR
I MARTELAREN
FILMFESTIVAL
Kr»-
ANDY WARHOL
PETER SCHAT
CULTUURFORTEN
TOEKOMST
MEI 1993
ZATERDAG 1 MEI 1993 E5
;n
[lein Zeeuws-VlaatJ
iedereen kent'.
Cle groeperingen, dj
1 jaren heen blevJ
fci '68 om de wereli
|„De lijnen zijn kor]
itouw zetten, je hel
bnsen te pakken."
van de indrukwej
un bijdrage aan
halverwege de jjï
Engeland. „In Teil
nand dat Ovet kolj
|Engeland. Dat wj
i vorm van actie bte
kwamen wij tegen jj
Jjn daar ook met i
ftoe gegaan, zijn nol
f. En hier thuis het!
aar weken een doeiJ
i mijnwerker te logJ
ht deed je dan."
i wordt het kringel t
Iverwanten wel kiel
It 'm danig tegenval
(■lijk heb je wel eenl
vd, waar zijn we mJ
bh blijf ik erin gek!
pstverwanten hebbel
i uit eigenbelang." 1
|?ten: het is makkelij!
Ie hoop mee te doerj
lelijk om overal tegel
Gemakzucht kou
uit en ja, cynism
maar da's niet hei
Dat is veel mee
(Als ge uw kar draaif
toch kunnen motive]
ekt ge de argumentej
is dat cynisme? Neef
noed opgeven, het i
op de polder onde:
i hem even niks scbe-.
Irusselaers kijkt zijr!
en vindt steun. „Ha!
nijn kar niet draaieul
lie academie zeiden d|
Igen mij: ik wil u oveiL
pg eens spreken. Wel.
J er nog terug gewees:1
lellen over Eritrea erf
lat zeggen ze nu niet
[tegen mij zullen ze mei'
1 je wel'."
|val van het door Rus|
pireerde communisn
geen bewijs van zijil
Vij hebben daar altijd
op gehad, noemder
bren zestig al een vont
Kapitalisme. Die Gore
e heeft alleen maar eei|
I muur omgeduwd."
fker dat er iets moest!
i Oost-Europa, maar ill
een stap vooruit, doer'
Bp terug. Dat is heet'
veel meer een lichtend!
was, demonstreerde
Is toen hij terugkwam.
Ibezoek aan dat land!
Jen signaleeren heml
leens in een heus Mao-:
|om kijkt hij nu zo be
de kapitalistische nei-i
de Chinese machtheb-!
It ze daar nu economi-
|ngen boven alles laten
X dat veel meer pijn das
Tusland is gebeurd."
'het gaat toch door-I
lof we willen of niet'
lt feodale tijdperk is af-1
zo zal ook het kapitalis-
instorten!" Daar. staat
|Brusselaers betreft, niet
een uitroepteken ach-|
EEN RARE CULTURELE REVOLUTIE
ak van het compromis enl
taan van de smalle margesj
|mocratie.
crijk verdween de Gaulkj
Ivan het toneel en werd®
fachtingen van de '68-ge-
voor een deel waarge-
loor de overwinning vant
te Unie van Francois Mit-
|n 1981. Maar daar zondig-!
eenmaal aan de macht
eerst met een overmaat!
vse retoriek en later mel|
rmaat aan pragmatisme,
istus 1968 werd hardhafr
einde gemaakt aan
lente van Dubcek doordej
ran de Sovjetunie. Toen i
[enlijk het mooiste gedeelte j
al over. In het westen van
was met vreedzame mi<H
■en toch toleranter samen-1
migszins van de grond ge* I
zij het voornamelijk voorj
eren van mijn generatie,
ig werd duidelijk dat stu-1
weinig uitrichten tege"
en zou het nog 21 jaar
lat men ook schouwburg®11
zetten en zonder bloedver-
de macht van de conim11' j
overnam. Twee verschill®1
er met mei 1968. In Parijs
en Havel opgestaan en he
er democratie. In Praag
die democratie toen PaS
(Door Dirk Vellenga)
je voelde het in cafés, op
scholen en op zolderkamers
en je kon het horen aan de
muziek op Hilversum 3. Het
jaar 1968 was vol hoop,
maar wel met een grimmige
rand. Het bloemetjesgedoe
van 1967 was over, wegdro
men in de underground was
een te gemakkelijk ideaal.
In Berlijn, Parijs en Berkeley
werd al gevochten. In mei 1968
werd de Nieuwe Tijd getoest aan
de grauwe werkelijkheid. De Bea
tles hadden na de bonte uitbun
digheid van 'Sgt. Pepper' en 'AU
vou need is love' het sobere rock-
"en-rollertje 'Lady Madonna' op
genomen. De Stones deden weer
gewoon en zouden later dat jaar
met 'Street Fighting Man' komen.
Het werd tijd voor de confronta
tie. De prille jongerencultuur,
voortgedreven door krachtige
popmuziek, balde een vuist tegen
ouders, leraren en overheidsdie
naren. Het was vrijheid en vrolij
ke anarchie contra Het Establish
ment, Het Systeem. Inspraak en
meebeslissen contra betutteling
en onderdrukking. Democratie en
Che Guevara contra oorlog, NA
VO en Amerika. Creativiteit con
tra commercialiteit. Experiment
contra materialisme.
Jonge mensen, die in betrekkelij
ke rust en welstand opgegroeid
waren, zagen hoe hun ouders, die
depressie en oorlog hadden mee
gemaakt, het ultieme geluk von
den in het bankstel, de televisie en
de spaarrekening. En natuurlijk
de roomklopper, dat door Harry
Mulisch bedachte symbool van
burgerlijkheid. Dat waren voor
jongeren geen levensprijzen maar
gewoon gegevens. Er was meer, er
moest meer zijn.
Zo viel opeens de beroemde gene
ratiekloof, gapender dan ooit te
voren in de historie. Die lijn
scheidde de partijen, daar lag het
front en in mei 1968 ging het los.
Popmuziek was niet langer louter
pretmuziek voor het kleine pick-
upje op de kamer. Tussen de lief
desliedjes en psychedelische
droommuziek klonk opeens strijd
bare taal. 'We want the world and
we want it now,' zong Jim Mor
rison van The Doors en de soul-
music van onderdrukte Ameri
kaanse negers dampte van nieuwe
energie. Frank Zappa van The
Mothers of Invention ontvouwde
zelfs een visie op de maatschappij:
„Ik geloof dat de enige manier om
verandering te krijgen is via de
bestaande machtsstructuur."
Hitweek, het blad van het alter
natieve deel van de Nederlandse
jeugd, schreef: „De tijd van de
Grote Magische Over Alle Span
ningen Heenreikende Liefde lijkt
voorbij. De bloemenkinderen wa
ren goed voor één seizoen. De
sosjale revolutie werkt nu aanste-
keiijker."
Om de rumoerige jeugd kon je
moeilijk meer heen. Met 'sjoel
bakachtige kaffees' (aldus Hit
week) was het afgelopen. Jonge-
j ren bezetten het lege kerkgebouw
van de Vrije Gemeente aan de
Amsterdamse Weteringschans en
kregen het in maart 1968 in
bruikleen. Dat werd de poptempel
Paradiso. Tegelijkertijd verander-
i de een pand aan de Prins Hen
drikkade in het Kosmisch Ont-
spanningscentrum Fantasio.
Vanuit Amsterdam verspreidde de
'subcultuur' zich over het hele
land. Jeugdhonken en toneelzaal
tjes heetten opeens Provadya en
boden ongrijpbare muziek, diver-
se theetjes en een oosters hoekje
met een enkele yoga-beoefenaar.
Jongeren in Afghaanse jassen gin
gen van Groningen tot Breda rie-
lekst door de knieën op een oma-
vloerkleedje om jasmijnthee te ge
nieten ver van de waanzin van
consumptie en competitie. Dur-
vers rookten hasj, het harde spul
was er nog nauwelijks. En altijd
waren er de vloeistofprojecties, in
de taal van '68: spiegedeliese
nchtsjoos. Een Magies Gebeuren,
nepen de organisatoren Hitweek
na. Niemand wist precies wat dat
was. Gewoon magies, weetje wel.
Bonnie and Clyde' schudde ieder
een wakker. Die door acteur War-
ren Beatty betaalde film gaf de
i gnmmige geest van 1968 perfect
weer. Het bioscooppubliek leefde
mee met de naïeve, gefrustreerde
®ankovervallers in begin jaren
dertig en zag Bonnie en Clyde als
martelaren, in de val gelokt en
oorzeefd door een onevenredig
gewelddadig reagerende Geves-
I igde Orde. Zo ver kan het komen
m®sen a^es ontnomen wordt,
as "et algemene gevoel, dat
,!.e"n Sev°ed door de romantiek
'an T-Fordjes, stoffige landweg-
getjes en poëtisch verbeeld ge
weld.
Bob Dylan, ooit protestzanger,
deed hetzelfde met gangster John
Wesley Harding. Op een gelijkna
mige elpee bezong hij de schurk
als een vriend van de armen, die
een fatsoenlijk mens geen haar
krenkte. De desperado was popu
lair geworden in het begin van
1968. De strijd van de armen in
Zuid-Amerika kreeg een roman
tisch symbool: het heroïsche affi
che van de gesneuvelde Che Gue
vara hing in vele kroegen en
jeugdgebouwen. Ook Mao met
zijn culturele revolutie in China
had hier zijn fans. En spoedig zou
de guerrilla overslaan naar de
steden van West-Europa en Ame
rika.
De Revolutie bereikte op zaterdag
18 mei 1968 de Franse Rivièra.
rebellen op zondagmorgen op
nieuw de grote zaal in. Claude
Lelouch en Louis Malle verklaar
den dat de filmers staakten uit
solidariteit met arbeiders en stu
denten. Als directeur Favre le
Bret het in zijn hoofd zou halen
toch films te projecteren in zijn
paleis, zouden de opposanten ge
weld moeten gebruiken. Om
twaalf uur verklaarde de verne
derde filmbaas het festival voor
gesloten.
„Het heengaan van de 64-jarige
Favre le Bret kon niet dramati
scher worden omlijst. Hij neemt
ook een stervende traditie met
zich mee. Wanneer 'Cannes' nog
ooit terugkeert, zal het festival er
ongetwijfeld heel anders uitzien,"
schreef Bob Bertina, als zovelen
aangestoken door de vernieuwing,
in de Volkskrant.
Godard vloog direct na de val van
Andy Warhol een kogel in zijn
bast, afgevuurd door een van zijn
sterren, Valerie Solanas. Hij kon
zoiets verwachten, riepen zijn te
genstanders. Warhol had de bana
liteit tot kunst verheven, schilder
Bill de Kooning noemde hem 'a
killer of art and a killer of beau
ty.' In deze oorlogssfeer werd de
killer bijna zelf vermoord. Maar
Andy overleefde het en ging ver
der met zijn zeefdrukken en pola-
roidfotootjes.
Andy Warhol blies het gewone op
en introduceerde de magie van de
herhaling. De reeks soepblikken'
van Campbell en de rijen gezich
ten van Marilyn Monroe en Jackie
Kennedy brachten de kunstcritici
in problemen. Zijn werk hing in
het voorjaar van 1968 in het Ste
delijke Museum in Amsterdam en
werkte zeer inspirerend op dis
cussie-lustig Nederland.
Veel meer beeldende kunstenaars
ontdekten de geweldige promotie
mogelijkheden van de popmuziek.
Affiches voor The Jimi Hendrix
Experience, The Crazy World of
Arthur Brown en The Soft Machi
ne werden ontworpen door erken
de kunstenaars als Michael Eng
lish, Nigel Waymouth en Mark
Boyle.
Affiesjes, dat was de algemene
spelling toen, met krullerige, pa
radijselijke voorstellingen kostten
maar vier gulden. Het werd een
leuke handel, de firma Verkerke
uit Ede dook erin en legde de
basis voor een wereldwijd poster
imperium. De strip werd opge
waardeerd. Schilderij en boek
waren statisch, traag en ouder
wets, ruim baan voor Lucky Luke
en nieuwe futuristische tekenver
halen!
Kunst bereikte het volk ook via de
gelberg organiseerde hij op 31 mei
1968 een 'politiek-demonstra-
tieve, experimentele manifestatie'.
Een van de geintjes was dat de
dirigent aan de kant werd gezet in
het 'combattieve' muziekstuk 'On
Escalation' van Schat. De bedoe
ling was dat bij de luisteraar een
proces aan de gang werd gebracht
dat 'parallel loopt aan de anar
chistische revolte'. Er was pu
bliek, dat wel, maar dat kwam
meer voor het spel met de nieuwe
strijdkreten dan voor de vernieu
wende klanken.
Het geheel was opgedragen aan
Ernesto Che Guevara, die een jaar
later het kolossale middelpunt
zou zijn van de revolutionaire
opera 'Reconstructie' in Carré in
Amsterdam. De componisten
Peter Schat, Jan van Vlijmen,
Louis Andriessen en Mis ja Men
gelberg hadden zich daarvoor ver-
slpsEgr
•Haha, teru-fji
m°est
'"cede pL,T°oh t
van """"""s d|e
e«stc ru/m ?p?un"nor*
^"ger van
derne ciektw Zotl
tfonpo- -
'opnumrner
I Inge
r'a de
oen iH
nfo gToeP te knniGede elPee
I Kip-a
g°ed beer
de Ia.
Bob A
I Killer
v'enson,
I voorkon
gekomen
werkt er
?raPe-ma
'""eens nu
e" ""der dt
Grnkeer dal
yrap0_0
lnook°>»A
opkramen, i0
um-ff Spe'en e
eerste elrJLi Wan
br«ebt met I
-.Trop-'?- "O*
te vinden was kon
nlle vjifri toet het
f°p '00 hooiden,''"'
riha de 'ty„, "u ,vor,
oon zeer fraaie LP,Ce n,et a
Cnn0'"
cBSNederla„dm,,h'er"'o!,
v°or i «marl,,,,
v«Jf1 (Jn nln e%e»J*lir
Je eipee nanr \Vt
gVnfcc'
joveel. O" oat van B
tong iofferealeaoe
gender aI° toe.
oeboiab decca)
Jongen*
Boodschapper was Jean-Luc Go
dard, natuurlijk Jean-Luc Go
dard, de man die zo graag zonder
script échte mensen op straat
filmde en een paar dagen eerder
op de barricades in het Quartier
Latin in Parijs bij het vastleggen
van 'het geweld van de politie
staat' zijn camera was kwijtge
raakt. Hij stormde het Palais des
Festivals aan de Boulevard de la
Croisette in Cannes binnen, want
dat filmfestival kon natuurlijk
niet doorgaan met bombastische
premières alsof er niets aan de
hand was.
Er gaat iets gebeuren, ritselde het
door de zalen en gangen. Technici,
acteurs en zelfs beroemde regis
seurs snelden naar de grote zaal,
waar vurig werd gedebatteerd en
diep in de nacht de eerste ideeën
op papier kwamen voor een com
pleet nieuw cinematografisch
tijdperk, waarin filmers de baas
zouden zijn en niet de producen
ten en exploitanten.
Na een korte nacht namen de
edtotel
Cannes naar Londen voor de op
namen van 'One Plus One' met de
Rolling Stones. Die film maakte
echter geen historie en Godard
zette zichzelf min of meer buiten
spel. Hij wenste de absolute vrij-,
heid voor zeer persoonlijke, intel
lectuele films, niet om de massa te
verheffen.
Het Filmfestival Cannes redde het
wél. In 1969 kregen regisseurs de
gelegenheid naast de filmwed
strijd hun nieuwste produkten te
laten zien en verstilde het gemor.
Grote Amerikaanse filmmaat
schappijen versterkten langza
merhand hun greep op de wereld
markt, Franse films worden nau
welijks nog bekeken en voorzitter
van de jury in Cannes is. in
1993....Louis Malle.
Wapengekletter en geweerscho
ten, ook in de verstilde wereld van
de beeldende kunst. Drie dagen
na de meimaand van 1968 kreeg
„hltwe* 40
eve" L Ir'rttto en niet
;in^C*S'
Aaat
lw" 1 \n el^aar k
stoget to uveer
*"<AeltCr! Ten beetV
i nnrt- Cttelm bet bent
kker' lle«ebeet
(Derato)
De beweging was niet te stoppen,
de grote K werd genadeloos neer
gehaald. Liechtenstein, Pollock en
Rauschenberg zweerden bij het
alledaagse. Pop-art ging uit van
gebruiksvoorwerpen. Democrati
sering van de kunst, concludeer
den de kunstcritici. Maar waar
schijnlijk ergerde juist de gewone
man zich het meest aan deze inge
lijste platvloersheid. Een jaar la
ter scheidden radicale kunste
naars zich af van de Beroepsvere
niging van Beeldend Kunstenaars
(BBK) en werd de Nachtwacht
zaal van het Rijksmuseum bezet.
De truc van de ontregelende her
haling paste Warhol ook toe in
andere kunstvormen. Hij maakte
aan de lopende band lange, verve
lende films, vaak met één camera
instelling. En hij gebruikte de
Velvet Underground, de band van
Lou Reed en de mysterieuze zan
geres Nico, voor happenings,
waarbij eindeloze repetitie tot een
merkwaardige trance en soms tot
extase leidde.
hoezen van 'verre' elpees. Andy
Warhol had de hoes van de eerste
Velvet Underground-elpee voor
zien van een pelbare banaan.
Pearls Before Swine gebruikte een
fragment van een werk van onze
Jeroen Bosch. Rick Griffin ver
sierde de platen van platen The
Grateful Dead met macabere
kunstwerkjes, Bob Cato gaf Moby
Grape surrealistische hoezen,
striptekenaar Robert Crumb
werkte voor Big Brother and the
Holding Company (met Janis Jop-
lin), het collectief Hypgnosis was
verbonden aan Pink Floyd.
Ook in de 'serieuze' muziek moest
alles anders. De jonge componist
Peter Schat was op Culturele
Congres op Cuba geweest en had
geconcludeerd dat zijn verdere
werk maar één functie kon heb
ben: 'het ondermijnen van het
kapitalisme'. Met de kameraden
Louis Andriessen en Misja Men-
Hitweek, het blad, van het alter
natieve deel van de Nederlandse
jeugd
zekerd van de steun van Harry
Mulisch en Hugo Claus. Tegelij
kertijd gingen de radicale compo
nisten via de actie 'Notenkraker'
het Concertgebouworkest van
Bernard Haitink te lijf.
Schouwburgen konden eigenlijk
ook niet meer in 1968. Die cul
tuurforten van de met juwelen
behangen uitgaans-elite moesten
nodig gedemocratiseerd worden.
Leerlingen van de Amsterdamse
toneelschool lieten de lessen voor
wat ze waren en kwamen in okto
ber 1969 tot een eerste revolutio
nair gebaar. De Nederlandse Co-
medie speelde Shakespeare en
werd tijdens het slotapplaus on
der schot genomen door de Actie
groep Tomaat. Onder de tomaten-
gooiers bevonden zich Josine van
Dalsum, Gerardjan Rijnders en
Adriaan van Dis.
Guus Oster, directeur van de Ne
derlandse Comedie en beschouwd
als symbool van de theater-arro-
gantie, moest buigen onder het
geweld van het rotte fruit. De
discussies in het theater en op de
tv nekten hem. „Ik raakte dom
weg mijn zelfvertrouwen kwijt,"
bekende hij later. Spelen durfde
hij nauwelijks meer, de tv-quiz
'Wie van de drie' ging nog net.
Ellen Vogel bleef nuchter in de
spannende maanden. „Ik word
misselijk van al die prietpraat van
boodschapper zijn en de wereld
vernieuwen. Ik speel op de eerste
plaats toneel, omdat ik het zo
ongelooflijk graag doe." Ze bleef
gewoon doorgaan en speelde in
1987 samen met ex-tomaat Josine
van Dalsum in 'Glazen speelgoed'.
Een beetje inschikken, hier en
daar wat toegeven en alles was
weer geregeld. We weten nu dat
de rebellen van toen goed terecht
zijn gekomen, in Het Systeem.
Gerardjan Rijnders maakt nu wel
ongewoon theater, maar om maat-^
schappijkritiek gaat het hem ze-'
ker niet.
Wel werd van overheidswege een
begin gemaakt met de cultuur
spreiding. In winderige stadshoe-
ken verrezen laagdrempelige cul
turele centra met multifunctionele
pretenties. Een vorm van demo
cratisering, jazeker, maar wel een
dure. Is er verder veel veranderd?
De kostuums van de bezoekers
zijn enigszins gemoderniseerd
(nette spijkerbroek, vlot jasje zon
der das), die van de acteurs zijn
hetzelfde gebleven.
De Culturele Revolutie dus. Of die
nou gelukt is, daar vallen heel wat
antwoorden op te geven. Er is in
ieder gesjord aan de Gevestigde
Orde, er zijn koppen gevallen,
oude gezagssctructuren verdwe
nen. De maatschappij is na 1968
door elkaar geschud. Een oord
van rechtvaardigheid en eerlijk
verdeeld genot is het echter niet
geworden. De toekomst bleek heel
anders dan was gepand.
De heilstaat was ver weg en over
de wegen er naar toe ontstonden
steeds meer meningsverschillen.
Richtingloosheid en verwarring
maakten grote en kleine slachtof
fers. Ails mag, alles moet kunnen,
dat was te veel voor een gewoon
mens.
De diepe generatiekloof is dicht,
maar er zijn andere barsten ont
staan. De splitsingen kwamen al
snel. Sommige jongeren werden
kritische stencildraaiers en ste
nengooiers, anderen zochten hun
heil in drugs en raakten uiteinde
lijk alles kwijt, ook hun even
wicht. Verreweg de meeste op-
standigen werden gewillige con
sumenten, net als hun ouders. De
persoonlijke vrijheid die in de
jaren zestig was bevochten, ge
bruiken ze vooral om zichzelf te
verwennen met apparatuur, kle
ren en geuren.
Voor kunst is er nu een groter
publiek dan destijds, maar wie te
weinig geld en te weinig opleiding
heeft blijft nog steeds buiten
staan. En er is een hoge pri-js voor
betaald. Het bedrijfsleven heeft
een stevige greep op artistieke
uitingen gekregen, alleen gega
randeerde kassuccessen maken
kans. Kunstenaars zijn geen aan
beden goeroe's, ze moeten zaken
mensen zijn om zich te kunnen
handhaven.
De democratisering heeft een
krachtige commerciële vertaling
gekregen. Het communisme is
dood, maar de amusementsindus
trie heeft voor een eenvormigheid
gezorgd die nooit eerder heeft
bestaan. Voor de massaproducen
ten is iedereen jong en wild, gek
op snelle videoclips, tuk op gladde
tv-series van kinderlijke eenvoud
en bereid om in de rij te gaan
staan voor Prince en Van Gogh.
In mei 1968 werd nog gesproken
van 'de kinderen van Marx en
Coca Cola', een generatie die kon
genieten en tegelijk politieke ide
alen had. Nu is duidelijk dat
Marx vervangen moet worden
door McDonald's. Kapitalisme is
zo gewoon geworden dat het
woord al niet eens meer gebruikt
wordt. Dat is een van de grote
paradoxen als je 1993 vergelijkt
met 1968. Toen werden Ameri
kaanse hebzucht en platheid fel
bestreden, en het resultaat lijkt te
zijn dat nu alle jongeren in shirts
en jacks lopen met namen van
Amerikaanse sportclubs en veel
kunstenaars het vluchtige en op
zichtige van Amerikaanse pro
dukten omarmen als stijlmiddel.
Mei 1968 kan de climax van de
jaren zestig genoemd worden. Er
was een historische botsing tusen
traditie en vernieuwing en de
brokstukken vormen een ingewik
keld patroon. Een vloeistofprojec
tie met schitterend kleuren, lelijke
figuren en veel bleke plekken.
Een Magies Gebeuren, toch eigen
lijk wel. En hoe vaak maak je
zoiets mee in je leven?
