weekend
De
patatvos
Het einde van Backer en Rueb
markeert het einde van de
industriële revolutie. Een
revolutie die noch in Breda,
noch in West-Brabant, noch in
Zuidwest-Nederland ooit
plaatsvond. De tijd van de grote
industriële bedrijven als Kwatta,
Etna en Backer en Rueb duurde
feitelijk zestig jaar, vanaf het
begin van de eerste wereldoorlog
tot de eerste crisis van de jaren
zeventig. Een inventarisatie van
een lange herhaling van de
geschiedenis.
Faillissement
Backer en Rueb
markeert einde van
een tijdperk
Breda is in grote
lijnen terug bij
kleinschalige
werkgelegenheid
Eén keer per jaar herleeft
negentiende eeuw in Nede
Vorige week zaterdag moe
toplaag van de Nederland
samenleving een avond.lai
onbeschaamd terugverlan
naar de tijd van voor de
Wereldoorlog, 'toen het le
nog minder scherpe kantj>
te hebben'. In het chique i
Hotel Huis ter Duin in
Noordwijk aan Zee was h
voor 'dé society-gebeurtei
het jaar': het Oostenrijks
Tweeëndertig debuterent
'Jungherren' en 'Jungdar
vormden het hoogtepunt
avond vol traditie, dans
glamour. En natuurlijk
romantiek, 'net doen also
leven njopi is'.
DE STEM
ZATERDAG 3 APRIL 1993
DE STEM
Den Haag is zo ongeveer bank
roet, maar nergens klonteren de
miljonairs zo genoeglijk samen
als in het aangrenzende Wasse
naar. Die gemeente heeft per
vierkante meter ook de meeste
nachtegalen van Nederland en de
grootste lappen bos en duin per
inwoner.
Dat er patat gebakken wordt ver
baast me. Niet dat ik meende dat
er vanuit huifkarretjes broodjes
bambibiefstuk en glaasjes elegan
te wijn werden gevent. Ik dacht
slechts dat men in Wassenaar
niet op straat at en dat men daar
de patat meed als de schurft.
Dat is niet zo en daar is zelfs de
vos achter gekomen die sedert
een bescheiden aantal jaren in de
duinen is gaan wonen. Daar leven
ook zeer veel patrijzen, maar de
vos heeft ontdekt dat een frietje
daarbij zeer goed smaakt. Hij
stroopt, zo las ik in de krant, de
frietkramen af, haalt de afvalbak
ken overhoop, doet zich te goed
aan patat met en patat zonder en
heeft zich, al doende, de naam
'patatvos' verworven.
De naam heeft iets joviaals, maar
je vraagt je af hoe lang het zal
duren vooraleer de vos zich als
bedelaar in het straatbeeld gaat
vertonen. De reiger staat al stads-
tuinvijvertjes leeg te vissen, zee
meeuwen bevolken vaalten die
ver landinwaarts liggen en bij tijd
en wijle volgen beren de route
van de gemeentereiniging van
Anchorage in Alaska.
We hebben hier te maken met de
minder fraaie kanten van de evo
lutie. Een ander, aangenamer
voorbeeld is het feit dat kort gele
den een jongeman moest worden
afgekeurd voor de militaire
dienstplicht omdat zijn hoofd
(omtrek 64 centimeter) net iets te
groot was voor een goedpassen
de helm. Er zijn weinig dingen die
de strijdlust heviger ondermijnen
dan met een helm, die boven de
oren blijft steken, het slagveld
opgezonden te worden.
Ik ben zelf even gaan meten en
kom tot een omtrek van 62 centi
meter. Onze hoofden worden ge-
leidelijkaan groter. Totdat we ze
met één, en vervolgens twee han
den moeten ondersteunen.
Het is moeilijk te voorspellen wat
de verre toekomst ons brengen
zal. Uit New York wordt reeds
gemeld dat verwilderde katten in
onderaardse tunnels zijn geëvolu
eerd tot wrede vechtmachines en
dat in de riolen krokodillen zwem
men die familie zijn van de gigan
tische Gangesgavialen. Er zijn al
muizen bij wie het kakement zich
heeft ontwikkeld in de richting
van betonschaartjes: ze boren
dwars door de keukentegels
heen. En op den duur zal er wel
een varken komen dat legblokjes
produceert in plaats van mest.
Het Aldersvarken.
De evolutie bij de mens wordt
zichtbaar als ik in de stadsbus
langs mijn oude school rijd. Vroe
ger was dat een door Jezuïeten
bewaakt fort of kampement. Door
surveillanten op damesfietsen
werden wij beschermd tegen de
verderfelijke invloed van vrou
wen. Nu is het fort een gemengde
scholengemeenschap met leerlin
gen die zich niet meer hoeven te
verdiepen in de diverse bewijzen
voor het bestaan van God (inclu
sief een bewijs uit het ongerijm
de) en die geen zonden van on
kuisheid meer biechten.
Het spannendste dat wij lazen
waren de Gorgelrijmen van Cees
Buddingh', waarvan we flarden
door de bus heen lalden. We
riepen 'Als de weespermopshond
angstig door de grauwe
scheem'ring keft' en 'kruipt de
simmelot sardonisch door het
krakend kreupelhout, met een kop
vol boze ogen en een tas vol
havermout' om de volwassener
medepassagiers te tonen dat we
niet voor niets naar school gin
gen.
We hadden het over 'de wilde
waluw' en 'het kruidje weren-
kind'. De een riep 'mijn vader is
een porgel' en de ander liet daar
op volgen 'mijn moeder is een
porulan'. Ja, daar komen vreem
de kinderen van. De evolutie
wordt zichtbaar: De porgel en de
porulan zijn gestorven aan de
schorgel. Wij groeiden op met de
knezidon en de biecht, de nieuwe
kinderen met de patatvos en de
computer.
Door Willem Reijn
Een industriële revolutie
heeft Breda*nooit door
gemaakt - nog minder
dan de rest van de han
delsnatie Nederland. In
de negentiende eeuw is
Breda een klein vestingstadje, gele-
gen aan de steeds verder verzande
rivier de Mark en tot 1880 beklemd
tussen de oude wallen. Het stadje
telt 25.000 zielen.
Tot in de twintigste eeuw blijft
Breda een bestuursstadje, dat ver
der veel militairen herbergt. Want
Breda heeft naast de normale ka
zernes ook de KMA en de reserve-
officierenopleiding.
De industrie stelt betrekkelijk lang
weinig voor. In 1925 telt niet Bre
da, niet Bergen op Zoom noch
Roosendaal de meeste arbeiders,
maar Princenhage, waar de jamfa-
briek De Zjem staat.
Tot 1850-1860 kent Breda al hele
maal geen industrie. Het stadje
heeft geen ruimte, geen geschoolde
arbeiders en evenmin voortvarende
ondernemers. De basis van de be
kende Bredase fabrieken lag in de
tweede helft van de negentiende
eeuw, als de wallen verdwijnen.
Vanwege het gebrek aan goede ar
beidskrachten en de wat typische
Bredase mentaliteit laat in die tijd
Philips het stadje nog links liggen,
als het bedrijf zoekt naar een ge
schikte vestigingsplaats voor een
gloeilampenfabriek.
Het zijn vooral de agro-industrieën
die opkomen. In 1872 wordt de
Bredasche Beetwortelsuikerfabriek
Van Aken, Segers en Compagnie
opgericht. In de plaatselijke socië
teit vechten de beleggers om de
aandelen van het bedrijf. Twee
slechte jaren verder koopt Felix
Wittouck, een Belgische suiker
magnaat, de fabriek tijdens een
openbare verkoping. Na de machti
ge expansie van de suikerindustrie
(een plaats als Zevenbergen telde
vier suikerfabrieken), komt al snel
de sanering. In 1892 wordt de Bre
dase suikerfabriek organisatorisch
samengevoegd met die van Bergen
op Zoom, eveneens eigendom van
Wittouck.
Concentratie, fusies en samenwer
king bepalen de voortgang in de
sector. In 1908 vormen onderne
mers samen de Algemeene Suiker
Maatschappij Breda, waaronder
fabrieken in Breda, Bergen op
Zoom, Oudenbosch en Stampersgat
vallen. In 1919 ontstaat hieruit de
CSM.
Er wordt al honderd jaar gecon
centreerd en gesaneerd in de suike
rindustrie. CSM telt in Nederland
nog twee fabrieken. CSM en Suiker
Unie, het maakt hier niet uit of je
een beursgenoteerd bedrijf of een
coöperatieve organisatie bent, slui
ten de laatste tien jaar aan de
De NV Machinefabriek Breda in betere tijden.
FOTO BERN. VAN GILS
Het einde van een
revolutie, die
zich nooit voltrok
lopende band fabrieken. In Zuid
west-Nederland gaan de poorten
van twee fabrieken in Sas van Gent
en verder in Roosendaal en Zeven
bergen dicht.
De agro-industrie, of moderner de
food-industrie, is de laatste eeuw
feitelijk toch de meeste stabiele
sector gebleken.
In 1881 richt de bakkersfamilie De
Bont in Breda de latere Faam op,
een fabriek van suikerwerken, pe
permunt en chocolade. Het bedrijf
bestaat nog steeds, maar wel onder
de internationale vlag van Basset
Foods Plc. uit Sheffield in het
Verenigd Koninkrijk.
De oprichting van de een jamfa-
briek in Princenhage door de jene
ver-stokers van Henkes uit Schie
dam in 1901 is weliswaar in eerste
instantie geen succes. Na twee jaar
gaat de onderneming door proble
men bij het moederbedrijf failliet,
maar de bank Van Mierlo houdt
het bedrijf in stand. De fabriek
heet in de volksmond d'n Ouden
Zjem. Het bedrijf bestaat nog
steeds, alleen is van de jamproduk-
tie al lang afstand genomen. Het
heet nu Dalgetty Food, inderdaad
Engels, en maakt onder meer de
populaire kindersnack Nib-itt.
Uit de groentezaak van Bredanaar
R. Jansen groeit net na de eeuw
wisseling een interessante samen
werking met het expanderende
Zwiterse concern Hero. Wie weet
zou een vlot geschreven persbericht
op dit moment spreken van een
strategische alliantie. In 1914 ves
tigt Hero zich in Breda.
Een grote uitzondering is Kwatta.
De plantersfamilie Van Emden
kwam na de afschaffing van de
slavernij in 1873 terug uit Surina
me, waar zij de cacao-plantages
Maasstroom en Kwatta beheerden.
In Breda richt zij zich vooral op
chocolade. In 1893 gaat het bedrijf
over in de handen van Stokvis. Een
uitgekiende marketingmix doet
Kwatta tot een van de bekendste
produkten van Nederland uit
groeien. Het produkt is kwalitatief
goed. De prijs ligt laag, zeker in
vergelijking tot de geïmporteerde
Franse chocolade. De promotie is
slim met gratis verstrekking van
chocolade met Sinterklaas en
Kerstmis. Als slogan voert het be
drijf 'Chocolade als volksvoedsel'.
Het leger is lange tijd de enige
afnemer van de repen, die in mili
taire kantines te koop liggen. Daar
komt ook het fameuze beeldmerk
met de soldaat vandaan. Manoeu
vre-chocolade heet de reep, die
later ook voor de burgerbevolking
beschikbaar komt. Het Kwatta-
soldaatje wordt een begrip. De fa
briek groeit van 39 arbeiders in
1900 naar 407 in 1920.
Maar Kwatta redt het niet. Wanbe
leid doet het bedrijf in de jaren
zeventig omvallen. Zelfs het merk
is verdwenen, omdat pas in de
tweede helft van de jaren tachtig
de waarde van een merk tot de
commerciële en boekhoudkundige
geesten doordringt. Het merk is zo
hard, dat echte Bredanaren nog
steeds om de Kwatta vragen als ze
chocolade-hagelslag willen hebben.
De opkomst van de metaalin
dustrie hangt sterk samen
met de opkomst van de an
dere industrieën. Die zorg
den met hun investeringen immers
voor de orders voor de kapitaalgoe
deren.
In 1862 vestigt de firma Bruyn
Kops en Backer zich in Breda.
Cornelis de Bruyn Kops had in
Tilburg samen met Francis Manns-
bach een fabriek van stoom- en
andere werktuigen met bijbehoor-
dende metaalgieterij opgericht.
Toen Mannsbach zich terugtrok
had jh. Ferdinand Backer zich ge
meld. De expansie maakte verhui
zing noodzakelijk.
Op een eilandje in de rivier de
Mark, nabij de spoorverbinding
gaat het bedrijf in 1862 in Breda
van start. De aan- en afvoer van
grondstoffen en materialen over
zowel spoor als water speelt bij de
beslissing zich hier te vestigen een
grote rol.
De Bruyn Kops trekt zich in 1868
uit het bedrijf terug, omdat hij zich
helemaal toelegt op de produktie
van apparaten, waarmee menselij
ke faecaliën mechanisch kunnen
worden verwerkt. Zijn plaats
wordt ingenomen door Johan Rueb,
die als specialisme de constructie
van stoommachines en locomotie
ven heeft.
Daarmee vindt de in 1870 gevorm
de firma Backer en Rueb definitief
aansluiting bij het zich langzaam
industrialiserende Nederland.
Stoomketels zijn onontbeerlijk
voor het draaien van de fabrieken,
locomotieven onontbeerlijk voor
het vervoer van de produkten.
Want daar waar de locale samenle
ving tot de industrialisatie groten
deels autarkisch was, kan door de
industrialisatie en het snellere ver
voer een internationale arbeidsver
deling ontstaan.
Backer en Rueb krijgt als doelstel-,
ling 'het continueeren en drijven
van een etablissement voor fabri
catie en herstelling van stoom- en
andere werktuigen van ijzer en
metaalwerk, voorts ijzer- en koper
gieterij en algemeen ingenieurs
werk en de met een en ander ver
bonden handel.'
Het begin is moeilijk, maar na een
onderscheiding voor een verticale
locomobiel op een tentoonstelling
in Wenen gaat het snel. In 1884
krijgt het bedrijf de nieuwe naam
NV Machinefabriek Breda. In lan
den als Nederlands-Indië, Spanje
en Zuid-Afrika rijden de locomo
tieven, veelal voor de tramwegen,
rond. Een Backertje, zo noemt het
volk het ijzeren trekpaard.
Begin jaren twintig telt Machinefa
briek Breda 290 werknemers. De
hele industrie maakt tussen 1917
en 1930 een sterke groei door om
werkgelegenheid. Meteen na de
eerste wereldoorlog krijgt de Bre
dase industrie veel orders te ver
werken.
Wel moet het bedrijfsleven in 1920
een dip door. Er is sprake van
buitengewone slapte, die de werk
gevers aan drie oorzaken toeschrij
ven: de goedkope buitenlandse va
luta, de te hoge lonen en de verkor
te arbeidstijd. Verder klagen de
werkgevers over de kosten van de
sociale wetgeving. Het citaat komt
van de Kamer van Koophandel, die
ruim zeventig jaar later met gemak
dezelfde alinea in zijn jaarover
zicht zou kunnen opnemen.
De crisis van de jaren dertig, als de
kapitaalgoederenmarkt door de
crisis is weggevaagd, doet de Ma
chinefabriek echter wankelen. Er
zijn zelfs plannen om de zaak te
sluiten en er mee te stoppen. Een
zelfde situatie doet zestig jaar later
het bedrijf omvallen.
Wie zei dat de geschiedenis zich
herhaalde - maar dan steeds an
ders?
De vooraanstaande Bredase onder
nemer Charles Stulemeyer redt het
bedrijf. Hij heft de machinewerk
plaats verbonden aan zijn textiel
bedrijf HKI op en brengt het ma
chinepark over naar de Machinefa
briek. Die krijgt daardoor voldoen
de orders van de HKI om de tl
te overleven.
Het optreden van die Stulemevel
terug te vinden in koopgrage f
kenlui van na de oorlog. Begon,
als een agentuur in stenen I
bouwmaterialen, ontwikkelt l
Stulemeyer-concern zich al sné.I
een bouwbedrijf. Het bedrijf pil
teert van de industrialisatie metl
bouw van de grote fabrieken \f
Kwatta en Etna in Breda. dI
dochter komt later IGB te heten!
Charles Stulemeyer biel
zijn concern in alle rich j
gen uit. Hij koopt de Nedi
landse Groente- en Vrtitf
drogerij, heeft een koffiebranij
Jeko (Je Koffie) en richt de ül
landsche Kunstzijde Industrie f
Dat bedrijf heeft hij feitelijk n
tot 1929, als er 1200 mensen v.l
ken, in handen. In dat jaar tl
koopt hij de HKI aan de ENKA. f
Stulemeyer koopt in de jaren t
tig in het geheim aandelen in:
Machinefabriek Breda. Het opt
den van een moderne raider dus.
1928 probeert hij een coup uil
voeren als de Noor Hagen bij Kt
Lloyd. De afloop is ongeveer b
zelfde: wel invloed, maar geen to:
trole. Later verwerft hij welt
trole over het bankiershuis
Mierlo, het huis dat hem in n|
eerste jaren nog had gered vanf
ondergang.
De Etna komt voort uit de smedtfl
van de familie Klep. Officieel k
gon het bedrijf in 1856. Op del;
biedt de Etna, dat zich van iji.
gieterij ontwikkelt tot product:
van kachels en fornuizen, aan d
zend mensen werk.
De grote massa-fabrieken staan
in Breda eigenlijk pas echt in i
jaren vijftig en zestig. De Etna,
Kwatta, de Machinefabriek, de H:
ka, het zijn bedrijven met een kit
ne duizend tot bijna tweeduiza
mensen aan het werk. De la:/
hallen met eindeloze rijen arbel
ders.
Maar het zijn ook bedrijven die
tijd niet kunnen bijhouden. Waan
te weinig wordt geïnvesteerd i
nieuwe produkten, in produktl
processen, in nieuwe markten,r
lonen stijgen, de toej
waarde niet.
Aan het begin van de jaren zeval
tig wankelt de Enka. Het luidt r
eerste bedrijfsbezetting in
land in. Het is de tijd dat eve
wordt gedacht aan het einde va
het kapitalisme en het vrijmake
van de onderdrukte arbeidersklas
se. Mooie theorieën van de bto
menkinderen, die zich MarxisM
laten scholen op de sociale
mies. Maar Enka verdwijnt uiteiif
delijk toch, op de ouderwetse kapl
talistische wetten van vraag
aanbod en kosten en opbrengsten I
Kwatta verdwijnt stap voor stapl
de Etna eveneens. Vroeger lagen dl
bedrijven aan de rand van de oud'
stad. Het is aardig te zien wat era;
staat: gebouwen met kleine bedrij;
ven, soms ambachtelijk industries
veel adviserend en dienstverleni
Op het Enka-complex zitten twee
distributiebedrijven. De distribu
tiefunctie van Breda stamt al vï
de middeleeuwen, toen in
laken uit Luik werd overgeslage'l
op schepen voor Engeland.
Op het Enka-terrein zit natuurlij'!
ook food: het grootste bedrijf va"!
Breda is de snoepfabriek van Var|
Melle. De andere grote werkge
is de bierbrouwerij van Allied-&
weries. Verder is er in Breda ff
industrieel bedrijf met meer i
vijfhonderd werknemers. Ter ini'!
catie: de stad is sinds 1920
honderdduizend mensen gegroei
Breda blijft een stad, die sterk aai
de overheid hangt. Voor de ver
dwijnende militairen komen d'
studenten en docenten terug. Be
stuurlijk kiezen ook steeds mee'
bedrijven voor Breda, waar r""
Esso dat heeft gedaan, een B
lux-hoofdkantoor mooi centraaj
staat.
Breda is in grote lijnen terug t
kleinschalige werkgelegenheid. B(l
grote fabriekscomplexen v
Kwatta en Etna zijn veranderd' I
bedrijvenparkjes. Dat maakt d'l
economie minder overzichtelijk
Maar wel gevarieerder.
Voor een aantal historische f
wordt in het artikel geciteerd u>'l
het boek Geschiedenis van Bret
deel III van drs. M. Buijghuisen e-21
Vanavond geen
land, geen Cath|
ijl en geen Jan
we weer' des Bc
'celebrities' diel
uitgenodigd zij
en operettegrootheden. L
honderd gasten van het
Oostenrijks Bal komen ni|
zien te worden, ze zijn
kaar.
Zij hebben er 155 gulder
soon voor over gehad on
avond, tijdens de dertig!
van het Oosetrijks Bal i
land, bij te zijn. Decor I
'Bal der Bals' is het prj.
Grand Hotel Huis ter
Noordwijk aan Zee.
Hoewel de organisatie ej
gaat dat iedereen welkonj
de overgrote meerderheid
publiek toch in de beten
worden gezocht. De sam
van het zogenaamde Ju
en Jungherrenkomittee, dl
lijke en mannelijke de
verraadt het al. Dit is
komst van baronnen, jon
ngela Copier pn Peter
ee
alles wat minimaal
naam op zijn visitek
staan.
Al zijn de koetsen op
plaats vervangen door
hogere prijsklassen, e
nen lijkt de tijd tacl
hebben stilgestaan. D^
in rokkostuun of smol
mes in enkellange ar
behangen met de far
Het Bal staat nog ste
bijna vergeten tradities
Voorzitser Mia Zins
naar van de Stichting
Bal: „Dit is een het
feest en dat is ook pi
doeling. Het is een fee
sen met heimwee naa
voor de Eerste Werelc
leek het leven wat mi
kantjes te hebben. Ni
maal zo cru. Maar var
de romantiek. En i
doen alsof het leven m
Dat het in stand hot
VERVOLG VAN WEEK
Maar er schuil
Uden ook ge
cisme: „Wat
trappistenkl
gelen gebeurt, valt
binnen de marges, m
ook exorcismen plaat
taal geen controle of
gelijk is. Dan is de ka
ring levensgroot. In 11
al wat particuliere b
tief als exorcist. Als z
vergrijpt aan een 'b'<
of er puur op uit i
horen over allerlei se
dan is er achteraf
mogelijk. Een medisc
voor het alternatiev
staat niet."
Van Uden toont een
een potsierlijk voorb
haas-exorcisme. Ei
exorcist behandelt i
mer een vrouw. De r
echter totaal niet a
voorgeschreven rite
Hij zwaait wat ir
sprenkelt wat wijw;
wat namen: 'Heilige
Maria, Heilige Mat
lijstje heiligen op i;
lieverlee maar verdf
maandag, Heilige d
woensdag...'
