weekend
Nogal
overdreven
Het is al weer tien jaar geleden dat
de ruim driehonderd werknemers
van Electron Breda BV werden
meegesleurd in de val van het
RSV-concern. Een deel van hen
ging niet bij de pakken neerzitten.
Ze namen hun lot in eigen handen
en richtten een werkgemeenschap
op. Die ETW (Electrotechnische
Werkgemeenschap) Breda BV
bestaat nog steeds en verschaft
werk aan dik honderd mensen, ook
al moest er vaak tegen de stroom
opgeroeid worden. Tien jaar
arbeiders-zelfbestuur in Breda.
Electron-personeel
ontsnapte aan
RSV-ramp en
richtte ETW op
'De belangstelling
bij de bonden en
bij de politiek voor
ons is minimaal'
ALS hij het over zijn st
heeft, praat geen Breda
de Valkenberg. Nee, de
zwanen zwemmen in dc
't Valkenberg. In de voc
hoftuin van de Oranje-]
staan beuken en eiken
eeuwen oud. Ook vancU
criminaliteit en herenli
bekende verschijnselen
gemeente wil het park
reconstrueren, een pro
het ministerie van Mili«
aangemerkt is als Nati<
Voorbeeldplan.
DE STEM
ZATERDAG 27 MAART 1993
DE STEM
In zijn jonge jaren placht Benito
Mussolini in oproerige redevoe
ringen God uit te dagen om hem
ter plekke dood te donderen. Het
publiek wachtte dan ademloos op
de klap, maar helaas is God nim
mer op zijn verzoeken ingegaan.
Dat zou de wereld een hoop el
lende hebben bespaard.
Jaren later, toen hij de Kerk van
Rome goed kon gebruiken bij de
vestiging van zijn totalitaire re
giem, liet hij berichten versprei
den dat hij zich weer met de
Moederkerk had verzoend en dat
hij dagelijks tijd uittrok voor con
templatie en gebed. Het fascisti
sche blad 'II Popoio d'ltalia' liet
zelfs weten dat de Duce een zeke
re gelijkenis vertoonde met de
Heilige Ignatius van Loyola.
Natuurlijk had Mussolini geen tijd
om te bidden. De Britse historicus
Denis Mack Smith, die zelfs in
Italië hoog wordt gewaardeerd,
meldt hoe de almachtige en alwe
tende superman, zoals Mussolini
door zijn propagandamachine
werd uitgebeeld, niet minder dan
acht ministeries onder zijn hoede
had, waar een man van hoge
kwaliteiten in Italië al stapelgek
zou kunnen worden van de be
slommeringen van twee departe
menten.
De Duce, zo werd beweerd, werk
te achttien of negentien uur per
dag, met uitzondering van de
zondag, waarop hij het met veer
tien uur werk kalmaan deed. Feit
is dat Mussolini graag vroeg naar
bed ging en er prijs op stelde
lang te sluimeren. Het licht in zijn
werkkamer werd 's nachts aan
gelaten om de indruk te wekken
dat de Duce in het holst van de
nacht voor het welzijn van de
natie zat te ploeteren. Hij zou
gemiddeld 25 bijeenkomsten per
dag afwerken en audiëntiegan-
gers werden in de looppas naar
zijn bureau geleid.
Volgens een fascistische reken
som, die alleen al door de preci
sie van de uitkomst naar de leu
gen geurt, zou hij over een perio
de van zeven jaar 1.887.112 af
zonderlijke regeringszaken heb
ben afgewikkeld. Dat komt neer
op meer dan 100 regeringsbeslis
singen per uur in achtereenvol
gende werkweken van zestig uur.
Op de niet aflatende drukke da
gen vond hij ook nog tijd om te
sporten, te schrijven en op de
antieke violen uit zijn verzameling
te spelen. Bovendien las hij uit
voerig de binnen- en buitenland
se pers. Hij had ook belangstel
ling voor vrouwen en, vanaf het
moment dat hij de Kerk nodig
had, tijd om te bidden.
De Duce beweerde dat het fascis
me katholiek was. Hij gaf de gees
telijkheid vrijdom van belasting,
stelde het ideale aantal kinderen
per gezin op 12, overwoog het
nut van belasting op kinderloze
gezinnen en 'onrechtmatige celi
batairen', stelde forse straffen op
overspel, met een extra zwaar
tarief voor vrouwen, ageerde te
gen moderne dansen, sloot tien
duizenden wijnhuizen en hield de
badmode zedig.
De Kerk was er niet ontevreden
over. Er werd in die dagen in
Italië minder gelachen dan voor
heen en zelfs kinderen trokken
gezichten van gladiatoriale
stuursheid, gelijk de Duce.
Eigenlijk was Mussolini een ge
weldige rat, met een groot poli
tiek talent. Symbolisch voor zijn
grootheidswaan is de poging om
een bronzen Colossus van tachtig
meter hoog te bouwen. Het ding
zou op het Foro Mussolini aan de
oever van de Tiber moeten staan
en neerzien op de koepel van de
Sint Pieter aan de overzijde.
De Kolos zou een halfnaakte Her
cules moeten zijn, met de gelaats
trekken van de Duce; de ene hand
geheven in het oudromeinse sa
luut, in de andere de fascistische
knuppel. Er werd een aantal
bronsgieterijen voor dit doel ge
sticht, maar na honderd ton giet
werk was er slechts een deel van
het gelaat voltooid, alsmede een
voet, die een paar man hoog was.
Gebrek aan geld en metaal maak
ten een eind aan dit project. Mus
solini wilde de Italianen onder
meer van ruggegraat voorzien en
zuiveren van corruptie. Achteraf
is er maar weinig van zijn nieuwe
orde terecht gekomen. Als sym
bool van de gezegende misluk
king hadden ze die enorme bron
zen voet best kunnen bewaren. Of
een stuk van die grote bek.
De komende ETW-directeur Cees Mertens (links) en de vertrekkende directeur Gerrit van Os: de solidariteit is belangrijk...
FOTO DE STEM JOHAN VANGJM
De arbeiders aan de macht
Van de ene dag op de'
andere, over een paar
weken precies tien jaar
geleden, stonden ze met
lege handen op straat.
Electron Breda BV was
met 335 werknemers een zelfstan
dig opererende dochter binnen de
razendsnel instortende RSV-reus.
„We werden meegesleurd. Er was
geen redden meer aan. Dus daar
stonden we. Met lege handen want
Door Peter Schouten
geld voor een afvloeiingsregeling
was er niet."
Gerrit van Os treedt over een paar
maanden terug als directeur van
ETW. Tien jaar geleden was hij bij
Electron chef-monteur. En zo oogt
hij ook vandaag de dag nog. Van
Os komt uit Veghel. Die Oostbra
bantse afkomst is nu nog duidelijk
te horen in de gemoedelijke toon
waarop hij zijn personeel en zijn
opdrachtgevers aanspreekt.
„Ik herinner me de eerste vergade
ring van ontslagen Electron-werk-
nemers die de FNV bijeenriep.
Daar heb ik hard geroepen: laat
ons tonen dat we het kunnen. La
ten we vakmanschap, expertise en
ervaring bij elkaar houden. We
richten een werkvereniging op. En
dat deden we dus. We gingen vol
goede moed aan het werk, want de
bond had beloofd ons te zullen
helpen."
Achteraf is Gerrit van Os pas gaan
beseffen dat het heel gemakkelijk
is om te roepen dat je een werkver
eniging gaat oprichten, maar dat
het heel wat minder eenvoudig is
om die plannen om te zetten in
realiteit.
„Neem bijvoorbeeld die hulp van
de bond. Die bleek te bestaan uit
wat briefpapier en een oud type
machientje. Dus dat viel vies tegen.
En een ruimte hadden we ook al
niet. Op zeker moment kregen we
de beschikking over een kamertje
bij het industriepastoraat in de
Liniestraat. Daar is het eigenlijk
allemaal pas echt begonnen."
„Maar ja, we konden daar in de
Liniestraat wel op allerlei plannen
broeden, maar we hadden geen
rooie cent. Ik ben toen maar ge
woon op de schooitoer gegaan, een
aantal kloosters langs. En ver
domd, het lukte. Na een paar we
ken hadden we, met nog wat privé-
centjes erbij, een startkapitaaltje
van veertig mille. Toen zijn we
naar de Kamer van Koophandel
gegaan en hebben we de Electro
technische Werkvereniging Breda
laten registreren. De vereniging
telde 130 leden, ik was de eerste
voorzitter. In het eerste bestuur
herinner ik me nog de namen van
Theo Hoppenbrouwers, Piet de Ko
ning, Martin van den Ende, Bertus
van Oosterhout en Elly Bakker. Na
veertien dagen hadden we al vijf
tien man aan het werk."
Denk nou niet," waarschuwt
Van Os, „dat het daarna
van een leien dakje ging.
Want we zaten nog steeds
in het begin van de jaren tachtig,
dus de recessie was nog niet voor
bij. We speelden nog steeds onder
neminkje vanaf een zolderkamertje
aan de Laan van Mertersem. En we
pakten alles aan wat we maar
konden krijgen, klein prulwerk en
zelfs schoonmaakwerk om maar
aan de slag te blijven. Tegen het
eind van '83 liep het personeelsbe
stand op zeker moment echter weer
terug van twintig naar twee man.
De banken wilden geen krediet
geven, want er was geen' onder
pand."
Alleen de Stichting Triodos in
Zeist was bereid om op basis van
rekening-courant krediet te verle
nen. „Maar dan moesten de leden
allemaal persoonlijk garant staan.
Mensen die toch al niks te makken
hadden, staken er hun spaarcentjes
in. Er waren leden die voor twee
honderd gulden meededen, maar er
waren er ook een paar die er vier
duizend gulden instaken. Ik heb
het toen een tijdje behoorlijk be
nauwd gehad. Het was immers best
mogelijk dat ik die arme drommels
meesleurde in een hachelijk avon
tuur. We deden de acquisitie nota
bene op de fiets."
De aantrekkende economie schoot
Van Os begin '84 echter te hulp. Zo
goed als de recessie een jaar daar
voor de doodsteek had betekend
voor Electron, zo waren het nu ook
weer conjuncturele ontwikkelingen
die voor de groei van ETW zorg
den. „Het ging plotsklaps bergop,"
herinnert hij zich. „Een ploeg van
25 man naar een booreiland, van
die opdrachten dus. Binnen drie
maanden had ik 65 man aan de
slag, begin '85 waren dat er al
tachtig. En inmiddels waren ook
alle 335 ex-Electron-werknemers
weer aan het werk. Mooi toch? Dat
was toch immers de hoofdddoel-
stelling van waaruit wij vertrokken
waren?"
ETW nam steeds grotere werken
aan. „Van de ene kant mooi na
tuurlijk. Maar van de andere kant
deden de opdrachtgevers steeds va
ker moeilijk over de aansprakelijk
heid. We hebben toen noodge
dwongen moeten besluiten om van
onze onderneming een besloten
vennootschap te maken. De Stich
ting Stimulans van de paters Ka
pucijnen in Den Bosch wilde parti
ciperen met een achtergestelde le
ning van negentig mille en de Ra
bobank verleende krediet op de
debiteuren. Toen zijn we naar ons
huidige onderkomen aan het Spin-
veld (tegenover de Gamma) ver
huisd. Eindelijk waren we een vol
wassen onderneming."
Een besloten vennootschap
moet aandeelhouders heb
ben. „Klopt", zegt Gerrit
van Os. „Je weet nog van
die borgen die Triodos in Zeist
eiste? Die hebben we afgekocht.
Die zijn we in bedragen van hon
derd gulden belastingvrij, tien aan
deeltjes van een tientje, gaan uitke
ren aan de leden en de werkne
mers. Op die manier werden de
leden en de werknemers de eigena
ren van hun bedrijf."
Zou je dat arbeiders-zelfbestuur
kunnen noemen? „Een pure vorm
van arbeiders-zelfbestuur. En voor
zover mij bekend nog steeds uniek
in Nederland," zegt Van Os. „De
leden-aandeelhouders kiezen een
bestuur, zeg maar de Raad van
Commissarissen. Die raad benoemt
de directeur. De leden mogen vier
keer per jaar meebeslissen over het
ondernemingsplan. Het gevolg?
Een enorme betrokkenheid. De on
derlinge Solidariteit is ontzettend
groot. En er zijn ook buiten het
werk veel sociale contacten."
Wat Gerrit van Os nog steeds niet-
begrijpt, is het feit dat het ETW-
voorbeeld nog zo weinig navolging
krijgt. „De belangstelling bij de
bonden en bij de politiek is trou
wens toch minimaal. En ook de
banken bekijken ons met argus
ogen. Wij geloven in mensen, niet
in instellingen. De banken geloven
niet in mensen, die willen alleen
maar zekerheden. En dat levert wel
eens strubbelingen op. Want een
onderneming als de onze moet af
en toe toch behoorlijke projecten
voorgefinancierd krijgen."
De enige politieke belangstelling,
vertelt Van Os, kwam de afgelopen
jaren uit een eigenlijk onverwachte
hoek. „Peter Neeb, lang Statenlid
voor de WD en tegenwoordig bur
gemeester van Oudenbosch, was
nog werkzaam bij de Bredase
dienst Economische Zaken en was
eigenlijk de enige politicus die se
rieuze belangstelling toonde voor
het reilen en zeilen bij ETW. Ver
der hebben we nooit iemand ge-
T iemand van de progressieve
partijen? „Niemand," zegt
Van Os. „En dat doet zeer.
X Want vooral uit die hoek
verwacht je toch eigenlijk wel de
nodige support. Vooral omdat we
nooit een geheim hebben gemaakt
van onze ideële doelstellingen. Ik
heb op zeker moment een rapport
gestuurd naar diverse instellingen,
waarin ik gedetailleerd heb uiteen
gezet hoe het met ETW in de loop
der jaren is gegaan. Arbeidsbureau,
politieke partijen, gemeente, Ka
mer van Koophandel en nog wat
van die instellingen. Ik heb nooit
meer iets gehoord."
Ook de gemeente Breda, vertelt hij,
liet het eigenlijk afweten. „In het
begin, toen het water ons tot de
lippen steeg, heb ik aan de gemeen
te Breda een subsidie van zestien
mille gevraagd als borg voor de
huurpenningen van ons kantoortje
aan de Laan van Mertersem. Eeu
wen heeft het geduurd voor die
subsidie verleend werd. Toen we
die zestien mille kregen, hadden we
dat geld al lang niet meer nodig."
Wat heeft hij ermee gedaan? „We
hebben dat geld via Cebemo in
Oegstgeest gestoken in een ontwik
kelingsproject. We hebben er uit
eigen middelen nog 37 mille bijge
daan en in Oeganda onderhoud
gepleegd aan een aantal apotheken
en ziekenhuisjes." Heeft hij dat
ooit teruggemeld bij de gemeente?
„Nooit. Laat ze het nu maar in de
krant lezen."
„Later hebben we via Cebemo in
Tanzania ook nog een waterkracht
centrale gebouwd," zegt Van Os.
„Op die manier konden we een
WAO'er tien manuren per week
aan het werk houden. Zodat zijn
vakmanschap niet verloren ging."
Het ging ETW dus voor de wind.
Het aantal werknemers steeg op
zeker moment zelfs tot tweehon-
derd. „Hoe meer werknemers je in
dienst hebt, hoe kwetsbaarder je
bent," zegt Van Os. „Zeker als er,
zoals nu, weer een economische
recessie dreigt." De Stichting Sti
mulans van de paters Kapucijnen
kreeg het op zeker moment ook
benauwd. „Stimulans eiste profes
sioneel management. Dus hebben
we in '89 een heuse manager aan
getrokken. Een mannetjesputter,
33 jaar oud, ir bedrijfskunde en ing
electrotechniek, wat wil je nog
meer?"
Het bleek echter allesbehalve een
gouden greep. „Zo'n man wil car
rière maken. Hij mikt op winst en
op groei. In tijden van hoogcon
junctuur gaat dat goed, maar zo
gauw er een dip komt, gaat het
gierend mis. Bovendien paste die
man door zijn aanpak niet in de
broze bedrijfscultuur die bij ETW
in de loop der jaren was ontstaan.
Wij waren allemaal kameraden van
elkaar. We hebben vorig jaar juni
gelukkig op een nette manier a
scheid van hem kunnen nemen.'
Dus nam Gerrit van Os het rui
weer over om de ETW-kameradeiil
opnieuw langs de valkuilen van
recessie te loodsen. „Onze onderra
ming is een beetje aan het vergij
zen. Maar dat neemt niet weg ia
er bij ons nog steeds een geweidia
brok vakmanschap is ge
seerd. Wij zijn iets duurder dan dl
technische uitzendbureaus. Tocl
kunnen we concurreren. Waarnl
Omdat de klandizie inmiddels weq
dat ETW beslagen ten iis komt."
Het personeelsbestand d
de het afgelopen jaar
naar dik honderd. „Mail
wat vertrokken is, hefcl
we in heel veel gevallen elders aal
een behoorlijke baan kunnen jj
pen. We doen hier bijna d
aan outplacement. We hebbent!
honderd werknemers, maar de ij
gelopen tien jaar hebben we
totaal driehonderd man elders aij
een goede vaste betrekking kunnej
helpen," zegt Van Os.
„Niet minder dan vijftien procoj
van onze werknemers zijn je
allochtonen. Maar die zijn
geïntegreerd in onze werkgemfl
schap. En het zijn echte vaklui,
werk leveren op Nederlands j
veau. Af en toe doet een opdraaf
gever wel eens moeilijk als we«
jonge buitenlandse monteur l"
bieden. Dan zeg ik: je mag hem«l
week lang voor niks uitprobetj
Als hij niet bevalt, mag je EJ
terugsturen. Ik heb er nc
eentje teruggehad."
In september houdt Van Os 1
voor gezien. „Ik heb tien tropei j
ren achter de rug." Zijn opvolg[J
de 46-jarige Cees Mertens,
technicus en Baas Werkplaats,'1
net als zijn voorganger zo vaffl
werkvloer is geplukt en in deEn'l
sfeer net zo gepokt en gemazek j
Mertens ziet het helemaal zitk j
„De bedrijfscultuur is hier
ders. Maar ik ben ermee vergT«J
Ik ben er vanaf het begin bij ff
weest, heb ook tien jaar in j
bestuur van de onderneming Sfff
ten." I
Cees. Mertens heeft maar één a» j
tie: „De continuïteit van de owj
neming en dus van de werWf
genheid van mijn maten." Overjj
schaal van de onderneming
gedicideerd. „Laten we het i
op ongeveer honderd man ho#
We hebben het over vaste di®
verbanders die op uitleen?]
worden ingezet. Dat maakt hel
drijf extra kwetsbaar voor de^
junctuur. Ik heb het idee dat r j
met honderd werknemers-aaiwj
houders een safe onderneminS;
Samen kunnen we veel bere»1
Met onze kameraadschap overf|
nen we de tegenslagen."
Door Peter de Leeuw
e ganz'
waggele
over de
vijver
der Toa
een em
strooit. De race op
vermakelijk voor d
de banken aan de
der het lentezonn
groepje scholieren i:
het park in de oude
Breda. Nadat de ga
zich tegoed hebben
eten, richten de joi
dacht weer op de rr
keerd. Inscripties
getuigen van minde
schien al lang vervl
De vorm van de
vergelijken met een
grote- en een kleir
de vleugels bij elks
spant een bruggetj
gens rond de vij
zwarte zwanen, d
van Toon Kooien,
men de jonge zwa
maanden door de
sluier die de fontei
■spreidt.
Aan de noordkan
staat het wat aftan
sau Monument,
zonder aangenaan
geven aan uw ver:
teken te onthullen
nert aan de ves'
voorzaat, Engelbre
nu vijf eeuwen gel
van Breda," aldus
ningin Wilhelmini
foto's te oordelen
juli 1905.
Achter het brug
rood- en zilverkl
van Aldo Rossi o;
van de Italiaan h(
het water van d<
park aan een zi;
toren is een me
fraai object in h(
de bank. Daarir
Hercules, die zich schuil
dendrons en in de volksmoi
voorts de stads-
onderweg van of
NS-station.
Niet alleen de si
de voormalige
Oranje-Nassaus:
scheidt een gracl
Kasteel van Bre
huisvesting van
litaire Academi
idyllisch is de
aan de oostzijde,
J.F. Kennedylaa
raadt dat ze is
jaren zestig.
De situatie van
ik me niet. Ja, h<
rij- en Zwaans
