DE STEM
'Het gaat altijd om de poëzie'
'Ik hoop een levenskunstenaar te zijn'
CULTUUR
i
'Abele Spelen' in de regie van Dora van der Groen
I
Humor en we
Rentes de Ca
Boek voor ai
Poëtisch bee
de Swahili -nj
Schrijver Simon Vinkenoog exposeert tekeningen in galerie in Eindhoven
Ted
de Braak
quizmaster
VRIJDAG 22 JANUARI 1993
DEEL D
„De anekdote van de ab
ele spelen is niet interes
sant. Je hoeft er dus niet
naar te luisteren. Dat is
fantastisch, want het
schept de ruimte die je
moet hebben om aan de
slag te kunnen. Je kunt
net zo goed de telefoon
gids als uitgangspunt ne
men voor een voorstel
ling. Maar dat is precies
de uitdaging. Ik denk
trouwens dat de tele
foongids écht heel goed
bruikbaar is".
Dat zei Dora van der
Groen een beetje provo
cerend in een Belgische
krant. 'Abele spelen' is
haar tweede regie bij Het
Zuidelijke Toneel, na het
succesrijke 'Thyestes'
van Hugo Claus vorig
Dora van der Groen: „Ik wil
de absoluut de sound van de
middeleeuwen bewaren.
foto patrick meis
jaar. Het stuk is in fe
bruari en maart te zien in
Bergen op Zoom,
Roosendaal, Terneuzen,
Oosterhout, Etten-Leur
en Breda.
c
Door Jace van de Ven
De abele spelen, 'Esmo-
reit', 'Gloriant', 'Lanseloet
van Denemarken' en 'Het
spel vanden Winter ende
vanden Somer', dateren uit
het begin van de veertien
de eeuw. Ze zijn bewaard
gebleven in het Hulthemse
handschrift en worden elk
gevolgd door een sotternie,
een korte klucht.
„Die sotternieën spelen wij
niet," legt Dora van der Groen
uit. „Ook heb ik van de teksten
van vier stukken één geheel ge
maakt. Dat betekent dat er nog
al wat geschrapt is."
De abele spelen zijn een unicum
op het gebied van middeleeuws
toneel, ze kennen in de hele
Europese literatuur hun gelijke
niet. Over het ontstaan is weinig
bekend. Waarschijnlijk stammen
ze uit Zuid-Nederland, vermoe
delijk zelfs uit Zuid-Brabant.
Wat het auteurschap betreft is
het zowel mogelijk dat de spelen
door één auteur als door een
schrijverscollectief geschreven
kunnen zijn.
„De term abel staat waarschijn
lijk voor schoon spel, ernstig
toneelstuk. Abel betekent zoiets
als waardig, hoofs. De abele spe
len zijn dan ook doordrongen
van riddertragiek, avontuur en
hoofse liefde. Dat betekent niet
dat er bij onze uitvoeringen niets
te lachen zal zijn. Toneel is op de
eerste plaats entertainment, ook
als het abele spelen betreft."
Stijl
Er is weinig bekend over de
opvoeringstijl van de abele spe
len" door de eeuwen heen. De
vroegste aantekeningen over op
voeringen staan in oude stedelij
ke of grafelijke rekenboeken uit
de vijftiende eeuw. De gezellen
van Diest speelden op 14 maart
1412 'Lanseloet' in Aken. In het
begin van deze eeuw, 1908 en
1915, werd het spel gespeeld
door de Hagespelers in regie van
Eduard Verkade.
Elk decennium werd 'Lanseloet'
in Nederland opgevoerd, bij de
laatste opvoering, in 1969,
maakte Eric Schneider zijn re
gie-debuut bij het Nieuw Rotter
dams Toneel. Ook 'Esmoreit' is
deze eeuw enige keren opge
voerd zoals in 1930 met onder
andere Ko van Dijk. Voor zover
bekend zijn de Abele Spelen niet
eerder gezamenlijk op een avond
opgevoerd.
Eenheid
Voor Dora van der Groen vor
men alle vier de abele spelen een
eenheid en worden ook als zoda
nig opgevoerd. Alle rollen, ook
die van vrouwen, worden door
mannen gespeeld. Van der Groen
gaat uit van de originele Middel
nederlandse tekst, die ze heeft
bewerkt.
Dora van der Groen: „Komrij
heeft een mooie hertaling ge
maakt, maar ik wilde absoluut
de sound van de Middeleeuwen
bewaren. De oorspronkelijke
tekst kunnen we niet spelen, om
dat het publiek er dan niets van
zou begrijpen. Dus ben ik zelf
aan het werk gegaan. Ik permit
teer me een dichterlijke vrijheid
hier en daar, maar hou wel het
metrum aan en waak ervoor dat
de archaïsche sfeer uit mijn tekst
zal spreken."
'Abele Spelen' wordt bij Het
Zuidelijk Toneel op de planken
gebracht door Frank Focketyn,
Bart Siegers, Peter Van den Ee-
de, Erik de Visser en Steven van
Watermeulen. Vier van deze vijf
acteurs zijn leerlingen van Van
der Groen die zij opleidde aan de
toneelopleiding van het Ant
werps Conservatorium.
Een van hen, Peter Van den
Eede: „Vroeger op school hebben
we met deze Abele Spelen al veel
plezier gehad. Het zou zonde
geweest' zijn, als Dora er naar
het publiek toe nooit meer iets
mee gedaan zou hebben. Ik ben
blij dat ik eraan mee mag doen
om wat we toen als leerling
begonnen zijn, nu af te maken
als professional. En dat vooral
omdat het onder Dora is, zij
heeft ons geleerd om bij het
acteren steeds bij jezelf te rade
te gaan. Wat voor rollen je ook
te spelen krijgt, je moet daarvoor
iets in jezelf open breken om dat
naar buiten te brengen."
„Dat niet alleen", vult medespe
ler en eveneens oud-leerling van
Dora Frank Focketyn, aan: „Het
onstaat niet alleen in jezelf, je
verwerkt in een rol ook elemen
ten die je van buiten jezelf hebt,
dingen die je in de wereld hebt
opgevangen."
Geloof
Dora van der Groen: „Dat klopt
en op die manier ben je op het
toneel ook altijd met vandaag
bezig, ook als je een oud stuk
speelt. Een tekst is alleen een
aanleiding om te tonen wat je
toch al wilde zeggen. Als je de
inhoud daarvoor hebt, als er die
poëzie in je is, als je creatieve
verbeeldingskracht bezit en je
hebt jezelf zozeer in de hand dat
je wat je vindt in volstrekte
eerlijkheid naar buiten weet te
brengen, dan wordt de rest u
aangeboden. Dan kan een rol
niet meer mis gaan. Dat geloof
moet je hebben."
Dat geloof heeft Dora kennelijk
op haar oud-leerlingen en de van
de Maastrichtse toneelopleiding
afkomstige Erik de Visser over
gebracht. Peter Van den Eede:
„Wat zo heerlijk is tijdens dit
repetitieproces is, dat er een
doorstroming is. Eerst hebben
we gezaaid, almaar gezaaid. Op
een gegeven moment zijn we
begonnen met wieden en nu heb
ik het gevoel dat we aan het
oogsten zijn." Frank: „We voelen
dat we iets aan het maken zijn
dat er straks ook zal staan."
Het voordeel van het elkaar ken
nen blijkt het maakproces aan
merkelijk te versoepelen. „Het
wederzijds respect, het kennen
van eikaars persoonlijkheid, de
collectieve inbreng in het crea
tieve proces, ze roepen gezamen
lijk een stroom van energie op,
waarin je dingen ontdekt die je
dichter bij de essentie brengen
dan gebeurd zou zijn bij een
minder gevoelsmatige aanpak."
Die aanpak blijft niet beperkt
tot de acteurs alleen, ook de
vormgever en de geluidsontwer
per participeren in dat collectie
ve proces, dat het best vergele
ken kan worden met een ont
manteling. Op zoek naar de be
doeling, de boodschap?
Dora: „We hebben geen bedoe
ling, geen boodschap in de more
le zin van het woord. Onze werk
wijze heeft veel meer te maken
met onbevangenheid. Alles wat
van tevoren vaststaat, moet weg.
Zo stuiten we telkens weer op
momenten tijdens de repetities
waarop iedereen voelt dat er iets
aan het gebeuren is. Die elemen
ten geven straks de meerwaarde
aan het stuk."
Innerlijk
„Waar het om gaat, dat is om
een soort van innerlijke waar
digheid, om de poëzie die je in je
hebt. Als je daar op terug kunt
vallen, kan je niet meer uitschui
ven, hoe ver je ook gaat. Sterker
nog: je kunt dan niet ver genoeg
gaan. Met die geestelijke inhoud,
die tederheid, dat respect, dat
begrip, kan je zelfs de meest gore
smerigheid sublimeren. Wat wij
willen presenteren is geen opge
poetste pop met krullen en
kraaloogjes, maar een levend
klein kind mét een broos en teer
huidje dat gloeit als je het aan
raakt."
'Abele Spelen' van Het Zuidelijk
Toneel is in Roosendaal op 4 fe
bruari, in Bergen op Zoom op 5
februari, in Breda op 11 februari, in
Terneuzen op 6 maart, in Etten-
Leur op 11 maart en in Oosterhout
op 13 maart.
qsv
•firn ob'isKfod
Door Tom Smeets
Simon Vinkenoog is beeldend
kunstenaar geworden, hij ex
poseert zijn tekeningen tot 21
februari in de Eindhovense
Galerie Willy Schoots. De ti
tel van de expositie en van
het bijbehorende boek is
'Louter genieten'.
Al voor de officiële opening zijn
er drie werken verkocht. Da's
ook genieten. Vijftien-, zestien
honderd gulden moet u daarbij
toch wel op zak hebben. Al is dat
een schijntje in vergelijking met
de Karei Appels, Armando's en
Corneille's die tegelijkertijd in
Galerie Willy Schoots zijn te
zien.
„Gewone letters zijn altijd maar
in zwart wit. Daar moeten de
mensen zelf de kleur bij beden
ken. Dit zijn nu mijn kleuren en
kijk maar wat je zelf achter de
kleuren vandaan haalt", zegt de
schrijver/dichter en nu ook beel
dend kunstenaar. Wat voelt hij
zich eigenlijk het meest? „Ik ben
mens. En ik hoop een levenskun
stenaar te zijn. Maar na jaren
dichten, schrijven en voordragen
wilde ik ook wel eens iets met
mijn handen doen."
Andere wereld
In' een aantal kunstwerken heeft
hij teksten verborgen. „Soms gaf
die tekst mij het idee om verder
te gaan met de tekening er om
heen. Het leuke is dat je in dit
opzicht heel ver kunt gaan. Het
expriment houdt nooit op. Ik zie
wel dat alles wat hier hangt
allemaal mijzelf is, maar ik zit
niet aan een bepaalde stijl vast."
Hij geeft grif toe dat hij, na 88
boeken in het literaire vlak, in
'een hele andere wereld' terecht
is gekomen. „Ik ken al veertig
jaar de literaire markt. Nu zit ik
een beetje in die kunstwereld. Ik
heb de afgelopen jaren in Am
sterdam twee kleinere tentoon
stellingen gehad. Daar werd me
gewoon een ruimte ter beschik
king gesteld, die ik zelf heb
ingericht. Maar deze expositie in
Eindhoven is voor mij een
prachtige entree."
In Eindhoven hangt allemaal
werk dat in één periode, begin
vorig jaar, is ontstaan. Soms zijn
ze van teksten voorzien, zoals
'en zo kwam er toch nog iets uit
de bus'. Dat wekt de suggestie
dat het eerst helemaal niet wilde
lukken.
Simon, relativerend: „Ach ja, het
wil allemaal niet zo veel zeggen.
Het is meer dat ik denk: het is
hier klaar en nou moet er hier
ook nog iets in." De meester
wijst daarbij eerst op de ene
beschilderde hoek van zijn
kunstwerk en daarna op de hoek
waar alleen maar tekst is te
vinden. „De tekening had ik al,
maar ik vond dat er nog iets aan
de compositie ontbrak."
Moet hij lang over die teksten
nadenken? „Nee, ik ben niet ie
mand van eindeloos lang naden
ken. Het komt spontaan op het
moment zelf." Maar hij denkt
nooit de volgende dag: 'wat een
onzin'. Fel: „Onzin bestaat niet.
In de kunst bestaat geen onzin.
Je kunt hooguit denken 'het is
niet mooi genoeg'. Dan gaat het
onherroepelijk in de prullemand.
Ik zeg het wel eens zo: het is een
creatieve gooi met de pet. En die
kan er wel eens naast liggen."
Parallel met de expositie is ook
het boek 'Louter genieten' ver
schenen. Daarin is een groot
aantal tekeningen in kleur afge
beeld, plus een dertigtal teksten
die betrekking hebben op beel
dende kunst. Alleen al het uit
zonderlijke formaat en het ge
bruik van verschillende papier
soorten maken het tot een hele
bijzondere uitgave.
Naast de 'gewone' uitgave ver
schijnen er een luxe editie (boek
en zeefdruk) van 75 genummer
de exemplaren en een topeditie
(boek, originele tekening, plus
een handgeschreven gedicht) van
55 exemplaren. In totaal gaat
het om duizend exemplaren.
Dat alles is nieuw voor Simon,
die dit jaar 65 jaar wordt. Vol
jeugdige overmoed zegt hij: „Ik
vind het leuk dingen te doen die
ik nog nooit eerder heb gedaan.
Zo ben ik vorig jaar samen met
m'n vrouw ook met een volks
tuintje begonnen. Eden hebben
we hem genoemd. Boudewijn
Büch noemde de tuin in Viva het
toppunt van burgertruttigheid.
Ik heb hem al uitgenodigd een
keertje langs te komen."
'Louter genieten', tekeningen
van Simon Vinkenoog en verder
werk van o.a. Karei Appel, Ar
mando, Corneille, Lucebert en
Theo Wolvekamp. Galerie Willy
Schoots, Willemstraat 27 in Eind
hoven. Tot en met 21 februari,
open: dinsdag t/m vrijdag van 11
tot 18 uur, zaterdag van 11 tot 17
ur, zondag van13 tot 17 uur.
Simon Vinkenoog: „Ik ben niet iemand van eindeloos nadenken.
foto willy schoots
Wat is uw favoriete boek?
Van Imeras 'De glimlach van Busia' met als ondertitel
'Schaakspel om het leven'. Een klein, schitterend
boekje over een jodin die haar leven kan redden als ze
een schaakwedstrijd wint.
Welke film heeft op u de meeste indruk gemaakt?
Dat zijn er twee. 'De twaalf gezworenen' over een jury
van twaalf mannen in een kamer. En 'One flew over the
cuckoo's nest'. Beide vanwege de geweldige acteerpres
taties.
Wat is de laatste tentoonstelling die u heeft bezocht?
In De Lokeend in Vinkeveen een expositie van Jack ie
Rijk en drie andere schilders. Allemaal schilders die
ook muzikanten zijn.
Welke plaat of cd zou u op de radio willen laten draaien
voor u zelf?
Dan kunnen ze ongeveer alles draaien van Mei Tormé.
Dat vind ik de beste musicus ter wereld. Als ik een
nummer moet noemen: 'Ode aan Ella'.
Wat hangt er bij u thuis op het mooiste plekje aan de muur?
Een schilderij van Jack de Rijk hangt boven de open
haard. Het heet 'De Drie Nimfen'.
Wat was uw laatste cultureel avondje uit?
Een week of drie, vier geleden in Hoorn de première
van 'Een doos met kruimels' met Carol van Herwijnen
en Ingeborg Elsevier. Een schitterend stuk.
Voor welk televisieprogramma blijft u thuis?
Ik kijk over het algemeen graag naar talkshows. Katel
sla ik zelden over en De Stoel vind ik wisselend, maar
wel heel leuk. En Derrick en Tatort, vooral de oudere.
Door welke artiest, kunstenaar of acteur zou u het liefst
voor een diner met kaarslicht worden uitgenodigd?
Toon Hermans. Die beschouw ik mijn hele leven al als
het voorbeeld van hoe het nou precies moet. Die man is
ongelooflijk creatief.
Wie zou er volgens u beslist nóóit minister van WVC moeten
worden?
D'Ancona hè. In elk geval niet iemand die beweert het
zo goed te kunnen. De meesten niet. Ik zou het in elk
geval niet kunnen zijn.
Wat zouden mensen volgens u per se moeten zien, lezen of
horen?
Ik denk dat iedereen in zijn leven minstens hondera
boeken moet lezen, vooral van nieuwe Nederlandse
schrijvers. En een keer in de maand naar het theater
moet gaan.
PE STEM
poor onze redacteur
l Hans Rooseboom
ne foto die bij dit stukje staat
werd bijna twee jaar geleden
gemaakt tijdens de Nacht van
het Boek in Tilburg. In de cata
comben van het theater Noor-
derligt wachtte José Rentes de
Carvalho op zijn beurt. Hij zou
enkele gedichten in het Portu
gees voordragen.
Voor een foto poseerde de Portu
gees-Nederlandse auteur met
plezier, maar het afgesproken
hiterview met deze krant kwam
piet van de grond.
Leest u mijn boeken maar.
paar staan alle antwoorden in",
zo reageerde Rentes op iedere
vraag. Al heel snel werd duide
lijk dat verder vragen geen zin
had. Rentes de Carvalho is
schrijver, geen spreker. Wat hij
te zeggen heeft staat in zijn
(vele) boeken.
Het moeizame interview - het is
nooit in de krant verschenen -
kan ook te wijten zijn geweest
aan het feit dat Rentes na 37
jaar verblijf in Nederland onze
taal nog steeds niet helemaal
beheerst. In ieder geval niet
schriftelijk, en in ieder geval niet
in de perfecte mate zoals hij zou
wensen. Want Rentes hecht
enorm aan verzorgd en nauwge
zet taalgebruik. Daarom schrijft
hij alles nog steeds in het Portu
gees, dat dan door Harrie Lem-
mens en anderen getrouw in een
mooi Nederlands wordt vertaald.
Rentes de Carvalho blijft in het
Patrick Van den Eede: „Nu heb ik het gevoel dat we aan het oogsten zijn.foto PatrickmeisI
De Portugese Nederlander Ren
Bas Heijne en Frank Ligtvoet
hebben het boek 'Met liefde' sa
mengesteld, waarvan de op
brengst bestemd is voor de
Stichting Aids Fonds. Neder
landse schrijvers hebben spe
ciaal voor deze bundel een nieuw
verhaal gemaakt of een eerdere
vertelling bewerkt.
De auteurs en anderen uit het
boekenvak, tot en met lithograaf
en binder, hebben 'voor niets of
voor bijna niets' meegewerkt.
Ook de verkooporganisatie van
uitgeverij Contact, boekhandels
ketens en individuele boekhan
delaren verlenen hun medewer
king.
In 'Met liefde' zijn bijdragen
opgenomen van Jan Brokken,
Remco Campert, Adriaan van
Dis, Renate Dorrestein, Maarten
't Hart, A.F.Th, van der Heijden,
Bas Heijne, Gerrit Komrij, Kees
van Kooten, Tom Lanoye, Doe-
schka Meijsing, Margriet de
Moor, Stephan Sanders en Joost
Zwagerman.
De verhalen zijn niet per defini
tie tragisch van aard. Ook de
humor komt ruim aan bod. De
uitgever meldt nog: „Deze bun
del is niet alleen een van de
meest lezenswaardige bloemle-
Door Hans Rooseboom
De bundel Waar niemand wegen
waande van Emma Crebolder is
de geschiedenis van een Afri
kaanse stam in 45 poëtische
beelden. De gedichten in deze
bundel zijn begrijpelijk, maar
niet simpel.
Het eerste gedicht zet direct de
toon, een beeld van het begin, de
baby die met moeder mee het
veld in gaat:
de dagen zijn voorbij, overvloed
van genegenheid onder zon
gedragen worden tegen huid
van vrouwen in prinselijke cocon
vol lichaamsgeur en soepel
bewegen uitlopend op zogen
het moederlijf bukt naar het veld
ae hakt opent in bogen
de aarde onder haar voeten
°P dat ritme heb je geleefd
als in golven, het legde je
heer tot waar je nu leeft
Zo begint een levenscyclus onder
e titel Teken van een broze
zekerheid. Dicht bij de natuur,
de familiebij de voorouders,
icht bij leven en dood, het indi-
'du als deel van een groter
