Vredig Europa verre toekomst
Verdeel-en-heers
in Kaukasus
breekt Rusland op
Rusland dreigt
federatie van vele
snelheden te worden
Toenemend nationalisme staat eenwording Europa in de weg
BUITENLAND
A7
DE STEM
DINSDAG 5 JANUAR11993
Door Wilma van Meteren
DE POLITIEKE kaart van
Europa anno 1992 ziet er
beduidend anders uit dan
velen na de val van het
communisme drie jaar ge
leden hadden gehoopt. Wie
had verwacht dat het Eu
ropese huis er zou staan,
waarvan Sovjet-president
Miehail Gorbatsjov
droomde, komt bedrogen
uit.
In plaats van vrijheid, democra
tie, respect voor de mensenrech
ten en eenwording zijn herople
vend nationalisme, etnische te
genstellingen en racisme aan de
orde van de dag. De economi
sche en politieke eenwording
van de Europese Gemeenschap,
die het fundament zou moeten
vormen voor een nieuw Europa,
is nog ver weg door de onderlin
ge verdeeldheid.
Om potentiële conflicten in een
zo vroeg mogelijk stadium met
diplomatieke middelen in te
dammen heeft de Conferentie
over Veiligheid en Samenwer
king in Europa (CVSE) onlangs
de Nederlandse ex-minister Max
van der Stoel benoemd tot Hoge
Commissaris voor de minderhe
den.
Zijn functie is gecreëerd na de
pijnlijke leerschool in het Joego-
slavië-conflict waarop Europa
totaal niet was voorbereid- Pas
toen er in 1991 na de onafhanke
lijkheidsverklaringen van Slove
nië en Kroatië een oorlog uit
brak, werden de andere landen
wakker. Te laat, zo blijkt.
landers aangevallen en joodse
begraafplaatsen en monumenter
geschonden, aanvankelijk zon
der dat dit tot enige politieke
reactie leidde. Maar de Duitse
regering die de acties eerst nog
afdeed als incidenten, werd uit
eindelijk gedwongen tot maatre
gelen, zoals een verbod op
rechts-extremistische groeperin
gen en een harder optreden te
gen neo-fascisten.
Niet alleen Bonn worstelt mei
dit probleem, ook andere West-
europese regeringen hebben ei
mee te maken. Zelfs in het 'tole
rante' Nederland en Zweden
worden vreemdelingen belaagd
Extreemrechtse partijen rukken
op in allerlei parlementen: hel
Front National in Frankrijk, de
FPÖ in Oostenrijk, het Vlaams
Blok in België. De oude neo-fas-
cistische sociale beweging (MSI)
die al jarenlang een politieke
factor is in Italië, boekte onlangs
flinke winst bij de gemeente
raadsverkiezingen.
West-Europa is ook niet immuun
gebleken voor het heroplevend
nationalisme. De terroristische
afscheidingsbewegingen van
Basken, Noord-Ieren en Corsica-
nen gingen door met hun bom-
mencampagnes. In andere re
gio's begon de roep om meei
autonomie, zoals in Schotland
en Catalonië en Lombardije.
Ook de Westeuropese natie-sta-
ten vallen sterker terug op hun
eigen nationale identiteit en
waarden. Dit gaat ten koste van
de Europese integratie, getuige
het 'nee' van Denemarken tegen
het Verdrag van Maaastricht en
van Zwitserland tegen het eco
nomische samengaan van EG en
EVA (Europese Vrijhandels As
sociatie). (anp)
Boycots, bemiddelingen door de
EG en de Verenigde Naties, de
stationering van een omvangrij
ke vredesmacht, dreigen met mi
litair geweld hebben tot dusver
geen oplossing gebracht.
Met lede ogen moet de interna
tionale gemeenschap toekijken
hoe de moslims nu uit Bosnië-
Hercegovina worden verdreven.
De methodes waarvan de Ser
viërs zich bedienen om het ge
bied etnisch te zuiveren, verto
nen een beangstigende gelijkenis
met het Duitse nazi-regime.
Het conflict dreigt zich zelfs ver
der uit te breiden naar andere
potentiële brandhaarden op de
Balkan, zoals de Servische pro
vincie Kosovo met een Albanese
meerderheid en de armste repu
bliek Macedonië. Explodeert het
daar ook, dan zullen waarschijn
lijk ook andere landen - Albanië,
Griekenland, Bulgarije en Tur
kije - niet buiten de oorlog blij
ven.
Velen vrezen dat hetgeen zich in
Joegoslavië afspeelt een voorbo
de is voor ontwikkelingen in de
rest van Europa en de - ook al -
uiteengevallen Sovjetunie. Tot
deze zomer woedde er al een
bloedige burgeroorlog in de ex-
Sovjetrepubliek Moldavië, waar
de Russische minderheid in op
stand tegen de mogelijke hereni
ging met Roemenië.
Conflicten
Er zijn nog veel meer conflicten
en potentiële brandhaarden. Een
vooraanstaande groep geleerden
verenigd in de Oxford Research
Group heeft er meer dan zeven
tig in kaart gebracht.
Opkomend nationalisme en vreemdelingenhaat staan de vorming van een nieuw Europa in de weg.
De vroegere Sovjetunie, waar de
economie aan de grond zit, biedt
een vruchtbare bodem voor het
uitvechten van jarenlang onder
drukte nationalistische vetes
tussen volkeren. Na 74 jaar wa
ren de bolsjevieken er niet in
geslaagd de verschillende etni
sche groepen te laten versmelten
tot één Sovjetvolk.
Onder Gorbatsjovs glasnost en
perestrojka kwam een nationa
listische tegenreactie op tegen
het Sovjetcentralisme, maar
vaak ook tegen buurvolkeren. In
de Kaukasus vechten Armeniërs
en Azerbajdzjanen al vier jaar
om de enclave Nagorno-Kara-
bach, en soortgelijke conflicten
hebben nu ook andere volkeren
in de regio in hun greep gekre-
FOTO EPA
gen (Abchaziërs, Georgiërs, Os-
setiërs, Ingoesjen...).
Na 45 jaar dictatuur van het
'internationalistische' commu
nisme, dat volkeren moest vere
nigen, proberen Oosteuropese
landen de eigen nationale staat
opnieuw te grondvesten en dat
gaat vaak ten koste van de min
derheden. Ook de oude zonde
bokken, de joden en de zigeu
ners, worden weer gevonden.
Nieuwe dreiging
Het nationalistisch réveil en de
economische misère maken het
er niet gemakkelijker op een
heuse democratie te vestigen die
de rechten van deze gemeen
schappen kan garanderen. Ze
voelen zich bedreigd en kloppen
aan bij hun moederlanden. Tus
sen de betrokken staten leidt dit
vaak tot de opleving van wan
trouwen en territoriale aanspra
ken, waarbij historische argu
menten tegen de 'vijand' uit de
kast worden gehaald.
De conflicten en de instabiliteit
in het Oosten hebben ook hun
weerslag in West-Europa. Het
Rode Gevaar is verdwenen, maar
heeft plaatsgemaakt voor een
nieuwe dreiging, een toevloed
van Oost-Europese immigranten
die met hun gloednieuwe pas
poorten hun heil in betere oor
den zoeken.
Dit heeft in het Westen, dat zelf
kampt met economische proble
men, frustratie en onzekerheid
over de toekomst, de latent aan
wezige racistische onderstroom
aangewakkerd, met de kwalijk
ste uitwassen in het herenigde
Duitsland.
Rechtsextremistische organisa
ties kregen er de wind in de
zeilen door de economische crisis
in de voormalige DDR en de
tomeloze stroom vluchtelingen
die asiel zochten in de Bondsre
publiek.
Vrijwel dagelijks worden buiten-
|nagorno-
iKARABACH
NACHlCEVAN'
RUSLAND
Zwarte.
BULGARIJE:
t'Xaspiscbc:
iZERBAIDZJAN:
TURKIJE
De Russen hebben twee eeu
wen lang ingespeeld op de
onderlinge tegenstellingen in
het gebied om het onder de
duim te houden, maar krijgen
nu de rekening gepresenteerd
voor hun verdeel-en-heers-be-
leid.
Het oorlogsgeweld in de Kau
kasus rukt geleidelijk op in
noordelijke richting. Het eer
ste etnische conflict in de Sov
jetunie begon aan de rand van
het imperium, in Nagorno-Ka-
rabach. Maar het afgelopen
jaar bracht de Georgische in
terventie in Abchazië Moskou
bijna in conflict met het in
middels onafhankelijke Geor
gië.
Een maand later kreeg de
Russische Federatie zijn eerste
burgeroorlog op eigen grond
gebied te verduren, tussen Os-
setiërs en Ingoesjen. Moskou
vreest dat op den duur Zuid-
Russische provincies als
Krasnodar en Stavropol wor
den meegesleurd in de Kauka-
sische maalstroom.
Wespennest
„In de Kaukasus is het een
kinderspel om aan wapens te
komen," aldus een Noordkau
kasische leider. „Bovendien
hebben we onze bergen, en de
Russen weten dat een oorlog
hier een wespennest zou zijn."
De Russische heersers hebben
dat in de loop der tijd ervaren.
De tsaren stuurden de ene mi
litaire expeditie na de andere
naar het gebied om het verzet
tegen de zuidwaartse expansie
de kop in te drukken.
De bolsjevieken hielden de
overheersing in stand door een
administratieve verdeel-en-
heers-politiek. Lenin deelde
de Kaukasische volkeren op in
autonome republiekjes, die
willekeurig werden aaneenge
voegd en weer opgesplitst.
Stalin ging nog verder door
hele volkeren te deporteren:
alle Tsjetsjenen, Ingoesjen,
Balkaren, Kalmyken en Ka-
ratsjajs verdwenen naar Cen-
traal-Azië wegens collaboratie
met de nazi's. Onder Gor
batsjovs perestrojka kwam de
wrok, veroorzaakt door het
schuiven met gebieden en vol
keren, tot uitbarsting.
Rusland zit nu opgescheept
met de lukraak getrokken
grenzen, die nu ook de staats
grenzen met Georgië en Azer-
bajdzjan zijn geworden. De
strijd om Nagorno-Karabach
tussen Armeniërs en Azeri's is
daardoor niet langer een strict
Russische maar een interna
tionale aangelegenheid, waar
bij Iran en Turkije zich niet
onbetuigd zullen laten.
OEKRAÏNE
moldav,*™
ROEMENIË ,/~ZES.
KAZACHSTAN
Volgens Armenië worden de
Azeri's in Karabach bijge
staan door Turkse militaire
adviseurs, terwijl Azerbaj-
dzjan Iran ervan beschuldigt
de Armeniërs te steunen. Ver
dere bemoeienis van deze lan
den zal Moskou niet over zijn
kant laten gaan: de tsaren wil
den met de verovering van de
Kaukasus juist de Perzische
en Ottomaanse invloed tegen
gaan.
Bovendien kan Rusland langs
zijn gevoelige zuidgrens snel
ler in een internationaal con
flict worden betrokken als on
rust vanuit Georgië of Azer-
bajdzjan naar de Noord-Kau-
kasus overslaat. Aan weerszij
den van de grens leven volke
ren die zich aaneen willen
sluiten. Zo vormt het noorden
van Azerbajdzjan een poten
tiële brandhaard, waar de Le-
zgiërs zich willen afscheiden
om één staat met hun landge
noten in Dagestan te vormen.
Vooral Georgië is voor Rus
land een kruitvat, nadat de
inmiddels verdreven president
Gamsachoerdia alle minder
heden tegen zich in het harnas
joeg. De Avaren verdreef hij
naar hun volksgenoten in Da-
gestan, en de Zuid-Ossetiërs
en Abchaziërs ontnam hij hun
autonomie.
Die kregen echter bijstand uit
het noorden: de Osseten uit
Noord-Ossetië, en de Abcha
ziërs van de Confederatie van
Kaukasische Volkeren, een
overkoepelend beweging die
gedirigeerd wordt vanuit het
opstandige Tsjetsjenië.
Tsjetsjenië
De Confederatie, waarin 16
Kaukasische volkeren zijn
vertegenwoordigd, mengde
zich actief in de Abchazische
crisis en toonde haar militaire
macht door honderden strij
ders tegen de Georgiërs in te
zetten. Spil en lichtend voor
beeld binnen de Confederatie
is Tsjetsjenië, dat zich eind
1991 losmaakte van Rusland.
Toen Jeltsin het leger tegen de
Tsjetsjenen wilde inzetten
werd hij door zijn parlement
teruggefloten. Tsjetsjenië's
flamboyante leider, generaal
Dzjochar Doedajev, kwam
hierdoor gesterkt uit de con
frontatie met Moskou. „Zo
lang één van de Kaukasische
republieken nog deel uitmaakt
van Rusland zal er geen vrede
zijn," aldus Doedajev.
Zo ver gaat Confederatie-lei
der Moesa Sjanibov nog niet:
hij wil een Noordkaukasische
federatie vormen, naar het
model van de 'Berg-republiek'
die het Kremlin van 1918 tot
Nationalistische strijders in Tsjetsjenië
FOTO EPA
1921 had ingesteld. Voor dit
doel moeten de Russische
troepen en alle (ex-)commu-
nistische leiders in de autono
me republieken het veld rui
men.
De eerste confrontatie vond
eind oktober plaats in Kabar-
da-Balkarië, waar de opposi
tie de straat opging nadat de
Russische autoriteiten Sjani
bov hadden opgepakt. Het
plaatselijke staatshoofd
maakte met geweld een eind
aan de opstand.
Separatisme
Het ideaal van een verenigde
Kaukasus-republiek stuit ech
ter op het separatisme tussen
de volkeren. Veel etnische
groepen kunnen zich erop be
roepen dat ze ooit een eigen
republiekje hadden of eigen
lijk bij het buurstaatje thuis
horen.
Zo willen de Kabardiërs en de
Balkaren uit elkaar om elk een
apart staatje te vormen, resp.
met de Tsjerkessen en de Ka-
ratsjajs. Karatsjaj-Tsjerkessië
had zich zelfs enige tijd gevie
rendeeld in vier aparte etni
sche gebieden. In Dagestan
streven veel van de tientallen
volkeren naar zelfstandigheid
en eikaars woongebied.
Zelfs de Russische Terek- en
Koeban-Kózakken, die zweren
bij de Groot-Russische ge
dachte, zijn aangetast door de
afscheidingsdrift: zij eisen het
herstel van hun autonome ge
bieden, die de revolutie van
1917 hen had afgenomen.
Maar het is vooral het conflict
tussen de Ingoesjen en de
Noord-Ossetiërs dat de Kau
kasische solidariteit een zware
strijd toebracht. Deze eerste
burgeroorlog op Russisch
grondgebied kwam tot uit
barsting toen de Ingoesjen hun
vooroorlogse republiek her
stelden, en het grondgebied
terugeisten dat zij aan Noord-
Ossetië verloren toen Stalin
hen liet deporteren. Het Russi
sche parlement had de gede
porteerde volkeren in 1991
'eerherstel' beloofd, zonder
ooit duidelijk te maken hoe
dat zou moeten gebeuren.
De onduidelijke status van In-
goesjië leidde uiteindelijk tot
een uitbarsting, waarbij haast
alle Ingoesjen uit Ossetië wer
den verdreven. Het Russische
leger, dat volgens getuigen de
kant van Noord-Ossetië koos,
wakkerde het wantrouwen
van de Tsjetsjenen aan.
Het verdeel-en-heers van de
tsaren en de bolsjevieken heeft
plaats gemaakt voor verdeeld
heid over hoe de Kaukasus
beheerst moet worden. Mos
kou lijkt steeds meer bereid
met harde hand de orde te
herstellen in het gebied: zo
heeft het goedbedoelde eer
herstel in Ingoesjië inmiddels
plaatsgemaakt voor recht
streeks militair gezag. Door
impulsief op elke crisis in te
springen loopt Rusland het ge
vaar zich steeds verder te la
ten meesleuren in het Kauka
sische moeras, (anp)
de 16e eeuw een immens rijk
beheersten.
Siberië
De economische 'Alleingang'
van het olierijke en strategisch
gelegen Tatarstan zal hen
meer aanspreken. „We willen
gewoon over onze eigen rijk
dommen beschikken en onze
gang kunnen gaan," aldus af
gevaardigde Roestam Chafi-
zov.
Een gelijkluidend credo heeft
de Siberische republiek Ja-
koetië, die praktisch de hele
diamantproduktie van Rus
land levert, in aanvaring ge
bracht met Moskou. Het Rus
sische parlement wil af van
het akkoord met het Zuidafri-
kaanse kartel De Beers dat de
Jakoetische diamanten op de
markt brengt, maar Jakoetië
(dat zich inmiddels heeft om
gedoopt tot Sacha) heeft het al
zelf op een akkoordje gegooid
met De Beers.
Zelfs de autonome gebieden
zijn de weg naar economische
zelfstandigheid ingeslagen.
Zoals de Neneten van Jamal,
inmiddels een zelfverklaarde
republiek, en goed voor 70
procent van het Russische
aardgas. De Russische provin
cies blijven niet achter: in Si
berië klagen zij over de jaren
lange 'kolonialistische' roof
bouw van hun grondstoffen.
Zelfs Russen denken hier aan
afscheiding, in een 'West-Si
berische Republiek' of de
'Verenigde Staten van Noord-
Azië'.
Bodemschatten
De helft van de plaatselijke
overheden legt de besluiten
van de president en de rege
ring van Rusland naast zich
neer, moest vice-premier Ana
toli Tsjoebais onlangs toege
ven. Sommigen eisen het be
heer over hun bodemschatten
op, anderen willen niet dat
Moskou hen de economische
les voorleest.
Jeltsins adviseur Gennadi
Boerboelis heeft al de bodem
uit het Federatieverdrag ge
slagen met zijn plan voor een
'assymetrische federatie',
waarbij elke deelstaat aparte
afspraken kan maken over
zijn verhoudingen tot Moskou.
De deelstaten maken dank
baar gebruik van het juridi
sche vacuüm, als gevolg van
de machtsstrijd tussen Jeltsins
regering en het conservatieve
parlement, die beide naar hun
steun dingen.
„De regionale leiders bepalen
zelf het tempo van de hervor
mingen," klaagt Jevgeni Jasin,
hoofd van een economisch in
stituut nabij de conservatieve
Burgerunie. „Diegenen met
een sterke industriële basis lo
pen ver voorop, terwijl de
minder ontwikkelde deelsta
ten naar de achterhoede af
zakken." Gevolg is dat Rus
land een Federatie van vele
snelheden dreigt te worden,
(anp)
Door Diederik Kramers
„WANNEER ZAL het
bloed ophouden te vloeien
in de bergen?" vraagt een
Kaukasisch spreekwoord.
„Pas wanneer het suiker
riet in de sneeuw bloeit,"
luidt het weinig hoopvolle
antwoord.
Door Diederik Kramers
EEN JAAR na de val van
de Sovjetunie zoekt Rus
land nog steeds naar een
eigen vorm en identiteit.
Net als in de nadagen van
Miehail Gorbatsjov weerklin
ken waarschuwingen dat het
moederland uiteen dreigt te
vallen. Als alle deelstaten zich
losmaken blijft van de Russi
sche Federatie niet meer over
dan een uitgebeende landmas-
sa van Sint Petersburg tot de
Japanse Zee.
Dat de geschiedenis zich on
der Jeltsin zal herhalen is niet
uitgesloten. Verscheidene vol
keren grijpen de kans om on
der het Russische juk uit te
komen of eisen hun bodem
schatten op. Sommigen willen
de Sovjetrepublieken achter
na, die hun onafhankelijkheid
verkregen na de val van het
communisme, in anderen zijn
het juist de oude partijbonzen
die zich niet de les willen
laten voorlezen door het 'de
mocratische' bewind in Mos
kou. Zelfs Russische gebieden
willen af van het Moskouse
centralisme.
Om dergelijke aspiraties in
toom te houden had de Russi
sche Federatie een ingewik
kelde staatkundige structuur
die Jeltsin van de Sovjetlei
ders heeft geërfd. Naast de
autonome republieken op et
nische grondslag, bestond de
Federatie uit Russische pro
vincies - de (etnische) autono
me provincies zijn inmiddels
opgewaardeerd tot republie
ken, op de joodse na - met
daarbinnen etnische autonome
gebieden.
F ederatieverdrag
Op alle niveaus willen deelge
bieden los van Moskou. Nu de
druk is weggevallen om de
volkeren van de vroegere Unie
tot één Sovjetvolk samen te
smeden, zoeken zij aansluiting
op etnische of religieuze
grondslag, soms over de Russi
sche grenzen heen.
Moslims hebben de weg naar
Mekka gevonden, Boerjaten en
Toeviniërs in het Verre Oosten
ontdekken hun Mongoolse
wortels, Fins-Oegrische taal
groepen aan de Volga sluiten
zich aaneen.
Zolang Rusland geen grond
wet heeft, staan de status en
bevoegdheden van de deelsta
ten nog op lossen schroeven.
Om de middelpuntvliedende
krachten in toom te houden
bood Jeltsin hen in maart het
Federatieverdrag aan, dat hen
een eigen regering en parle
ment, vlag en volkslied gunt.
De republieken kregen daarbij
controle over hun delfstoffen,
al wordt over het gebruik er
van beslist in samenspraak
met Moskou. De autonome ge
bieden zouden ook meer zeg
genschap over hun eigen za
ken krijgen.
Het Federatieverdrag werd
door alle deelstaten onder
schreven, alleen Tsjetsjenië en
Tatarstan weigerden. De
Noordkaukasische republiek
Tsjetsjenië maakte zich als
eerste los van Rusland eind
1991, en dreigt de opstand
tegen het Russische juk naar
de buurstaten te verbreiden
via de Confederatie van Kau
kasische volkeren.
Tataren
Deze coalitie is ook de Abcha
ziërs te hulp gekomen die zich
los willen maken van Georgië.
Eensgezind is de strijd van de
Noordkaukasiërs echter niet:
een bloedige burgeroorlog is
uitgebroken tussen Noord-Os-
setiërs en Ingoesjen, die een
deel van Noord-Ossetië terug
eisen voor hun onlangs herop
gerichte republiek, terwijl ook
spanningen dreigen tussen an
dere buurvolkeren in de regio.
In het hart van Rusland heb
ben de Tataren het voortouw
genomen in de worsteling om
zich los te maken van het
Moskouse gezag. Na een refe
rendum over soevereiniteit dit
voorjaar nam Tatarstan begin
november een grondwet aan,
waarin het zichzelf uitroept
tot 'een soevereine staat, geas
socieerd met de Russische Fe
deratie'.
Hoe die associatie eruit zal
zien moet worden vervat in
een bilateraal verdrag in Mos
kou. Tot dusver hebben de
onderhandelingen daarover
niet veel meer opgeleverd dan
ruzie, dreigementen en ver
warring over de Tataarse
plannen. „We willen niet met
geweld uit de Federatie stap
pen," aldus vice-premier Vasi-
li Lichatsjov, maar tezelfder
tijd wil hij dat Tatarstan in
ternationaal erkend wordt.
Het gevaar bestaat dat het
Tataarse voorbeeld zich als
een olievlek in de omringende
republieken zal verspreiden.
Tataarse nationalisten ijveren
voor een 'Confederatie van
volkeren van de Oeral en de
Volga' naar Tsjetsjeens model
met Oedmoertië, Mari, Tsjoe-
vasjië en Basjkortostan. Maar
daar wordt gevreesd voor de
overheersing door de nume
riek sterke Tataren, die tot in
Een demonstratie van communisten in Moskou. Oude
partijbonzen willen zich niet de les laten lezen door het
democratische bewind in Moskou. foto epa
