De les van
Sinte
Brandaan
CLARA STRIJBOSCH SPEURT NAAR OUDSTE NEDERLANDSE BOEK
riaat telt
omroepen
iirigent
n partituui
verhaal
niets meer
de Kamer'
GIDS
Concordia
92
de stem
vrijdag 13 november 1992
D -
imissariaat voor de Media gaat I
omroepen controleren. gen I
uitwijzen of de acht ledenee I
e A-status hebben, zo heeft het I
bekendgemaakt. De uitslap I
d zijn.
riaat maakt daarbij or.
meer gebruik van de best® 1
den van de Dienst Omroepbij!
dragen en de bevolkingsregi[.|
ters van de gemeenten
Mochten bepaalde omroepejl
niet aan de norm voldoen, datil
verliezen zij niet direct de A-I
status. Volgens een woordj
voerster krijgen zij na de uit-'l
slag van de telling nog eenl
jaar de tijd alsnog het gewens-l
te aantal leden te verwerven
Voor de A-status geldt eenl
grens van 450.000 betalendeI
leden. Voor de B-status is t
grens 300.000 leden.
8-
ts
m
r-
er
h~
te,
in
a-
se
is-
ïre
[e-
ip-
uit
ar,
;nt
\ls
es
dB
li-
en
est
id.
en
AP
iet
de
hk-
rt-
iek.
de-
ds-
iil
eke programma van RTL4, 'De
olgend jaar geen vervolg. RTL4
re formule.
vielen de kijkdichtheid (ongeveer
iet marktaandeel (zeventien procent)
s niet duidelijk. Over de samenwer-
Ton Elias 'levert', is RTL4 in ieder
een politiek programma, maar hoe,
m met welke presentator, dat is nog
We met Het Parool praten over een;
ius de woordvoerder.
■-? :r.
1.30
O u.
1.30
tho-
acks
i.lo
0 u.
1 8,
2 u.
Far
O u.
het hout levert deze betere del
nitie verrassende momenten i
je hoort bijvoorbeeld
zingen. De strijkers klinkl
ruimtelijker en homogener;
en bassen produceren een 'rol
der' laag en pizzicati krijg
draagkracht.
Het koper klonk in Berlioz i
vankelijk vrij sterk, wat scher|
wat te geprononceerd; het
of dit later bijgeregeld werd i
dat toen ook deze groep zij
ware gezicht kon laten zien.
Het slagwerk profileerde zi(
pregnant; de vage rommelei
klankbrij heeft plaatsgemaaj
voor scherp gestoken slagf
waarbij de differentiatie die d
spelers aanbrengen ook te horq
is.
Ronduit belachelijk dat dit vtj
betere geluid in de zaal na
pauze langdurig hinderlijk wel
gestoord door de 'serviespercu[
sie' van het barpersoneel. Dm
de gigantische impact van
Berliozinterpretatie na de
verbleekte de herinnering aancj
voor de pauze gespeelde we
Met name1 Mendelssohn's f
vioolconcert kon niet bekli]
Soliste Emmy Verhey sj
zoals altijd als degelijk
vrouw haar aandeel. De lyrii
wordt bij haar wel steeds fraa
er. Het na de cadans moeizaa
synchroon komen van orkest
solist was hinderlijk. Ook in h
fijne raderwerk van het hupp
lende slotdeel stond het identii
ritme van solist en houtblaze
niet recht genoeg onder
De met groot orkest gespeel)
Mozartouverture daarentegi
was een binnenkomer die indn
maakte.
DoorLaurCrouzen
iEr staat geen spetterende kaars. Er walmt
ook geen olielampje. Er liggen geen dikke
folianten op eikenhouten kloostertafels.
Geen pennemesjes, ganzeveren, inktpot-
ten, geen vers perkament. Toch probeert
Clara Strijbosch zich al vier jaar lang te
verplaatsen in de gedachten- en boeken
wereld van een echte Middeleeuwer.
Waarschijnlijk een Vlaming, die rond het
begin van de vijftiende eeuw in 2284
rijmende versen het verhaal 'Van Sente
Brandane' heeft opgeschreven.
Ze doet dat met de middelen van
onze tijd: fotokopieën, een PC,
paperbacks, ballpoints. Over en
kele maanden moet haar proef
schrift klaar zijn. Clara Strij
bosch: „Ik krijg daar geen kick
van, echt niet, van het bekijken
van oude handschriften. Het
gaat mij alleen om wat er staat.
Tenslotte is iedereen de gevange
ne van zijn eigen tijd. Dat geldt
net zo goed voor ons als voor de
Middeleeuwer."
Clara Strijbosch is op zoek naar
de wortels van het verhaal 'Van
Sente Brandane'. Dat is een heel
populair boek uit West-Europa,
f werd voor het eerst in de achtste
eeuw werd opgeschreven. Het
verhaal van een heilige abt uit
Ierland, die negen jaar op reis
|aat per schip met een groep
lonniken en daarbij de meest
fantastische avonturen beleeft.
Al bij de inscheping op de Ierse
westkust ontdekt Brandaan een
enorm doodshoofd op het strand,
dat nog kan praten ook. De
schedel van een heidene, „Ic was
een heydin man," staat er. Een
piraat, zo blijkt, die. heel wat
schepen heeft leeggeplunderd.
Brandaan biedt aan hem door
gebed weer levend te maken,
hem te dopen en hem zo uit de
hel te redden. Maar de 'heydin
man' ziet dat absoluut niet zit
ten. Als ik gedoopt ben en ik
verval dan in mijn oude zonden,
wordt ik extra gestraft door de
duivels in de hel. Nu kom ik er
nog redelijk van af als heidene,
omdat ik nu eenmaal niet beter
wist tijdens mijn leven, is zijn
redenatie.
Clara Strijbosch: „Dat is al met
een een belangrijk thema van
De reis,' zoals wij het verhaal
noemen. Het antwoord op de
waag, wat er na de dood ge
beurt. Brandaan komt op zijn
reis van negen jaar opvallend
veel mensen tegen, die na hun
dood ergens terecht zijn geko
men en vaak door duivels ge
kweld worden. Hij passeert ook
met zijn schip de poorten van de
hel in de vorm van een zwarte
berg, die vlammen uitbraakt,
waarin ontelbare zielen rond
zwermen. waarschijnlijk gaat
het hier om een vulkaan."
Veldeke
Het hoofddoel van Clara Strijbo-
schs studie is te achterhalen hoe
ongeveer de oorspronkelijke ver
sie van het verhaal van Bran
daan moet hebben uitgezien.
Welke avonturen daarin waren
opgenomen en welke niet. Naar
haar mening ligt aan de twee
overgeleverde Middelnederland
se handschriften uit 1370 en
1410 en'aan'vele oudduitse ver
sies een oorspronkelijke versie
van hef verhaal ten grondslag,
die rond 1150 tussen Maas en
Rijn, in het Rijnland ontstaan
moet zijn.
Clara Strijbosch: „Een exacte
reconstructie van de tekst is na
tuurlijk niet mogelijk, maar de
taal moet toch veel geleken heb
ben op die van de St. Servaas-le-
gende van Hendrik van Veldeke.
Het is een soort Rijnlands of
misschien wel proto-Limburgs
geweest. Het Rijnland was toen
een bron van middelfrankische
litteratuur. Ik denk niet dat we
het oorspronkelijke boek ooit
zullen vinden. Misschien ooit een
paar snippertjes, bibliotheken
zijn zo ontzettend goed nage-
vlooid op handschriften."
De historische Brandaan heeft
waarschijnlijk geleefd van 484
tot 578 na Christus. Zijn eerste
biografie is de 'Vita Sancti Bren-
dani', het 'Leven van de Heilige
Brandaan' lang na zijn dood ge
schreven. Daarin is al sprake
van veel zeereizen van Brandaan
naar Schotland, Wales en naar
eilanden voor de Ierse kust. Om
streeks 770 na Christus tékent
dan een Ierse monnik, als mis
sionaris naar Europa gestuurd,
The power of one.
-Sinjoor - 14, 16.20, 18.40 en
Boomerang.
-Ambassades Club 1-14, lw
20 en 22 u. Honeymoon in VegaS
- Ambassades CÏub 2 - 14,
20 en 22 u. California man.
- Ambassades Club 3 - 14 en
Wayne's world.
19 en 21.20 u. Where angels feaO
tread.
- Ambassades Club 4 - 14 en
Peter Pan (Ned. versie).
19 en 21.30 u. Final analysis.
BRUGGE
- Complex Zwart Huis
22.30 u. Bitter moon.
20 u. City of joy.
20 u. Bali Room Dancing.
22.30 u. Universal soldier.
20 u. Como serm yno morir.
22.30 u. Basic Instinct.
- Memling
20 en 22.30 u. Priester Daens.
- Van Eyk
20 en 22.30 u. Patriot games.
GENT
- Decascoop
14.30, 17, 20 en 22.30 u. A leaf'
their own. -
14.30, 17, 20 en 22.30 u. A n"ce"
man.
17, 20 en 22.30 u. Power of ene
14.30, 17, 20 en 22.30 u. Housesi 'J
14.30, 17, 20 en 22.30 u. Pa"
games.
20 u. The bridge.
14.30, 17, 20 en 22.30 u. DeanS'
17 en 22.30 u. City of joy.
20 en 22.30 u. Unlawful entry,
14.30 en 20 u. 1492.
20 dn 22.30 u. Raising cain.
14.30, 17 en 20 u. Far and away-
20 en 22.30 u. Bitter moon.
22.30 u. Universal soldier.
in Lotharingen de 'Navigatio
Sancti Brendani Abbatis' op, de
zeereis van de heilige abt St.
Brandaan.
Strafreis
Clara Strijbosch: „Die versie zou
als de bron beschouwd kunnen
worden, ware het niet," dat er een
belangrijke verschil is met het
Hulthemse en het Comburgse
handschrift. Het kader verschilt
nogal drastisch. In de Navigatio
is er sprake van dat Brandaan
van een andere monnik hoort
dat ergens op een eiland ver weg
het aardse paradijs te vinden is
en dat hij uit verlangen op reis
gaat. Terwijl in de twee middel -
nederlandse handschriften, af
komstig uit de verzameling van
verzamelaar Karei van Hulthem
en het andere afkomstig uit in
een Duits kasteel in de buurt van
Stuttgart dat Comburg heet, de
reis van Brandaan een straf is.
Een straf, omdat Brandaan, de
schrijver vervloekend, een boek
in het vuur gegooid heeft, waar
in veel wonderen van Ons Heer
opgetekend staan. Wonderen, als
dat er twee paradijzen zouden
zijn en drie hemels en vissen met
hele bossen op hun rug en van
een wereld onder onze wereld,
waarin het nacht is, als het bij
ons dag is. Brandaan leest dan
dat Judas elke zondagavond uit
de hel verlost wordt, omdat God
hem vergevingsgezind is en dat
is de druppel die de emmer doet
overlopen. Hij verbrandt het
boek, een engel verschijnt en
draagt Brandaan op negen jaar
op zee te reizen om met eigen
ogen te zien, wat hij niet wil
geloven."
Moderne mens
Strijbosch: „Dit merkwaardige
kader zegt heel veel over de leef-
en denkwereld van de twaalfde
eeuw. De meeste mensen stellen
zich die wereld voor als totaal
beheerst door van religieuze the
ma's met de Bijbel als enige
geloofwaardige boek. Maar we
zien in Brandaan bijna een mo
derne mens. Een ongelovige, die
al die boekenwijsheid niet meer
voor zoete koek slikt en zelf op
zoek wil gaan, op onderzoek. Hij
krijgt daarvoor ook opdracht
van een engel. Zo van: ga maar
en bekijk het allemaal. In die
tijd was er ook heel wat loos. Er
was heel wat onrust in kloosters
en in de kerk, trwijl tegelijker
tijd de mensen in de gaten kre
gen, dat de wereld veel groter
was dan ze totdantoe dachten en
dat er op de wereld veel meer te
zien was. De tijd van kruistoch
ten, ontdekkingsreizen en na
tuuronderzoek breekt aan. Er
i Clara Strijbos: „Altijd blijken ontdekkingen betrekkelijk
komen meer steden, meer wegen,
mensen gingen op reis en hoor
den en zagen vanalles."
Van Ierse monniken en Vikingen
wordt gezegd, dat ze lang voor
Columbus Amerika ontdekt heb
ben en dat de reis van Sinte
Brandaan eigenlijk een verslag
van zo'n ontdekkingsreis is. De
Brit Tim Severin is Brandaan in
1978 nagereisd is precies zo'n
primitieve boot van hout en hui
den uit de vijfde of zesde eeuw.
Hij stak er in elk geval de Atlan
tische Oceaan mee over via
Faröer, IJsland, Groenland en
New Foundland.
Clara Strijbosch: „De vraag naar
de historische waarheid van het
verhaal is niet mijn vraag. Ik
weet wel, dat Columbus op de
hoogte was van Brandaans ver
haal en hem ook na wilde reizen,
maar ik vraag me zelf af: over
welk verhaal hebben we het ei
genlijk. Naast de twee Middel
nederlandse versies lees ik daar
om nog drie Duitse versies,
waarvan een in proza, en een in
het nederduits, een taal heel
dicht bij het Nederlands. De
avonturen die in elk van die
versies voorkomen, moeten naar
mijn opvatting ook in het Rijn
landse origineel hebben gestaan.
Een andere bron die ik nog ge
raadpleegd heb, zijn de 'immra-
ma',' letterlijk vertaald
'rondroeiingen'. Dat zijn oude
Ierse verhalen over reizigers die
zich op zee waagden."
'Boiic'
Clara Strijbosch bekeek lange
tijd in Cambridge, Engeland en
in de oude Duitse universiteits
stad Tübingen, de oude Ierse en
Duitse teksten. Ze maakte er ook
fotokopieën en stelde op die ma
nier weer een verzamelhand
schrift van Brandaanversies sa
men.
„Zo kun je gelukkig heel wat
nauwkeuriger werken, dan in de
Middeleeuwen, want vooral te
gen het eind van de verhalen
worden die middeleeuwse hand
schriften vaak corrupt, zoals wij
dat dan noemen. Het rijm klopt
niet meer, soms staat er onzin of
is de samenhang weg. Er zijn
hiaten of te veel herhalingen van
hetzelfde. Dan zou je kunnen
vermoeden, dat de schrijvende
monnik stijve vingers had van de
kou, dat het licht heel slecht
werd of dat het af te schrijven
voorbeeld heel slecht was."
In de Comburg-versie wordt er
ruim tien keer naar een 'bouc,'
een boek verwezen. 'Die bouc
maect ons ghewisse,' 'Die bouc
die seit ons dat,' 'Also vertellet
die bouc,' staat er telkens in
verschillende variaties. Lijkt het
niet, alsof de schrijver van het
handschrift de oude, Rijnlandse
versie naast zich op tafel heeft
liggen?
Niet overgeschreven
„Nee," zegt Clara Strijbosch,
„Deze bouc-verwijzingen zijn
heel normaal in Middeleeuwse
verhalen. De schrijvers gebrui
ken ze om te laten weten dat hun
FDTO ERWrN DE tEEUW
verhaal echt zo gebeurd is, om
dat het in een boek staat. Dan
moet het wel waar zijn. De
schrijver kan ook naar het door
Brandaan verbrande boek ver
wijzen. Het kan ook het door
Brandaan te herschrijven boek
zijn. Of hij bedoelt: ik heb dat
ergens gelezen, dus is het waar.
Ik heb niet het idee dat er recht
streeks overgeschreven wordt.
Wel dat de man veel gelezen
heeft en uit zijn herinnering put.
Hij heeft in elk geval de 'Naviga
tio' gelezen, ook de 'Physiolo-
gus', een zeer populair Middel
eeuws boek over de natuur."
Brandaan reist verder en vaart
tegen een 'linddrake' op, een
lintdraak, een reusachtige kro
kodil, die een hap uit het schip
wil nemen. Dat lukt het beest
niet, omdat er meteen een soort
vliegend hert uit de hemel neer
daalt en de draak verjaagt. Het
volgende avontuur is de ontmoe
ting met een merkwaardig ei
land, een mijl of zes lang. Er
staat een dicht bos langs de kust
en als de bemanning aan land
gaat en een boom kapt om een
lekker vuurtje te stoken, ver
dwijnt het hele eiland onder wa
ter. Ze kunnen nog net terug in
het schip klimmen. Deze merk
waardig begroeide vis wordt al
gemeen als een grote walvis ge
zien.
Teugel
De volgende bedreiging van
Brandaans huikje is een half-
vis-half-mens, die dreigend om
het schip zwemt. Op gebed van
de monniken en Brandaan ver
dwijnt het ruige monster met
veel geborrel en gepruttel onder
water. Brandaan en zijn kloos
terlingen maken nog veel meer
mee. Zo wordt een van zijn di
recte helpers door duivels ont
voerd, omdat hij in een van de
twee paradijzen en faai versierde
paardeteugel had gestolen.
Brandaan weet de hel te vermur
wen en de monnik los te praten.
Onder het pek en met verbrande
baard wordt de man op het schip
teruggebracht.
Ook Judas ziet Brandaan op een
hete steen in een ijskoude zee
zitten, inderdaad met weekend
verlof uit de hel. Mannen met
varkenskoppen en lange nekken,
de Walscheranden, blijken ge
vallen engelen te zijn, uit de
hemel gegooid, omdat ze geen
partij wilden kiezen tussen Luci
fer en God.
Bladmannetje
Voor Clara Strijbosch is een van
de laatste merkwaardige ont
moetingen van Brandaan het
meest betekenend. Dat is bijna
op-het eind van de reis, als
Brandaan 'eenen cleenen man'
ziet die 'vlootte op een blat'. 'Die
man was cume alsoe groet als
een dume,' staat er. Hij was
nauwelijks groter dan een duim
en dompelt telkens een griffel of
schrijfstift in de zee om de daar
van afvloeiende druppels in een
bekertje op te vangen. Als. Bran
daan vraagt wat dat voorstelt,
zegt het mannetje, dat hij de zee
wil meten voor het eind van de
wereld, 'den doms dach'. 'Nem-
mermeere', nooit van zijn leven
lukt je dat, reageert Brandaan.
'O, nee,' zegt het duimmannetje
dan, 'Net zo min als ik de zee
kan meten voor de wereld ver
gaat, net zo min zal het jou
lukken alles wat God op aarde
aan wonderbaarlijks heeft ge
schapen te bekijken en te onder
zoeken.'
Een waarheid als een koe, die
zelfs nu nog van toepassing is op
nieuw te ontdekken soorten
planten, insekten, schimmels,
bacteriën en ander leven, bij
voorbeeld in de regenwouden.
Betrekkelijk
Clara Strijbosch: „Aan het eind
van zijn avonturen krijgt Bran
daan nog eens even onder zijn
neus gewreven dat hij niet moet
denken de wijsheid in pacht te
hebben, ook al heeft hij de we
reldzeeën bevaren. Dat is een
belangrijke les voor Brandaan en
voor de lezer van het verhaal.
Hoe knap je ook wordt, altijd zal
de werkelijkheid groter en ge
compliceerder blijken te zijn. Al
tijd blijken ontdekkingen be
trekkelijk. Zoals ik al zei: ieder
een is de gevangene van zijn
eigentijd."
Clara Strijbosch werkt met dat
zelfde gevoel aan haar eigen on
derzoek: „Het verhaal van Bran
daan is leuk en spannend. Je
kunt er enorm veel van opsteken
over de Middeleeuwse denkwe
reld, maar op de keper be
schouwd heeft mijn onderzoek
weinig praktisch nut. Je kunt er
geen blikje mee open draaien om
het zo maar eens t.e zeggen. Het
gaat natuurlijk wel om de wor
tels van onze taal, literatuur, en
denkwereld en een van de eerste
stukken geschreven Nederlands.
Mijn overtuiging is dat mensen
niet alleen van nuttige dingen
leven, maar ook van ideeën."
