Oeral loopt met kernramp jaren voor op Tsjernobyl Kernexplosie en miltvuur-epidemie lieten diepe sporen na in Oeral-stad Rmbone |Suske en Wiske: „D BUITENLAND I' NEDERLAND 1 NEDERLAND 2 NEDERLAND 3 heerlijk, taakt- DE STEM DINSDAG 5 NOVEMBER 1991 DE STEM Door Diederik Kramers, ANP Jekatarinburg - Al meer dan 20 jaar wachten de Sovjetburgers in Jekatarinburg op een verklaring voor de ramp die hen in 1979 trof. Binnen enkele weken stierven tientallen, wellicht honderden mensen aan een geheimzinnige ziekte. Miltvuur door besmet vlees, luidde de officiële diagnose. De inwoners van de stad, toen nog Sverdlovsk geheten, trokken dat in twijfel. Maar pas nu durven zij hardop lucht te geven aan hun bangste vermoedens: dat zij het slachtoffer zijn geweest van bacteriologische Sovjetwapens. In de dagen en weken na het uitbreken van de epidemie heerste grote paniek in Jekatarinburg. Al snel gonsde het in Moskou van de geruchten over een soort medische catastrofe in de Oeral. Sovjetfunctionarissen hielden het bij een vage verklaring over slecht vlees. Washington verdacht Moskou ervan met bacteriologische wapens te knoeien, in strijd met eerder gesloten verdragen. De boze ontkenningen van het Kremlin zetten de toon voor een ouderwetse Koude Oorlog woordenstrijd tussen de twee grote mogendheden. Pas nu wordt langzaam de sluier gelicht van de rampen die het district, dat decennia lang een verboden zone was, hebben geteisterd. De bevolking dacht de zwaarste klap al in 1959 te hebben gekregen, toen het gebied ten zuiden van Jekatarinburg door een kernexplosie werd getroffen. Maar 20 jaar later volgde een nieuwe beproeving. Opnieuw begon de ramp met een ontploffing, in de vroege ochtend van 3 april 1979 in Tsjkalovski, een wijk in het zuiden van Jekatarinburg. De daaropvolgende dagen werd het plaatselijke ziekenhuis overspoeld met zieken, die allen hoge koorts, ademhalingsmoeilijkheden en bloedvergiftiging hadden. Binnen enkele uren waren ze dood. 'Siberische zweer' „Ik werkte destijds op het politiebureau van Tsjkalovski", vertelt Irina Tsjikinda. „Toen ik die week op kantoor kwam, stond iedereen rond een van onze agenten die op de vloer was gelegd. Hij was dood. Gedurende de nachtdienst waren er al berichten binnengekomen dat mensen aan een onbekende ziekte waren gestorven. We dachten toen meteen aan 'sibirskaja jazva'". Het bleek inderdaad de 'Siberische zweer' te zijn, beter bekend als miltvuur, een veeziekte die ook voor de mens dodelijk kan zijn. Die kan de ziekte oplopen door aanraking of consumptie van besmette dieren, of door het inademen van sporen van de miltvuurbacterie die zich in de lucht verspreiden. Dat laatste kenmerk maakt de bacil zeer bruikbaar als lading voor een bacteriologische bom. Het Britse leger dacht er in 1944 al aan toen het overwoog nazi- Duitsland op de knieën te dwingen met miltvuurbommen. Proeven met de bacil op een eiland voor de Schotse kust leverde niet de gewenste resultaten op, behalve dat het eiland tot de dag van vandaag afgesloten is, omdat het er nog steeds levensgevaarlijk is. Het was dan ook niet zo vreemd dat de Verenigde Staten argwaan kregen over de geheimzinnige epidemie in de Oeral. Begin 1980 stelde de Amerikaanse militaire inlichtingendienst DIA een rapport op waarin de militaire installatie 'Complex 19' in Sjkalovski werd aangeduid als de brandhaard van de epidemie. In deze installatie, een geheim onderdeel van het Instituut voor Microbiologie en Virologie, zouden grote hoeveelheden gedroogde miltvuursporen worden voorbereid. Door een ontploffing van de apparatuur werd volgens de DIA wel tien kilo sporen de atmosfeer in geblazen. „Binnen een tot anderhalve week na het ongeluk zouden honderden Sovjetburgers zijn omgekomen door het inademen van de sporen", aldus het rapport. „In de daaropvolgende weken zijn meer dan duizend slachtoffers in ziekenhuizen opgenomen". Wind gedraaid Volgens Mark Popovski, een naar het Westen gevluchte Sovjetwetenschapper, was de stad tenauwernood aan een nog grotere ramp ontsnapt, doordat de wind was gedraaid en de dodelijke sporen de stad werden uitgeblazen. „Bij een soortgelijk ongeluk in hetzelfde instituut was dit in 1958 ook al gebeurd", aldus Popovski. „Mijn informanten vroegen zich af hoelang God'de stad zou blijven redden door de wind op het laatste moment te laten draaien". Van dit alles kregen de inwoners van Jekatarinburg niets te horen. Terwijl het dodental opliep, stelden de autoriteiten hen via de media en bijeenkomsten gerust: er was niets aan de hand, alleen moest men voorzichtig zijn met vlees van de privé-markten. Een verontrustende geruststelling luidde: „Geen paniek, ook al is er niets gebeurd, de situatie is geheel onder controle". Dergelijke verklaringen strookten niet met de enorme schoonmaakoperatie van het leger in Tsjkalovski. „Toen ik met mijn kind de deur uitging om boodschappen te doen, was de straat opeens vol met soldaten in beschermingspakken die alles vol Pas een jaar geleden is Jekatarinburg opengesteld voor buitenlanders. Pas nu wordt langzaam de sluier gelicht van de rampen die het district, dat decennia lang een verboden zone was, hebben geteisterd. - foto anp De verzwegen rampen van J ekatarinbur g ontsmettingsmiddelen spoten", vertelt de lerares Marina Sanatin. „Er vlogen militaire helikopters over die hetzelfde spul op onze daken strooiden". „Dit gebeurde allemaal zonder dat er iets aan ons werd uitgelegd", herinnert-de lerares zich, ruim twaalf jaar later. „Maar de mensen voelden wel dat er iets goed fout zat. Lege lijkkisten Niemand durfde meer naar Tsjkalovski te komen. Vrienden die we voor de thee uitnodigden zegden meteen af. We waren paria's in onze eigen stad geworden". Vooral het terrein rond Complex 19 kreeg een flinke schoonmaakbeurt, en werd zelfs geheel met een laag asfalt bedekt. Buurtbewoners werden herhaaldelijk ingeënt. Uit vrees voor verdere besmetting werden de lijken van de slachtoffers niet aan hun familie vrijgegeven: die moesten het op de begrafenis maar met een lege lijkkist doen. Het verplegend personeel kreeg evenmin te horen wat de precieze oorzaak van de epidemie was, vertelt de student Vitali, wiens moeder destijds hoofdverpleegster in de wijk was. „Alleen de artsen wisten ervan, maar die mochten niets zeggen. Ze moesten wel de mensen langs om hen gerust te stellen. Maar omdat ze bang voor besmetting waren, zochten ze de mensen op met hun beschermingspakken aan, om hen te zeggen dat er geen reden voor paniek was". Inmiddels was er nog steeds geen officiële verklaring van Sovjetzijde. De geheimhouding door het Kremlin sterkte de Amerikaanse achterdocht dat in de Oeral aan een bacteriologisch wapen werd gewerkt. Dit was verboden krachtens de Conventie over biologische en toxische wapens van 1972. Het zwakke punt van dit akkoord was echter dat het moeilijk was om op de naleving ervan toe te zien. Dit was voor de Amerikaanse regering reden om in maart 1980 langs diplomatieke kanalen om opheldering te vragen over de gebeurtenissen in Jekatarinburg. Toen Washington dit verzoek ook openbaar maakte, zag Moskou dit als een lastercampagne. 'Besmet vlees' In antwoord op het Amerikaanse verzoek gaven de autoriteiten voor het eerst een officiële verklaring van de epidemie. Het ging om problemen rond de volksgezondheid, veroorzaakt door de illegale verkoop van met miltvuur besmet vlees. Aan Amerikaanse zijde werd een speciale onderzoekscommissie opgezet van wetenschappers en functionarissen van ministeries en veiligheidsdiensten om de gebeurtenissen in de Oeral te bestuderen. In 1981 verklaarden zij de epidemie als volgt: eerst was er een enorme uitstoot van miltvuursporen vanuit Complex 19. Na de eerste gevallen van besmetting door inademing werd de ziekte verspreid via de voedseldistributie, ondanks maatregelen ter bescherming van de volksgezondheid. Achter de conclusies van de Amerikaanse commissie zijn nog veel vraagtekens te zetten, en een aantal Amerikaanse wetenschappers betwistten dat de epidemie door proeven met een bacteriologische bom is veroorzaakt. De Sovjetunie hield hardnekkig vast aan de „besmet vlees "-verklaring en haalde fel uit naar eenieder die daaraan waagde te twijfelen. De toon van de discussie weerspiegelde de verstandhouding tussen Washington en Moskou in het pre-perestrojka tijdperk. Nieuwe verklaring Pas in 1986 kwamen er meer data vrij van Sovjetzijde, en een nieuwe verklaring. De ziekte was te wijten geweest aan besmet veevoer, aldus een functionaris van het ministerie van Volksgezondheid. Artsen beschreven hoe besmet beenmerg, dat aan het veevoer werd toegevoegd, niet goed was gesteriliseerd voordat het aan de beesten werd gevoerd. Omdat vlees schaars was, namen veel verkopers en consumenten het niet zo nauw met hygiënische en veiligheidsvoorschriften. Volgens de officiële cijfers werden er 96 mensen besmet, van wie er 64 stierven. Daarmee is de kous af, wat de officiële instanties betreft tenminste. „Die officiële versie klopt van geen kant", stelt een kinderarts in Jekatarinburg. Meer wil hij er niet over zeggen, maar hij onderschrijft een analyse die onlangs in het blad Literatoernaja Gazeta verscheen. Daarin wordt de epidemie in de eerste zin al onomwonden toegeschreven aan „de uitstoot van materiaal voor bacteriologische wapens uit het 19e militaire dorp binnen Jekatarinburg". Documenten weg Sluitende bewijzen zijn er voor deze visie nog moeilijk te leveren. Volgens journalisten zijn die bij het leger te vinden, en dat toont zich niet erg mededeelzaam. Ofschoon de militairen niets met de epidemie te maken zeggen te hebben, behalve dan dat ze wat hand- en spandiensten verleenden bij het ontsmettingswerk, zijn alle documenten uit Tsjkalovski over de ramp overgedragen aan „niet-civiele ministeries" (defensie en KGB). Dat ontdekte een openbaar aanklager die de zaak in de wijk trachtte uit te zoeken. Verzoeken om de papieren in te zien werden afgewezen. Ook de dossiers van de slachtoffers zijn volgens het blad verdwenen, evenals de autopsie-rapporten van de overledenen. Pas een jaar geleden is Jekatarinburg opengesteld voor buitenlanders, waardoor zij haar geheimen begint prijs te geven. Reden voor de jarenlange geheimhouding in het gebied was de militaire industrie die er tijdens de Tweede Wereldoorlog werd geconcentreerd. Zij trok altijd al de aandacht van de westerse geheime diensten. Tijdens een vlucht boven dit gebied werd in 1960 de Amerikaanse piloot Gary Powers met zijn U2-vliegtuig dan ook neergehaald. De officiële geheimhouding over het militair-industrieel complex1 woog nog zwaarder voor de plaatselijke bevolking, die jarenlang met de tragische gevolgen ervan moest leven. Zo ging het ook met de kernramp van 1959, toen een explosie ontstond op een dumpplaats voor nucleair afval ten zuiden van Jekatarinburg. Pas weken na de ontploffing werd de bevolking uit het getroffen gebied geëvacueerd. Hoeveel slachtoffers die ramp eiste is nog steeds niet duidelijk. Wel is het aantal kinderen dat met stoornissen en handicaps geboren wordt nog steeds groot, en de straling in het rampgebied is hoger dan bij Tsjernobyl. Eén grote gifbelt De beerput in Jekatarinburg is opengetrokken, en de stroom onthullingen houdt niet op bij 1959 en 1979. Pas nu kunnen de burgers in de kranten lezen dat hun land van meren en bossen één grote gifbelt is geworden, onder meer door de milieuvervuiling die de zware industrie al die jaren heeft veroorzaakt. De kwestie rond de miltvuur epidemie is nog niet definitief opgelost, en zal ook wel niet het laatste geheim zijn waarmee de inwoners van Jekatarinburg en andere plaatsen in de Sovjetunie j geconfronteerd zullen worden. Het besef dat ze jarenlang zijn bedot zal hun vertrouwen in hun autoriteiten zeker niet doen toenemen. Nog moeilijker zal het vertrouwen tussen mensen te herstellen zijn, zeker waar het diegenen betreft die jarenlang hun mond hebben gehouden. „Mijn vader was militair in de stad in 1979", vertelt Galja, een studente. „Al die tijd heeft hij geweten dat er meer aan de handj was dan enkele gevallen van voedselvergiftiging door vlees. Ik kan niet begrijpen dat hij daarover jarenlang heet gezwegen, tegenover zijn medemensen ...en zijn eigen gezin". Door Diederik Kramers, ANP Jekatarinburg - Hoe Tsjer nobyl er in de toekomst uit ziet, kan nu al worden on derzocht in de streek rond Jekatarinburg in de Oeral. Dertig jaar lang hebben de Sovjetautoriteiten gezwe gen over de kernramp in dit district, die waarschijnlijk honderden levens heeft ge kost en een groot gebied in een radioactieve woestenij heeft veranderd. Duizenden mensen zijn door straling aangetast, met als gevolg kanker, longontsteking, darmontstekingen, hersen en zenuwbeschadigingen en ander ziektes. „Onze dochter is geestelijk ge handicapt", vertelt een lerares. „We denken dat het van de ramp komt, omdat er nog veel meer gehandicapten zijn gebo ren in mijn dorp, niet ver van de plaats waar de explosie ge beurde". De gevolgen van de nucleaire catastrofe zijn niet gemakke lijk vast te stellen. Niet alleen zijn er vele jaren over heenge gaan, maar de bewoners van het district zijn ook langdurig blootgesteld aan lood-, chroom-, asbest- en andere vervuiling die door de zware industrie rond Jekatarinburg in lucht, grond en water wordt uitgebraakt. Veel artsen heb ben bovendien pas twee jaar geleden van de ramp gehoord toen ze hun kranten opensloe gen die voor het eerst daarover rapporteerden. Vreemde vruchten Daarin konden ze lezen dat het gebied tussen Jekatarinburg (voorheen Sverdlovsk) en het zuidelijker gelegen Tsjelja- binsk zich sinds 1958 heeft kunnen ontwikkelen tot een proefterrein waar kennis is te vergaren over wat Tsjernobyl te wachten staat. Bomen zou den er vreemde vruchten Een gebied met een diameter van 60 kilometer werd afge sloten door troepen van de MVD (voorloper van de geheime dienst KGB), die het achtergebleven vee afslachtten en alle dorpen en vestigingen met de grond gelijk maakten.- foto af voortbrengen, de dennen zijn verdwenen, en bepaalde vis soorten zijn uitgestorven. De Nederlandse diplomaat Robbert van Lanschot, die deze zomer Jekatarinburg be zocht als „fact-finder" voor de Stichting Voedselhulp voor de Russen, kreeg te horen dat de stralingsproblemen hier groter zijn dan in Tsjernobyl. „Aan gezien ik daar enigszins aan twijfelde, heb ik deze kwestie onderzocht in Gomel bij Tsjer nobyl. Daar heeft de genees heer-directeur bevestigd dat de situatie in Jekatarinburg in derdaad ernstiger is dan in Go mel". Al sinds de Tweede Wereldoor log werd in dit gedeelte van de Oeral het Sovjetatoompro gramma ontwikkeld in ultra- geheime „atomgrads". Stalin had de wetenschappers op dracht gegeven zo snel moge lijk een atoombom te ontwik kelen, zonder enige zorg voor mens of milieu. Politieke ge vangenen werden voor het ge vaarlijke werk ingezet, hun le ven telde niet. Maar ook het sterftecijfer onder wetenschap pers en technici was schrikba rend hoog. Enorme explosie De plaats van de ramp zou 'atomgrad Kysjtym-40' zijn ge weest, waar zich de enige op slagplaats voor atoomafval be vond. Het kernafval werd ge woon onder een laagje aarde begraven, totdat de dump be gin 1958 kritiek werd en een chemische reactie veroorzaak te. Een enorme explosie was het gevolg, waarbij radioac tieve stof de lucht in werd ge blazen. Ook werd kernafval meegevoerd via de rivieren die langs de dumpplaats stroom den. „Mijn vader heeft de explosie nog gezien, een enorme licht bol die de hemel verlichtte", vertelt journalist Vladimir Sa natin. „Na de oorlog had hij in China veel gehoord over de Amerikaanse atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Hij dacht dat er een kernoorlog met de Amerikanen was uitge broken". Door de wind raakte met name het gebied ten noordoosten van Kysjtym besmet. Het duurde bijna een maand voordat er maatregelen ter bescherming van de bevolking daar werden genomen. Pas toen de eerste symptomen van stralingsziekte zich manifesteerden, werden de burgers geëvacueerd. „Ze moesten meteen hun biezen pakken en hun huizen en vee achterlaten", zegt Sanatin. „Daar kregen ze een schamele vergoeding voor. Een officiële reden werd er voor de actie niet gegeven, maar iedereen begreep wel dat het met de ex plosie te maken had". Honderden doden Een gebied met een diameter van 60 kilometer werd afgeslo ten door troepen van de MVD (voorloper van de geheime dienst KGB), die het achterge bleven vee afslachtten en alle dorpen en vestigingen met de grond gelijk maakten. Hoeveel mensen door de ontploffing en de gevolgen van de vrijgeko men straling om het leven kwamen, is onbekend, maar het geschatte dodental loopt in de honderden. Zowel voor de eigen bevolking als voor de1 buitenwacht hiel den de Sovjetautoriteiten angstvallig' het stilzwijgen over de ramp. Zo groot als de radio actieve uitstoot in het gebied was, zo gering was de informa tie die doorsijpelde. Slechts twee kranten berichtten eind jaren '50 over de ramp: een Oostenrijkse dagblad en - vreemd genoeg - een obscuur Duitstalig blad in Argentinië. De Amerikaanse regering bleef geïnteresseerd in de nucleaire activiteiten in het gebied, waar ook de militaire industrie was geconcentreerd. Maar van de uiteenlopende geruchten en ge<- tuigenissen van emigranten over de ramp in Kysjtym werd men niet veel wijzer. Pas in 1976 drong de omvang van de catastrofe tot het Wes ten door, toen de Sovjetdissi dent en biochemist Zjores Medvedev er verder onderzoek naar deed. Harde gegevens had hij niet, maar er waren genoeg aanwijzingen te destilleren uit studies van Sovjetwetenschap pers over de metingen en de ef fecten van radioactiviteit in gebieden die qua flora en geo logie overeenkwamen met de Oeral. De beschreven hoeveel heden straling waren veel ho ger dan normaal en genoeg om genetische veranderingen te weeg te brengen. Een Sovjet- onderzoek beschreef zelfs nauwkeurig de effecten van de neerslag van strontium-90 op een bos. Onderzoek In de Sovjetunie zelf volgden de onthullingen pas twee jaar geleden, toen de getuigenissen over de ramp voor het eerst tot de Sovjetpers doordrongen. Dit heeft ertoe geleid dat er in het district nu wetenschappelijk onderzoek wordt gedaan om alsnog het verloop van de ramp vast te stellen en de effecten ervan te meten. „Het is moei lijk om aan concrete gegevens te komen", verzucht een arts, „we moeten het van de eigen waarneming hebben". Maar voor veel artsen en we tenschappers is er tot voor kort nooit een kernramp in hun ge bied geweest. „Pas twee jaar geleden heb ik er voor het eerst van gehoord", zegt Aleksandr Blochin, hoofd van de gezond heidsdienst in Jekatarinburg. „Ik kwam alleen in de buurt van Tsjeljabinsk om te vissen. De vis was overigens kernge zond hoor, en heel smakelijk". Over mogelijke overeenkom sten tussen Kysjtym en Tsjer nobyl wil Blochin zich niet uit laten: „Ik ben maar een arts, geen nucleair expert". Profes sor Garri Tsjaikovski van het oncologisch instituut meent zelfs dat er geen verband is tussen straling en kanker. Die ziekte komt volgens hem in Je katarinburg zelfs minder voor dan in het Westen. En al die jaren hielden de slachtoffers van de ramp zien koest. „Ondanks alle ontberin gen klagen de Sovjets nu een maal niet snel", zegt Sanatin. „De gewone mensen leefden zo armoedig, ze wisten dat ze toch geen hulp van de staat hoefden te verwachten". Vrouw zijn, vrouwenmagazine. TV-Fruitmand. Een wereld van verschil (herh.). Nieuws voor doven en slechthorenif journaal (NOS). Het kleine huis op de prairie. Serie Ik ben Benjamin Ben. Tijdsein, actualiteitenrubriek. Broers voor het leven (slot), jeugds| Blackout, kwis. Op weg naar Avonlea (6), tv-serie. Even voor achten, journaal (NOS). Overleven in de natuur (5), natuurd Tijdsein. Angelika, engel van de Masai, rq| jonge Duitse in Tanzania. 22 25 Een wereld van verschil, praatprog 2245 Fatale busrit (All God's children), tv-film van Jerry Thorpe (1980). Widmark, Ned Beatty. [oo 15 Journaal (NOS). VARA [13 00 Nieuws voor doven en slechthorenr I1T05 Bobobobs, tekenfilmserie. 17.31 De grote meneer Kaktus show. jl8 00 Journaal (NOS). 18.16 Daar komen de schutters, tv-serie. 18 51 Lingo, woordspel, i 19.21 Kinderen voor kinderen festival 19 |20.11 Laat maar zitten, comedyserie. 2038 Fons Jansen, compilatie 5e prograr 21.34 in voor en tegenspoed, comedyseri 22.02 Achter het nieuws. 122.35 Wings, comedyserie. Afl.: Rendez-v 23.03 Met Witteman, interviews. 23.51 Museumschatten. 00.00 Journaal (NOS). NOS 08.55 Nieuws voor doven en slechthoren 'lO.OO*Schooltelevisie. Met om: 10.00 10.30 Startbaan (3); 11.00 ReklamJ wat (2); 11.30 Nieuws uit de natuur| NOS [13.00 Nieuws voor doven en slechthoren 14.00 ROF: Skoalle-tv. ELEAC 16.15 Thuis in geldzaken, voorlichtingsp( 16.25 Geheugencursus (5). [16.55 Como vai (6). 17.25 Grieks voor beginners. NOS [17.55 Nieuws voor doven en slechthoren! 118.00 Journaal. 18.15 Sesamstraat. 118.30 Jeugdjournaal. 18.45 Het klokhuis. 19.00 Underdogs in de offshore, reportac'; 19.30 Het gezicht van Nederland. Afl.: Bi RADIO 1 leder heel uur nieuws. KRO: 7.07 Echo-ma- Igazine (7.30 Nws. 7.53-7.58 Woord onder weg). 9.05 Andere koffie. 10.05 M/V-maga- [zine 11.05 Schone kunsten. 12.05 Echo magazine (NOS: 12.30 Nws. 12.55 Medede lingen voor land- en tuinbouw). KRO: 13.10 Echo-magazine. 13.35 Kruispunt. VOO: 14.05 Veronica nieuwsradio (17.30 Nws.). 19.04 Sportradio. 20.04 Club Veronica trend. VPRO: 21.04 Talk radio. 22.53 De 1 regeling. NOS: 23.07 Met het oog op mor gen. VARA: 0.02 De nacht klinkt anders. 2.02 Geen tijd. 4 02 Rockin' Roel. 5.02-7.00 VARA's ochtendhumeur. RADIO 2 leder heel uur nieuws. AVRO: 7.04 Sugar in the morning (7.04-7.12 en 8.04-8.20 Radio- Ijournaal). EO: 9.04 De muzikale fruitmand. 110.04 Ik zou wel eens willen weten. 10.30 Vrouw zijn. 12.04 Lunchtime. 13.04 Tijd- Isein. 13.30 Als mensen veranderen. 13.54 Metterdaad hulpverlening. VPRO: 14.04 De [Plantage, met om 14.10 't Nut van het alge- IJjeen; 14.43 De jazz van Pete Felleman; Ischa; 16.53 nabije wes- 9.04 Passages, passanten; 20.04 Timboektoe. 21.00-07.00 Zie Radio 1. |B RADIO 3 Ileder heel uur nieuws. VARA: 6.02 Doorlo- lper. 7.04 Carols op de radio. 9.04 Denk aan •open zè

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1991 | | pagina 18