DE STEM
WEEKEND
Armando:
'Het is toch een
beetje jammer
van die Muur'
Zeventig Hollandse meesters weer even thuis
4
Verkeersagressie op tv
Recent werk op expositie
van 90-jarige Kees Verwey
fc A
■J
f I *0
V
- M
Bismarck, smid van Duitse
Rijk, in Berlijn herdacht
ZATERDAG
SEPTEMBER 19901
iddoek
omf
ZATERDAG I
29 SEPTEMBER 19901
eschaafd
SPEELFILMS OP TV
'BERLIJNSE KUNSTENAAR IN ONS LAND VOOR THEATERSERIE
Geweld
Nicht gewusst
Frick
Document
Primeurs
ie Kohl zijn vaardigheid om op
belangrijke posten vertrouwelin-
plaatsen. Dat is nog steeds zijn
stille kracht. De huismacht, die
linnen de CDU opgebouwd heeft,
hem van elke concurrentie,
geen grote redenaar, geen theore-
Hij handelt instinctief, spontaan,
emotioneel. In de praktijk is hij
tot compromissen. Al zal hij dat
egeven naar buiten toe. Compro-
sluiten geldt in Duitsland als te-
i zwakte.
Kohl staat politiek gelijk aan een
nente verkiezingsstrijd. Dat heeft
elopen jaar met zijn eenwordings-
k overduidelijk laten zien. Voor al-
d het een zo gunstig mogelijke uit-
ositie voor de CDU te verkrijgen.
verloren campagne van 1976 bra-
>or Kohl bittere jaren aan in Bonn.
waarin de ene na de andere pro-
Ie leider van de CDU trachtte hem
te lappen. Begin 1980 smeet Kohl,
tiek op zijn leiderschap beu, de
oek in de ring. Hij schoof Ernst
:ht, de premier van de deelstaat
saksen, als kanselierskandidaat
CDU naar voren,
was het Strauss, alias FJS, die roet
eten gooide. Niet Albrecht, maar
oest kanselierskandidaat van de
CSU worden. Kohl legde zich er-
;r. Naar buiten de indruk wekkend
zich tot het laatst tegen de kandi-
r van FJS verzet had. In werkelijk-
ond Kohl het prima. Hij wist dat
is het toch niet zou redden,
akte het ook uit. FJS leed een ver-
rende nederlaag. Exit Strauss,
werd de onbetwistbare leider van
positie in Bonn. Geen CDU'er of
ér zou het meer in zijn hoofd halen
hem te rebelleren,
s 'wachten op Genscher' werd in
ajaar van 1982 eindelijk beloond,
aerale minister van buitenlandse za-
eek met argusogen toe hoe kanse-
ihmidt door zijn eigen partij steeds
onderuit gehaald werd in de raket-
vestie. Genscher achtte de tijd rijp
de 'Wende'. Kohls opvatting dat de
de links-liberale coalitie zou opzeg-
jleek juist te zijn.
nu toe is 1990 een oogstjaar voor
Zijn grootste triomf boekte hij af-
>en zomer in de Kaukasus, waar hij
atste hobbels op weg naar de Duitse
sreiniteit 'opkocht'. En glunderende
stond na zijn ontmoeting met Sov-
resident Gorbatsjov de journalisten
oord. De lach op zijn gezicht sprak
delen. In zulke situaties moet de
elier nog leren een stalen gezicht te
aren.
wordt hij pas écht een staatsman.
,eweest aan het feit dat de overgrote
derheid van de Westduitsers het in
rn kennelijk eens is over de voorde-
an een politieke democratie in com-
ie met een markteconomie. Verder
het naar Amerikaans model conse-
doorgevoerde federaal stelstel,
bij de tien deelstaten veel bevoegd-
n kregen, sterk aan die stabiliteit
dragen.
stabiliteit blijkt ook uit het feit dat
iondsrepubliek sinds '45 slechts zes
dskanseliers heeft gekend. Een van
belangrijksten was ongetwijfeld de
U'er Konrad Adenauer (1949-63) die
ntegratie in het westerse militaire en
lomische bondgenoodschap (NAVO
iG) tot centraal doel van het West-
se beleid maakte. De SPD'er Willy
ndt (1969-74) normaliseerde de be
dringen met Oost-Europa met zijn
t-Politik'. Voor die ontspanningspoli-
kreeg deze ex-burgemeester van
st-Berlijn de Nobelprijs voor de Vre-
Aan zijn kanselierschap kwam in
4 echter een abrupt einde nam nadat
privé-secretaris Günther Guillaume
maskerd werd als spion voor de
)R.
uitsers zijn rücksichtslos, georgani-
■d, vreselijk hard werkend en nationa-
sch. Maar Duitsland is ook een
chaafde Europese maatschappij ge-
rden.We hebben in Duitsland een
atschappij opgebouwd waarin we met
len en opstaan een evenwicht hebben
ronden dat kennelijk beter is dan in
Duitse verleden", aldus de schei-
ïde ambassadeur van de Bondsrepu-
ïk in Den Haag, Otto von der Ga-
ntz onlangs in een weekbladinterview,
n geruststellende woorden worden in
jte lijnen onderschreven door premier
ibbers die opmerkte dat er op dit mo-
:nt in feite geen plaats is voor pessi-
sme over het éne, nieuwe Duitsland,
h aan hen die zich zorgen maken over
:uwe onzekerheden zou ik willen zeg-
n: laten wij ons meer bezighouden met
t gebruiken van nieuwe mogelijkheden
le akkers liggen open - dan ons te be-
mmeren om risico's, hoezeer die er on-
twijfeld ook zijn".
je typisch Nederlands is deze opmer-
tg van Lubbers. Want het zijn juist be-
ekende Duitsers aan ons land die zich
aver verbaasden dat hier geen enkel
ilitiek debat is gevoerd over de juridi-
he gevolgen van de Duitse eenwording-
e koopmansgeest ('wat valt er te ver
enen aan het éne grote Duitsland')
iert de boventoon en het publieke de-
it staat in het teken van de 'onverafl-
irlijke' mentaliteit van de Duitser. Ne-
irland als geboeide toeschouwer, die
storische rol bij de verschuivingen in
iropa ligt ons wel. Duitsland gaat zijn
gen weg.
ZATERDAG
Exorcist II: The heretic (USA 1977, RTL-4, 23.10 uur). Richard
Burton moet als priester Lamont een onderzoek instellen naar
de dood van father Merrin. Deze is bij de duiveluitdrijving van
vier jaar geleden overleden. Mislukt vervolg op het kassucces
uit 1973.
Sommermarkvallar pa jorden (Zweden 1986, Did. 1,11.03 uur).
Een schrijver kijkt terug op de gebeurtenissen van een zomer,
waarin hij voor het eerst met zijn schoonfamilie kennismaakte:
Film van Gunnel Lindblom.
Alfred the Great (Engeland 1968, Did. 1, 22.00 uur). De Engelse
koning Alfred houdt meer van lezen dan van oorlog voeren.
Om de vrede te bewaren levert hij zijn verloofde uit aan de
Deense koning. Vreemde combinatie van komedie en avontu
renfilm, waarin de hoofdrollen worden gespeeld door David
Hemmings en Michael York.
The Strip (USA 1951, Did. 1,24.00 uur). Na zijn militaire dienst
besluit musicus Mickey Rooney voor een criminele bookmaker
te gaan werken. Wanneer hij korte tijd later verliefd wordt op
een jongedame, die een Hollywood-carrière ambieert, raakt hij
in de problemen.
Chambers of horror (USA 1966, Did. 2,23.25 uur). Omstreeks de
eeuwwisseling vermoordt Jason Cravette zijn geliefde, omdat
ze niet met hem wil trouwen. Vanaf dat ogenblik is geen enkele
vrouw meer veilig voor de psychopaat. Twee eigenaars van een
wassenbeelden-museum jagen op hem. Griezelfilm met Pa
trick O'Neal.
Bad day at Black Rock (USA 1954, België 1,16.30 uur). Wanneer
voor het eerst sinds vier jaar weer een trein in Black Rock
stopt, stapt er een eenarmige man uit, die door de bevolking
vijandig wordt bejegend. Geleidelijk aan ontdekt hij wat het
plaatsje te verbergen heeft. Spencer Tracy in een bijzonder
boeiende western van John Sturges.
The Outlaw Josey Wales (USA 1976, BBC 1, 22.10 uur). Clint
Eastwood als boer die op jacht gaat naar de moordenaars van
zijn familie. Ook Sondra Locke speelt mee, Clintwood deed zelf
de regie.
All the president's men (USA 1976, BBC 2, 23.45 uur). Redford
Redford en Dustin Hoffman als de reporters Woodward en
Bernstein die het Watergate-schandaal ontrafelen.
Just before dawn (USA 1980, BBC 1, 0.50 uur). Gezin op een
camping wordt aangevallen door woeste bergbewoners. Met
George Kennedy en Chris Lemmon.
ZONDAG
Promis.juré! (Frankrijk 1987, Ned. 2,9.25 uur). Terwijl het in
Frankrijk oorlog is wordt de 12-jarige Pierre-Marie verliefd op
Jocelyne. De jongen is echter bang, dat hij geen kans maakt
vanwege zijn grote neus. Komische jeugdfilm van Jacques
Monnet.
Kaiserwalzer (Oostenrijk 1953, Did. 1, 15.05 uur). Weense ro
mantiek rond een aartshertog, die incognito op reis is en een
aantrekkelijke onderwijzeres ontmoet. Met Rudolf Prack en
Maria Holst.
Die Marquise von O... (Frankrijk/W.-Dld. 1975, Did. 1, 23.25
uur). Tijdens de Napoleontische oorlogen in Italië wordt een
knappe jonge weduwe bedreigd door soldaten, die haar willen
verkrachten. Een Russische officier redt haar, maar de vrouw
valt flauw en na verloop van tijd blijkt ze in verwachting te
zijn. Schitterende film van Erich Rohmer naar de novelle van
Heinrich von Kleist, met Edith Clever en Bruno Ganz.
Made in USA (Frankrijk 1967, Did. 2, 23.30 uur). De vriendin
van een vermoorde journalist stelt op eigen houtje een onder
zoek in en ontdekt een wijd vertakt politiek complot. Ook scha
kelt ze en passant de mannen uit, die verliefd op haar gewor
den zijn. Anna Karina is de 'wrekende engel' in deze verwarde
misdaadfilm van Jean-Luc Godard.
Our hour with you (USA 1932, Did. 3 West, 14.00 uur). Een Pa-
rijse vrouwenarts raakt hij onder de indruk van een jongeda
me, die de beste vriendin van zijn vrouw blijkt te zijn. Lu-
bitsch-komedie met Maurice Chevalier en Jeannette MacDo-
nald.
Sans lendemain (Frankrijk 1939, Did. 3 West, 20.00 uur). Melo
drama over een animerende striptease-danseres, die na tien
jaar haar vroegere geliefde terugziet. Hij blijkt nog steeds van
haar te houden, maar hij heeft geen notie van haar rosse leven.
Edwige Feuillère in een film van Max Ophüls.
Cheyenne autumn (USA 1964, BBC 1, 16 uur). Western van
John Ford met Richard Widmark, Karl Malden en James Ste
wart. Cheyenne-Indianen maken een zware reis terug naar.
hun 'thuisland'.
The falcon and the snowman (USA 1985, BBC 2, 23.35 uur).
Twee aardige Amerikaanse jongens, gespeeld door Timothy
Hutton en Sean Penn, geven geheimen door aan de Russen. Re
gie van John Schesinger.
Neemt de agressie in het verkeer toe? De vereniging Veilig
Verkeer Nederland zegt van wel, maar volgens andere deskun
digen is de Nederlander juist vriendelijk en voorzichtig in het
verkeer. Over dit netelige onderwerp praat Hans Sleeuwen-
hoek vanavond in NCRV's 'Rondom tien', om 22.06 uur op Ne
derland 1. In de studio zitten agressieve weggebruikers en
mensen die zich aan hen ergeren.
VPRO's culturele magazine 'Atlantis' brengt zondag om 21.06
uur op Nederland 2 een special over het literaire tijdschrift
'Barbarber'. Het werd in 1958 met veel enthousiasme opgericht
door H. BernlefK. Schippers en G. Brands. In 1971 ging het ter
ziele. De makers van de special, Alexander Oey en Ad Fransen,
leggen vooral de nadruk op het plezier en de humor waarmee
het blad werd gemaakt.
IKON-medewerkster Ireen van Ditshuyzen maakte de docu-
mentairé 'Overleven, omgaan met armoede', die zondag om
20.24 uur op Nederland 3 wordt uitgezonden. Hierin laat zij de
traditionele en de nieuwe gezichten van armoede in Nederland
en België zien. In de grote steden ligt de armoede dicht tegen de
angst voor vreemdelingen aan. In de nieuwbouwwijken heerst
meer stille armoede van voornamelijk alleenstaande moeders.
Ook toont de documentaire hoe belangrijke politici over ar
moede denken, onder wie Lubbers en de Belgische premier
Martens.
In de IKON-rubriek 'Kenmerk' wordt zondag om 23.34 uur op
Nederland 3 eindelijk het lang verwachte interview met Sal
man Rushdie uitgezonden. Voor het eerst sinds zijn onderdui
ken op 14 februari 1989 gaf de schrijver van 'De satanische ver
zen' een langdurig tv-interview. De Engelse presentator Mel-
vyn Bragg sprak ruim drie uur met de vogelvrij-verklaarde.
Voor de televisie werd dit gesprek tot 45 minuten terugge
bracht.
In 'Achter het Nieuws' zondagavond (Nederland 1, 20.59 uur)
onder meer een reportage over leerlingen in de Nederlandse
grensstreek bij België die steeds meer naar basis- en middel
bare scholen in het buurland lijken te gaan. Verder de 'poli
tieke barometer' met de vraag of premier Lubbers een poli
tieke fout heeft gemaakt of niet.
In Het Capitool (zondag, 12.00
uur Nederland 3) zal worden
gediscussieerd over 'de strijd
tegen de misdaad', naar aan
leiding van de recent ver
schenen nota 'Recht in Bewe
ging' van minister van justi
tie E. Hirsch Ballin. Ge
sprekspartners in het pro
gramma zijn de minister zelf,
A. van Delden, president van
de Haagse rechtbank, E. Lis-
senberg, hoogleraar crimino
logie Universiteit van Am
sterdam en P. IJzerman,
hoofdcommissaris van politie
in Enschede.
Door Ton Verbeeten
ARMANDO, op 18 september
1929 in Amsterdam geboren, is
schilder, schrijver, journalist,
acteur en muzikant. Hij was als
schilder in 1960 medeoprichter
van de Nul-groep, de Neder
landse afdeling van Zero, en als
dichter met Hans Sleutelaar,
Hans Verhagen en Cornelius
Bastiaan Vandrager verbon
den aan de tijdschriften Gard
Sivik en later, 1965-1966, De
nieuwe stijl. In 1979 ging Ar
mando in Berlijn wonen.
Op dit moment is Armando in
Nederland. In de Kleine Kome
die in Amsterdam repeteert hij
met Cherry Duyns en Johnny
van Doorn het theaterpro
gramma 'Groot Herenleed', dat
op 3 oktober in première gaat.
Na de repetitie op een grauwe
dag, in een Amsterdamse eta
blissement van onduidelijke
allure werd het gesprek ge
voerd; in gezelschap van acteur
en schrijver Cherry Duyns en
de primas van het zigeuneror
kest van Tata Mirando, Nello
Mirando. Ja, Armando is ook
'Stehgeiger'. Regelmatig treedt
hij als gast op bij Tata Miran
do.
„Als de vraag is of ik bang ben
voor een verenigd Duitsland is
het antwoord: 'Nee'."
„Ben jij als Duitser bang voor
de Duitsers, Cherry?" (Cherry
Duyns werd in Duitsland gebo
ren. Hij doet daar verslag van
in zijn roman 'De zondagsjon
gen').
„Voorlopig niet."
„De mensen lopen hier in Ne
derland toch niet rond met be
zorgde gezichten. Dat zou vol
slagen niet van deze tijd zijn.
We kunnen in Europa toch
geen oorlogen meer verwach
ten. Er zijn nu andere haarden.
En dat Duitsland een heel be
langrijke economische macht
is, dat is het recht van de sterk
ste."
Was u in Berlijn, vorig jaar op
9 november. Nam u deel aan
de algemene vreugde toen de
eerste gaten in de Muur gesla
gen werden
Armando: „Ja. Deels. Zijde
lings. Vreemd genoeg heb ik
geen enkele interesse getoond
om te gaan kijken. Ik ben heel
lang niet naar de Muur toe ge
weest. Dat was heel raar. Ik
denk dat ik het een beetje jam
mer vond. Dat is wel een tegen
spraak. Het was niet goed, dat
de muur daar was natuurlijk."
Waarom vond u het gedeelte
lijk jammer?
„Omdat het mijn Berlijn niet
meer was. Deze maand woon ik
elf jaar in Berlijn en ik blijf er
.nogJwel even, JBerlijn had die
spanningen. Dat zeg ik als kun
stenaar."
In 1979 ging u naar Berlijn.
Waarom?
„Ik wilde sowieso weg. Thema
tisch kwam het me goed uit en
ik wilde weg uit Nederland."
Wat betekent dat, "het kwam
me thematisch goed uit'?
„Dat gaat wel ver als ik dat
moet uitleggen. Ik neem aan
dat de mensen dat weten."
Ik denk niet dat de mensen
dat weten.
„Ik heb al zo vaak verteld, wat
mijn thematiek inhoudt. Om
daarover nu weer te praten,
daar heb ik niet zo'n zin in."
Armando: „De Bondsrepubliek is toch een van de betere
landen van de wereld.- foto bert verhoeff
U hebt het ooit krachtig ge
formuleerd toen u zei: 'Ik heb
de oorlog zo gehaat, dat ik me
ermee ben gaan identificeren.
Ik ben de oorlog zelf gewor
den'.
„Nou, Berlijn was natuurlijk de
oorlog bij uitstek. Dat is verle
den tijd. Dat is nu afgelopen."
Maar in uw werk is de oorlog
niet afgelopen?
„Ik wil dat het afgelopen is. Ik
heb drie boeken vanuit Berlijn
geschreven en dan is er nog
mijn laatste boek 'De straat en
het struikgewas'. Voor die tijd
heb ik nog enige boeken ge
schreven die te maken hadden
met die thematiek. Dus heb ik
nu het gevoel dat ik het wel ge
zien heb. Ik heb die nieuwsgie
righeid niet meer. De eerste zes,
zeven jaar in Berlijn heb ik
niet anders gedaan dan alle
oude mensen die ik tegenkwam
te vragen en uit te horen. Naar
mijn smaak heb ik dat nu wel
voldoende omgezet."
Geweld in kunst. Dat is een
citaat.
„Geweld in.
Kunst. Dat hebt u ooit gezegd,
„Ja. Daar ben je als kunstenaar
mee bezig. Wat doet een kun
stenaar? Alles wat hem bezig
houdt, alles wat hij beleeft om
zetten."
Maar als dat niet meer het ge
weld is, de oorlog, is er dan
niet een breuk in uw leven?
„Dat zullen we moeten afwach
ten als het volgende boek ver
schijnt. Een boek met bespiege
lingen, naar aanleiding van
mijn reizen naar Amerika.
Amerika is voor mij ontzettend
belangrijk. Het is het eerste
land waar ik een beleving heb
gehad van wat ruimte is. Een
existentiële belevenis. Maar
mijn werk zal altijd wel met
geweld te maken hebben. Wat
is nou een werkelijkheid zon
der geweld? Kijk maar naar
Herenleed."
Ontstaat er geen leegte als u
zegt, dat alles waar u zich tot
nu toe mee bezig hebt gehou
den afgelopen moet zijn?
„Het is natuurlijk niet de oor
log. Toevallig ben ik verzeild
geraakt in een tijdperk waar
alles heel gecomprimeerd, heel
geconcentreerd was en dat is
toevallig die oorlog geweest.
Het heeft met een concentratie
van leven te maken."
In 1979 zei u in een interview
'Over tien jaar zul je ze het
weer horen zeggen: Wir haben
es nicht gewusst'.
„Ja, dat klopt haarfijn."
Maar zo bedoelde u het toen
niet?
„Nou, ik weet niet wat ik be
doeld heb. Maar het is wel zo
dat een heleboel mensen die te
gen beter weten in sympathie
voor de DDR hadden, nu zullen
zeggen: 'Wir haben es nicht ge
wusst', van wat er allemaal ge
beurd is, massagraven, de on
vrijheid, de macht van de Stasi.
Het heeft zoveel kanten. Een
ervan is de politiek gestimu
leerde haat met name tegen de
Westduitsers. Gestimuleerd
door mensen die er belang bij
hadden dat de DDR positiv be-
wertet, positief gewaardeerd
werd. Dat zijn de eeuwige sim
pele denkers voor wie de
Bondsrepubliek een fascistoïde
republiek was en de DDR
Een socialistische republiek in
wording?
„Een socialistische republiek in
wording. Dat is een buitenge
woon tragische opvatting. De
DDR was natuurlijk gewoon
een autoritair geregeerde, bui
tengewoon fascistische repu
bliek en de Bondsrepubliek is
nog steeds een van de weinige
democratieën die we op de we
reld kennen. Met alle fouten
vandien.
Die mensen in de DDR zijn zo
ontzettend belazerd. Dat vind
ik zo tragisch, dat die mensen
zo belazerd zijn. Strijk ik u nu
tegen de haren in?"
Het enige wat me tegen de ha
ren instrijkt zijn uw lovende
woorden over de Bondsrepu
bliek. Van de DDR blijft na de
hereniging niets over. Dat is
toch een pijnlijke vorm van
identiteitsverlies?
„Nou lovend, ik loof niets. Maar
de Bondsrepubliek is toch een
van de betere landen van de
wereld."
Inclusief Republikaner?
„Ja, maar in een democratie
hebben die mensen nou een
maal ook hun rechten. Ik zie
wel dat die beweging enigszins
uit zou kunnen groeien. Maar
het blijft marginaal. Het is ook
niet te vergelijken met de na
zi's. Die hadden een ideologie of
beter gezegd een pseudo-ideo-
logie. Dit zijn bewegingen van
ontevredenen zoals bij ons des
tijds de Boerenpartij."
Cherry Duyns: „Het be
langwekkende is, dat dat nu in
de DDR aan de hand is."
Armando: „Ik hoop, dat dat
verschijnsel marginaal blijft.
Het is ook een gevolg van de
politiek in de DDR. Die Frem-
denhass. Ze kennen geen
vreemden. Die waren er niet.
Alleen Vietnamezen en die
leefden heel afgeschermd. Ach
Auslanderhass.Ik heb veel
van die gesprekken op de
Duitse televisie gevolgd, maar
het niveau is van dien aard dat
ik vermoed dat het niet echt
wortel zal schieten. Het is wel
heel dom.
En antisemitisme. Dat was er
al in de DDR. Officieel. Onder
het mom van anti-zionisme.
Maar ja, dat hoef ik toch niet
allemaal uit te leggen."
Cherry Duyns: „Je moet wel
oppassen anders staat er straks
boven dat verhaal: 'Armando
lijkt wel antisemiet' of nee:
'Armando antisemiet?' of: 'De
conservatieve tekenaar/schil
der Armando nog steeds ver
blijf houdende in het fascis
toïde Berlijn'. Je moet helder
zijn in je toelichtingen. Als je
zo beknopt bent, word je ver
keerd begrepen."
Armando: „Duitsland heeft
ontzettend veel overeenkom
sten met Nederland. Er is één
groot verschil: ik generaliseer
niet graag, maar hier mag het:
het gevoel voor humor van de
Duitsers, dat wil zeggen voor
relativering, is een stuk gerin
ger dan dat van de Nederlan
ders."
DEN HAAG (ANP) - „In de
liefde voor de vrijheid en de
verdediging daarvan is Hol
land altijd ons voorbeeld ge
weest." Een levensgroot bord
met deze woorden van 18e
eeuwse Amerikaanse staats
man Benjamin Franklin is te
vinden in het Mauritshuis in
Den Haag, waar tot en met 13
januari de tentoonstelling 'Hol
landse meesters uit Amerika'
te zien is.
Het gaat om een gelegenheids
collectie van 70 werken van
Nederlandse meesters uit de
zeventiende eeuw. De schilde
rijen, onder meer van Rem
brandt, Vermeer, Hals, Potter,
Van Mieris en Steen, zijn door
het Mauritshuis geleend van
musea en particulieren uit 40
plaatsen in de Verenigde Sta
ten. De expositie is het ant
woord op de rondreis die 40
schilderijen uit het Maurits
huis aan het begin van de jaren
tachtig door de Verenigde Sta
ten maakten.
Volgens directeur H. Hoe tink
van het Mauritshuis hebben de
Amerikanen de Nederlandse
werken met zoveel hartstocht
verzameld, omdat ze affiniteit
voelden met de vrije, democra
tische en tolerante republiek
die Nederland in de 17de eeuw
was. Bovendien deden de ver
meende alledaagse taferelen op
veel schilderijen de vaak iet
wat burgerlijke Amerikanen
deugd. Zo alledaags waren die
taferelen overigens niet: het
ogenschijnlijk vrolijke fanta
sie-interieur van Jan Steen bij
voorbeeld zit vol met tekens
over de vergankelijkheid van
de rijkdom.
Het verzamelen door de Ame
rikaanse particulieren ge
beurde vooral aan het eind van
de vorige eeuw. De nieuwe rij
ken, vaak ware magnaten, wil
den net zulke verzamelingen
aanleggen als de Britten op
hun buitenplaatsen. Dat bete
kende niet dat ze maar wat
kochten: ze hadden wel dege
lijk oog voor kwaliteit. Het
gaat op de expositie behalve
om de schilderijen zelf ook om
de rol die dergelijke particulie
ren hebben gespeeld voor het
kunstbezet van de VS.
De 70 schilderijen zijn volgens
Hoetink 'de crème de la crème'
van wat er aan Hollandse
meesters in Amerika is. En dat
is veel. Bij de selectie is dan ook
alleen voor het beste gekozen.
Niet dat Hoetink alles kon krij
gen wat hij wilde. Van de
beeldschone Frick Collention in
New York bij voorbeeld wordt
per definitie niets uitgeleend.
Andere musea waren echter
bijzonder bereidwillig: de Na
tional Gallery of Art in Wash
ington leende zelfs zes zaal
stukken.
Volgens hoofdconservator B.
Broos betekenen alle schilde
rijen voor de Nederlanders een
herontdekking, gewoon omdat
ze zo lang niet thuis zijn ge
weest. Er zijn ware sensaties
bij, zoals 'Danaë ontvangt Zeus
als een regen van goud' van
Hendrick Goltzius. Het werk
werd al in 1604 door Carel van
Mander beschreven in zijn le
gendarische Schilder-boeck.
In Leiden moet de jonge Rem
brandt het werk al hebben ge
zien en geïnspireerd zijn ge
raakt tot zijn eigen Danaë, die
nu in Leningrad te zien is. Het
schilderij maakte daarna om
zwervingen via Letland, Parijs
en Antwerpen en werd uit het
oog verloren. In 1984 werd het
teruggevonden tussen de boe
del van een failliet warenhuis
in Los Angeles. Het is daar nu
in het bezit van het County
Museum of Art.
Andere schilderijen zijn extra
interessant omdat er pas
nieuwe dingen over ontdekt
De Hollandse meesters hangen al in het Haagse Maurits
huis, de vloer krijgt nog even een beurt. - fotoanp
C
zijn. Adriaen van der Spelt
blijkt zijn 'Een bloemstuk en
een gordijn' samen met Frans
van Mieris te hebben geschil
derd. Dit is onlangs uit een do
cument uit 1667 vast komen te
staan. Maar eigenlijk is vooral
aan het glanzende lichtblauwe
gordijn meteen al de hand van
Van Mieris te herkennen, vindt
Broos.
Een coproduktie is ook 'Een
Engels oorlogsschip voor an
ker' van Willem en waar
schijnlijk zijn zoon Cornelis
van de Velde. Op het schilderij
is namelijk een vlag te zien die
de Unie tussen Engeland en
Schotland symboliseert. Die
kwam op 1 mei 1707 tot stand,
een maand na de dood van Wil
lem van de Velde. Aangenomen
moet worden, aldus Broos, dat
zijn zoon, een bekwaam ma
rine-schilder, de vlag heeft toe
gevoegd.
Ook over 'Een musicerende fa
milie' van Pieter de Hooch is
iets nieuws te melden: volgens
Broos moet het om het gezin
Del Court gaan. Meneer Del
Court werd namelijk al eens
door Van der Helst geschilderd
en de gelijkenis is treffend.
Een aantal van de 'Hollandse
meesters uit Amerika' werd
nooit eerder gepubliceerd. Wat
dat betreft staat de meer dan
500 bladzijden tellende catalo
gus van de tentoonstelling vol
met primeurs. Alle schilderijen
staan er in kleur in en verder
nog 400 zwart-wit afbeeldin
gen.
De tentoonstelling is dagelijks
geopend van 10.00 tot 18.00 uur.
Op donderdag en vrijdag kun
nen er zelfs tot 21.00 uur bezoe
kers terecht.
DEN HAAG (ANP) - Op de tentoonstelling van de schilder
Kees Verwey die van morgen tot en met 18 november in het
Haagse Gemeentemuseum te zien is, hangt wel héél recent
werk. Afgelopen dinsdag kwam de nu 90-jarige Haarlemse
kunstenaar nog even een schilderij brengen: hij had er die
zelfde morgen nog de laatste, nog steeds even krachtige hand
aan gelegd.
Het schilderij zal nog niet eens echt droog zijn als de tentoon
stelling voorbij is, aldus conservator Mariëtte Josephus Jitta.
Zij stelde de expositie samen met museumdirecteur Rudi
Fuchs, die een goede relatie met de schilder heeft. Verwey
bleek dinsdag zeer in zijn nopjes met de wijze waarop zijn
werk wordt getoond. Er mag van hem niets meer aan veran
derd worden.
Zijn 40 schilderijen en tekeningen, voornamelijk uit de laatste
tien jaar, hangen bijna allemaal in de zogenoemde Schamhart-
vleugel van het Gemeentemuseum. Hoewel dit onderdeel door
de architect Schamhart werd gebouwd, beschouwt Verwey de
tentoonstelling als een hommage aan zijn oom Hein Berlage,
die het hoofdgebouw van het museum ontwierp. Het thema
van de expositie is 'Van de edele en vrije schilderkunst', woor
den die Carel van Mander in 1604 schreef in zijn beroemde
'Schilder-boeck'.
Ongeveer 25 doeken op de tentoonstelling zijn gewijd aan Ver-
wey's meest geliefde en bekende onderwerp: interieurs, vooral
zijn eigen atelier dat hij zijn 'Himalaya' noemt. Soms zijn de
kleuren fel, soms zijn ze pastel en lijken de dingen door het ge
zeefde licht verbonden.
Verder zijn er portretten, van zijn grote vriendin-in-de-kunst
Charlotte van Pallandt bijvoorbeeld - de beeldhouwster be
zoekt hem nog elke week - en natuurlijk van zijn vrouw Jean
ne. Zij overleed dit jaar na een langdurige ziekte. Verwey heeft
haar vaak geschilderd. Volgens Josephus Jitta is het grote ver
lies niet in zijn werk terug te vinden. Eén schilderij van Jeanne
op de tentoonstelling is overigens ouder dan het meeste werk
dat er hangt, namelijk uit 1970. Het toont haar in een door
zwart omgeven gat met veel licht.
Het schilderij dat Verwey dinsdag kwam brengen is volgens
Josephus Jitta een kleine versie van 'Ik bouw een schilderij'.
Dat maakte Verwey in augustus en het is een weerslag van zijn
hele loopbaan. Het hangt op een centrale plek op de tentoon
stelling. Het heette eerst 'De kosmos', toen 'Het altaar' en ver
volgens nog een tijdje 'De graftombe'. Volgens Josephus Jitta is
(Verwey nog steeds erg met dit schilderij bezig.
4
MÉfc
Franz von Lehnbach schilderde in 1883 dit drievoudige
portret van Bismarck.
Door Rink Drost
BERLIJN - Niet minder dan 1100 exponaten uit 280 musea en
verzamelingen in de Bondsrepubliek, dertien andere Europese
landen en de Verenigde Staten zijn na drie jaren van voorbe
reiding in Berlijn samengebracht.
'Bismarck - Pruisen, Duitsland en Europa' is de naam van deze
eerste grote tentoonstelling, die is opgezet door het Duitse His
torische Museum. Dat museum schonk de Bondsregering de
stad drie jaar geleden ter herdenking van het 750-jarige be
staan.
Een eigen gebouw heeft het museum nog niet. De tentoonstel
ling is daarom ingericht in de Martin-Gropius-Bau, dicht bij
de Potsdamer Platz op enkele meters van de lijn waar tot voor
kort de Berlijnse Muur stond.
Aan de kwaliteit van de tentoonstelling doet de geïmprovi
seerde huisvesting niet af. Het is de opstellers gelukt veel meer
te laten zien dan 1100 exponaten of hoogtepunten en dieptepun
ten uit het welgevulde leven van Otto von Bismarck. Niet voor
niets plaatst de naam van de tentoonstelling Bismarck in een
Pruisisch-Duits-Europese samenhang.
De tentoonstelling zet Bismarck midden in de vorige eeuw, een
periode die met haar ingewikkelde structuren en vervlechtin
gen zelfs de meest gewiekste en invloedrijke personen maar
weinig speelruimte liet.
De historie reikt van de avond van de slag bij Waterloo in 1815,
Bismarcks geboortejaar, tot de zitting van de Rijksdag in 1905,
de arbeidersstaking en Bismarcks dood als ridder: symbool
voor de stemming van wereldondergang omstreeks de eeuw
wisseling.
In de vestibule vindt de bezoeker 'Bismarck bij zichzelf', met
privézaken als zijn buitengewoon lange laarzen, een pillen
doosje van apotheek 'Zum König Salomo/Berlin W.' en een
door zijn kapper met gevoel voor historie bewaarde haarlok.
Uiteraard komt ook Bismarcks chronologie in de rondgang tot
zijn recht, beginnend met de geboorte-advertentie in de 'Kö-
niglich privilegierten Zeitung' van 2 april 1815.
Tussen twee werelden groeide Bismarck op: de door afkomst,
levenswijze en cultuur conservatief ingestelde Pruisische
landjonker temidden van ingrijpende economische, sociale en
culturele veranderingen. De eerste drie decennia verliepen
voor een knaap van zij n komaf alledaags.
Een studietijd als jurist, begeleid door een ruig studentenleven
dat hem bij sabelgevechten zeven forse littekens opleverde is
nauwelijks het vermelden waard, evenals zijn carrière als ge
makzuchtige gerechtsreferendaris in Aken.
Pas in 1848, met de grote Duitse revolutie, werd Bismarcks le
ven ook voor anderen interessant. Duitsers, Italianen en Hon
garen streden voor eenheid en recht. Het zwart-rood-goud
werd het symbool van de nieuwe tijd, waartegen Bismarck
zich nog heftig verzette. Puur toeval bracht hem in 1850 op het
politieke spoor. De Pruisische koning Friedrich-Wilhelm zag
wel wat in de heethoofdige en van dadendrang overlopende
jongeman.
De sociale draagwijdte van de Duitse revolutie van 1848 heeft
Bismarck tijdens zijn leven niet begrepen, wel echter het daar
uit voorvloeiende nationaliteitenconflict. Hierin lag het geheim
van zij n succesvolle politiek.
Een apart thema is Bismarck als stuurman van de Pruisische
politiek vanaf 1862 en van de Duitse politiek vanaf 18 januari
1871, de dag waarop het Duitse Keizerrijk werd gesticht. In de
25 volgende jaren werd Bismarck een nationale afgod, een ge-
voelsgolf die na zijn dood aanhield.
Honderden monumenten werden in het hele rijk gebouwd,
standbeelden tonen hem als smid van het Duitse Rijk of als de
Roland van Berlijn. Een schilderij van ene Ziek toont de dode
Bismarck als een goddelijk wezen, dat door walkuren naar de
hemel wordt begeleid.
De tentoonstelling is geopend van dindsdag tot en met zondag van 10 00
tot 22.00 uur en duurt tot 25 november. De toegang kost 8 mark (goed 9 gul
den), rondleidingen om 14.00 en 19.00 uur.
D
