DE STEM
BQEKE
ïerste democratische geluid in Nederland
KilinijBjijlll
13 •- Ml
Spotter Kurt Tucholsky
werd honderd
jaar geleden geboren
Brieven laten 'normale' Gerrit Achterberg zien
3 I
Uyg5ff|l -
Mi Él x itii m
ELLA HAASSE EN 'HET GEHEIM VAN APPELTERN'
elkaar11"SolT flS? g fcrde Achterberg een
c rian... i" 'U|ge correspondentie met
De oorlog bescheiden als
gegeven op de achtergrond
VERSCHENEN
w
iedt aan:
86 i.st.v.nw.
kunt U bez. in
iter in de poort.
12.950
11.750
9750
8450
7000
.6950
...5950
...5950
...5450
...5250
...4950
...4250
4000
...3950
...3950
...3450
.3350
...3350
,...3250
,...3250
.87
....3250
....3250
.3250
vraagd.
in Oosterhout
Auto-rekreatie
Dreef 101, Breda
Tel. 076-218311
V OS er hem geschreven heeft. Zij weet je in
Mausoleum
Jotulist
Spartaans
T-8RA8ANT/ZEEL
06-320.330.13
Verbonden
'ZWIJG IN ALLE TALEN, BEHALVE BETALEN'
ui
Gedrevenheid
Verandering
Zwijgen
Bloemlezingen
ZATERDAG
13 JANUAR11990
10.
jelhuislaan 154, naast v.
1 Breda. Geop. v. 10 tol
)dtot20..0u.
01653-6121 b.g.g. 5843.
Vrijdag geopend tot 19 u.
Kurt Tucholsky'voormalig schrijver'. - foto archief de stem
Kaspar, Ignaz, Theobald,
Peter en Kurt zijn dinsdag
samen 500 jaar oud gewor
den, ofschoon ze hun leven
reeds op 21 december 1935
beëindigden. De namen zijn
pseudoniemen waaronder
de schrijver Kurt Tu
cholsky grote bekendheid
kreeg in het vooroorlogse
Duitsland.
Tucholsky werd op 9 januari
1890 in Berlijn geboren als zoon
van een joodse koopman. Na
rechten gestudeerd te hebben
wijdde Tucholsky zich echter
aan de literatuur. In 1907 begon
hij zijn literaire carriere met
een satire op keizer Wilhelm II.
Tucholsky richtte zich met zijn
spotternijen tegen de, in zijn
ogen te grote, macht van de
overheid, het militairisme, de
klassejustitie, het burgerdom
en de ambtenarij. Vanuit een
links-pacifistische bewogen
heid probeerde de schrijver het
door hem zo geliefde Duitsland
te bewaren voor het afglijden
naar het nationaal-socialisme.
„Het andere Duitsland dat
zijn wij", zei Tucholsky als hij
wilde aantonen dat er ook nog
een links Duitsland was. De
schrijver Erich Kaestner be
schreef Tucholsky eens als een
kleine dikzak die met een
schrijfmachine de 'catastrofe'
wilde tegenhouden. Een van de
meest succesvolle aanklachten
tegen de schaduwzijden van de
Weimarrepubliek was het boek
'Deutschland, Deutschland
ueber alles' dat Tucholsky sa
men met de Amerikaanse foto
graaf John Heartsfield maakte.
Vooral de kleine meester
werkjes in het blad 'Die Wel-
tbuehne', dat ook enige tijd
door hemzelf werd geredi
geerd, werden zeer gewaar
deerd. In die Weltbuehne
creeerde Tucholsky zijn me
destrijders Kaspar Hauser, Ig
naz Wrobel, Theobald Tiger en
Peter Panter omdat hij vond
dat een auteur niet viermaal in
het zelfde tijdschrift kon staan.
Na 1924 verbleef Tucholsky
afwisselend in Zweden en
Frankrijk omdat het Duitse
politieke klimaat hem niet
meer beviel. Tucholsky was
een veelzijdig en produktief
auteur, die met zijn boekbe
sprekingen, humoristische ver
halen, gedichten, toneelrecen
sies, polemieken en chansons
ook in financieel opzicht succes
had.
Volgens Tucholsky was een
satiricus een gekrenkte idea
list; hij wil de wereld verbete
ren, maar de wereld is slecht en
daar gaat de idealist aan on
derdoor. In 1932 besloot Tu
cholsky niet meer te schrijven,
hij gaf daarmee uiting aan zijn
grote onvrede over de gebeur
tenissen in Duitsland. Hij wilde
zelfs geen Duits meer spreken
en noemde Zichzelf 'voormalig
schrijver'.
Tucholsky werd meteen na
het aan de macht komen van de
nazi's in 1933 van zijn staats
burgerschap beroofd en bracht
de rest van zijn leven in Zwe
den door. In deze periode
schreef Tucholsky alleen nog
dagboeken en brieven, die als
de literaire nalatenschap van
de schrijver worden gezien. Na
twintig jaar met een scherpe
tong politiek en maatschappij
te hebben bekritiseerd maakte
de criticus in Zweedse balling
schap in 1935 verbitterd een
einde aan zijn leven.
lorHenkEgbers
an de vooravond van de Franse revolutie
ijkt zich in Nederland de patriot Joan
>rk van der Capellen (1741-1784) onsterfe-
te hebben gemaakt; al was het maar
I e het lijvige boekwerk dat Hella Haasse
ihaduwbeeld of Het geheim van Appel-
rrï zó mee te nemen in een niet zo roem-
cht verleden dat zijn historie je bewust
laakt van enkele elementaire evoluties
nnen onze vaderlandse geschiedenis, die
dan bovendien nog prikkelen tot verge-
een ^eeputteonzeeol|aUl0 pn§en me* gebeurtenissen in het actuele
BMW 316 als nw ril82.6250
Cltr. Axel 3-drs. 854950
Datsun Blueb. m83 ....4250
Sunny diesel 4d. 869750
Sierra 1.6 5-dlpg 84.1075»
Granada dsl. 2.1 L 82.. 4250
Escort 1.3CL8814750
Escort 1.3 LPG m.82..5750
Mlts.Galantm.8611 SM
Opel Ascona 1.9 812450
Ascóna 181GLS HB t.86
..9950
Opel Kadett 83695
Opel Kadett dsl. 83 ....5900
Opel Ree. 20S Ipg 84.8250
Renault 9TC 82 3250
Toyota tercel m.83...
VW Golf dsl. 803750
VW Scirocco t.793450
Volvo 343DL m.823250
Volvo 345 aut.t.81 3250
Ha Haasse zegt zelf in haar verantwoording
l dit boek geen roman is, al heeft af en toe
ar verbeelding een functie gehad. Ook gaat
t niet om een biografie in de strikte weten-
appelijke zin, omdat ze werkend uit een
»t bronnenarsenaal van brieven en docu-
inten het een en ander gemanipuleerd heeft,
lasse spreekt over 'een evocatieve schets van
t leven van de man door wiens persoonlij k-
,id en optreden in de Republiek der Zeven
irenigde Nederlanden een begin van democra-
I tot ontwikkeling kwam'. Op de flap wordt
iroken over 'een kroniek' en dat lijkt me de
ite betiteling van dit boek.
beeldhouwer Giuseppe Ceracchi is ontworpen
en in marmer uitgevoerd, als onderdeel van een
ooit besteld maar om financiële en politieke re
denen nooit voltooid grafmonument.
Van der Capellen werd aanvankelijk bijgezet in
een familiegraf in de hervormde kerk van Gors-
sel. Zijn wens was een mausoleum op de Gors-
selse heide. Toen dat gerealiseerd was, werd het
monument beschadigd en werden zijn resten in
het geheim teruggebracht naar de kerk. Nadien
hebben de Pruisische troepen die stadhouder
Willem kwamen bijstaan tegen het patriottisme
het mausoleum, met behulp van burgers uit
Zutphen, opgeblazen.
Het leven van Joan Derk is tegelijk zeer pu
bliekelijk en zeer geheim geweest. Hij is sterk in
de openbaarheid getreden als woordvoerder in
de Overijsselse Staten en zeer in het geheim
werden zijn acties ondersteund door pamfletten
en geschriften die zijn ideeën verder moesten
duidelijk maken. De bekende 'Brief aan het volk
van Nederland' (1781), tegen Willem V en zijn
raadgevers, is waarschijnlijk in samenwerking
met de bevriende predikant Frangois van der
Kemp door hem in Huis Appeltern ontworpen
en geschreven. In dat huis tigt een groot deel
van zijn leven. In 1884 werd het, op het washuis
en bouwhuizen met wapens na, gesloopt.
Auto's door Inruil verkr.
Opel Rekord 20S 79... 1751
Renault 18TL 801750
Manta l.schade 79950
Datsun Cherry 801750
FordTaunus 79 1450
Taunus1600L 791550
VW Golf dsl. 792750
VW Kever 7322M
VWPIck-upo.bak79.2250
Inr. fin. mog. Gar. vol
gens afspr. Auto's APO
gekeurd. Geop. v. 10-18 it
zaterdag 17 uur.
-320.32f.13
het 06-Gey alt Inr ji nlnml «riinii»
innen Jle niet wt m| kunnen wojjnl
invankelijk leek het me dat Hella Haasse als
soort notulist van een merkwaardige-, maar
interessante jonker optreedt. Geleidelijk aan
irdt zijn leven echter boeiender en daarmee
k Haasse's manier van vertellen; wordt zij
er de ervaren vertelster over historische za-
n. Joan Derk van der Capellen, uiteraard be
nd bij historici, gaat ook voor de niet-ingewij-
>50 n leven als een man die de eerste kiemen voo»
t democratisch denken en handelen in Neder-
'd gelegd heeft. Dat is dus nogal wat!
In het Overijsselse Museum in Zwolle hangt
n beeltenis: een wat spichtige man in een flu-
ilen, met kant afgezoomd frak; de veer om te
id, zoals dat omstreeks 1790 door de Italiaanse
De jeugd van Joan Derk wordt gekenmerkt door
een vader die hem ziet als een misgeboorte en
een grootvader die hem vertrouwd maakt met
literatuur, ideeën van John Locke, klassieke
auteurs en een Spartaanse opvoeding. Na de La
tijnse school in Den Bosch gaat hij in Utrecht
studeren. Hij is, mede door zijn slechte gezond
heid, geen al te beste student. Maar hij ontmoet
er mannen die hem vertrouwd maken met de
denkwerelden van Leibniz, Voltaire e.d. Hij
loopt er James Bos well tegen het lijf. Door een
huwelijk komt hij in de buurt van Zwolle te
recht. Hij weet zich in de Staten van Overijssel
te werken. Daar verkondigt hij een aantal op
vattingen die hard aankomen bij de magistraten
in het land.
Hella Haasse
Hij is tegen een uitbreiding van de land
macht; hij misprijst de slavernij van .zwarte
mensen in Nederland, nu in de koloniën de sla
vernij is afgschaft en houdt een pleidooi voor de
gelijkheid van alle mensen; hij onderschrijft de
onafhankelijkheidsstrijd van Amerika tegen
schrijven in zijn rechter- en een boek in zijn lin
kerhand; een moeilijk te doorgronden gezicht.
Jan en Annie Romein spreken in hun 'Erflaters
van onze beschaving' over hem als 'De tribuun
der burgerij'.
In de tuin van de villa Borghese in Rome staat
een geïdealiseerd standbeeld van hem, in de ge
daante van een Romeins politicus uit de oud-
Engeland; hij wil de drostendiensten afgeschaft
zien ('Onze boeren zijn slaven, gedurende die
twee dagen per jaar dat zij, net als de negersla
ven in de koloniën, allerlei werkzaamheden, ook
de meeste smerige, gedwongen, op straffe van
boeten moeten verrichten').
Joan Derk van der Capellen wordt monddood
gemaakt in de Staten en naar huis gestuurd. Hij
leeft eenvoudig in een Zwolse straat. Met zijn
vader en erfgoed ligt hij overhoop. Maar hij
gaat door. Onderhoudt allerlei kontakten in
Amerika en stimuleert een nieuwe macht: de
stem van het volk. Hij ondersteunt de burgerco-
mité's die opgericht worden, maar is niet geluk
kig met de ontwikkeling ervan (ze lopen te hard
van stapel). Hij mag nog zijn herstel als staten
lid meemaken, maar niet zijn herstel wat de ge
zondheid betreft. Als zijn leven in een rustiger
vaarwater zal komen sterft hij.
Hella Haasse heeft geprobeerd Joan Derk van
der Capellea te tekenen als een kind van zijn
tijd. Hij heeft het allemaal niet zelf bedacht. Hij
blijkt beïnvloed door allerlei geschriften van
mannen met wie hij zich geestelijk verbonden
voelt als het gaat om de égdlité, om de rechtsge
lijkheid van alle mensen.
Ze heeft het chronologisch vertelde verhaal -
voor een belangrijk deel gebaseerd op bewaard
gebleven correspondentie - telkens onderbroken
(14x) met een hoofdstuk 'tijdgenoten', tiaarin
komen o.a. aan de orde: John Wilkes, stadhou
der Willem V, Pierre Caron de Beaumarchais,
John Adams, Frangois Adriaan van der Kemp
en Johan Adam Weishaupt. Hoewel deze hoofd
stukken - mij soms wat hinderlijk - de proces
gang Van der Capellen onderbreken, wordt deze
patriot zo tot deel van een veel groter proces,
waaruit onder meer de Franse revolutie zou
ontspruiten.
Hella Haasse heeft deze geschiedenis verteld
op een manier die historie maakt tot een werke-
Iijkheid van nu. Het verleden wordt weer dicht
bij gehaald. Er is op democratisch gebied in de
beide eeuwen die achter ons liggen wel wat ge
beurd, maar een aantal elementen in het ver
haal zijn nog hoogst actueel (uit een brief uit
1777: 'Het Nederlandse volk denkt dat wij de
meest gezegende constitutie van de wereld heb
ben, en dat staatkundige volmaaktheid alleen
hier bij ons te vinden is. Maar er is een hemels
breed verschil tussen vrij zijn en niet onder
drukt worden')... 'Het geheim van Appeltern':
spiegelbeeld van het 'volmaakte' Nederland ge
bouwd op kuiperijen.
Hella S. Haasse: 'Schaduwbeeld of Het geheim van Ap
peltern'. Uitg. Querido, prijs 47,50, geb. 62,50.
Dame zoèkt gave jonge
Meisje wil contact met ervaren
heer. Ze vinden het op o®
GENERATIEBOX.
06.320.326.27
De TRIO-BOX. Nee, superja-
loers moet je niet zijn als je j
vrienden en vriendinnen zow
op dit nummer. 06.320.327.3'
Veel directeren warm contVj
Mensen die 't leven kenjg
zoals jij. Je vindt ze vast op °e
30+ Box. 06.320.321*31
Niet,echt homo? Maar
we'
■uiiiur IVIW
gevoel voor Mannen. Ohtmoe
dan elkaar op de Box voo
MANNEN. 06.320.326.36
Het leven begint bij 40, ook Mj
sexleven. Op de 40+ Box fijn en
ongedwongen met leeftijdy®
noten. 06.320.327.26
Op de BISEX-BOX vinden ejj''
lijke mensen elkaar die wew
dat er meer te koop 'S 08
mannetje-vrouwtje...
06.320.328.38.
De SUPER- CONTACTS-
BOX. De eerlijkste, eenvou
digste en snelste weg
sexvrienden en vriendinn^'
Probeer het maar- .J
06.320.324.30. trouwensaisi
nog andere verlangens
dan is er de beste, de
Box van
06.320.328.29
NL. op numrt*
belief;
jor Hans Rooseboom
)0R EN tijdens de oorlog
I de dichter Gerrit Ach-
terg in een reeks psy-
iatrische gestichten. Hij
id daar behandeld omdat
j een agressieve seksuele
finquent was, en een
wrdenaar.
Iiterberg was door de rech-
in 1937 ter beschikking van
'gering gesteld na het ple-
van de beruchte moord op
a hospita/vriendin. Die tbr
duren tot 1955, toen hij al-
jê een beroemd en gevierd
«ter was. De bewonderende
(talwereld was onkundig
II zijn verleden.
'errit Achterberg was niet
■n een zwaar psychiatrisch
'1, hij was ook één van de
Kitste dichters die het Ne-
Pidse taalgebied heeft
pgebracht. Hij was een fas
erende combinatie van deze
e hoedanigheden.
i de 'asylen', de tehuizen en
(gastgezinnen waar hij werd
'argebracht en onafgebro-
werd geobserveerd, dichtte
Merberg gestaag verder,
wende de jaren '40, ook tij-
de bezetting, was hij als
Ater buitengewoon produc
es ene bundel na de an-
r-' kwam gereed, honderden
r,en ondergebracht moesten
f "en bii uitgevers.
weer vonaen vurige gjrav -
van de orgie-box niet» er de uitgave van al die
rtaiital uitgevers: Van Dis-
■k.Stols, Bert Bakker/Daa-
Bijna al deze brieven
'en om geld. Achterberg
e met verve met zijn pro-
06.320.324.40. En dan-
Sexbox. daar draaien ma'-
en vrouwtjes niet om de p°)
zeggen hoe ze het
"doen1' 06.320.322.22
De wip-in box heet zo. oft
er heel waf ge... woro^
06.320.324.60. Leuk wC J
Trouwens, de'LijfSexbox, a
durven ze ook en... jij [jaJL
meedoen, op 06.320.324.9
(50 cent per n,wll",J
dukten: hij had namelijk con
stant geld nodig om advokaten
en psychiaters te betalen die
zich met de beëindiging van
zijn tbr bezig hielden. Gratis
rechtshulp en uitkeringen be
stonden niet in die tijd, er
moest geld op tafel komen.
Achterberg blijkt in de corres
pondentie met zijn uitgevers en
met de vrienden die hij con
stant voor zijn karretje spande,
bij lange na geen wereld
vreemde of schuwe dichter te
zijn, en dat hij in feite een
zwaargestoorde patiënt was,
merk je ook niet. Of het moet
zijn door de constante gedre
venheid en monomane zelfbe-
trokkenheid die deze kunste
naar kenmerkten. Alles
draaide om hem en om zijn
werk.
Uit deze brieven komt een
bezig baasje te voorschijn,
praktisch, geestig, 'gehaast,
kortom 'normaal'. Aan een stuk
door is hij bezig voorschotten
los te praten, herdrukken voor
te stellen, bloemlezingen samen
te stellen, rijmprenten te
schrijven, te bedelen of hij er
gens een lezing of voordracht
mocht houden (tegen betaling
natuurlijk) of tentoonstellingen
over zijn werk organiseren.
Het geld moest overal vandaan
komen („Ik doe het alleen om
de duiten, dat begrijp je wel").
De Gerrit Achterberg die in
deze brieven aan het woord is,
heeft niets van de mythische
Gerrit Achterberg.
- foto archief de stem
figuur, van de raadselachtige
dichter, die de buitenwereld ja
ren lang in hem gezien heeft.
Wie was Achterberg? Het beeld
van deze dichter heeft in de
loop der jaren een opmerke
lijke verandering doorge
maakt. Eerst was er alleen zijn
werk, waaruit men een be
paalde indruk van deze mens
kreeg. Een mens met een Ge
heim, een geheim dat te maken
had met een 'gestorven gelief
de' die door verzen naar het le
ven 'teruggezongen' moest
worden. Achterberg was de
dichter bij wie leven en werk
volledig samenvielen. De totale
dichter.
Toen was er vorig jaar de
monumentale biografie van
Achterberg van de hand van
Wim Hazeu. Dat boek open
baarde het hele geheim van
Achterbergs leven. Uit die le
vensbeschrijving blijkt het
schrikbarende karakter van
het 'geval Achterberg'. In deze
biografie komt Achterbergs le
ven, vooral zijn sterk afwij
kende seksualiteit, zo sterk
naar voren dat de belangstel
ling voor het werk er een beetje
door naar de achtergrond werd
gedrongen.
Nu zijn er de brieven van
Achterberg (300 stuks), en hier
zien we dus weer een heel an
dere dichter: koortsachtig brie
venschrijver, organisator, za
kenman, lezinghouder, aan
staand echtgenoot, vriend,
steeds bekender wordend kun
stenaar.
Maar tussen alle activiteiten
door die Achterberg steeds be
kender maakten bij het lite
raire publiek, was de dichter
steeds als de dood dat er iets
zou uitlekken van de - in zijn
ogen beschamende - omstan
digheden waarin hij leefde.
Alle ingewijden dienden te
zwijgen, de schande mocht niet
bekend worden.
„Praat overigens nooit over
mij, beloof me dat. Zeg maar
dat je niets van me weet. Weet
je ook niet. En weet ik zelf
niet". „Maar doe me het groote
genoegen, en praat hier niet
over met Hans. Met niemand.
Waarom niet? Ik weet het niet.
Daarom niet". „Zwijg in alle
talen, behalve betalen".
Om onder het constante toe
zicht uit te komen waartoe hij
als psychiatrisch patiënt was
veroordeeld, diende hij een
baan te vinden en een vrouw.
Dat laatste lukte hem. Maar ja
renlang bestookte hij uitgevers
en vrienden met het verzoek
een betrekking voor hem te
vinden of te creëren.
Aan zijn vriend Jan Ver
meulen: „Weet je niet ergens
een boekhandel tje, leesbibl.
over te nemen? Graag. Ik be
doel nu met boekhandel ook
pennen, potlooden, papier,
blocnotes enz. Je weet wel.
geen veters".
Aan zijn uitgever Van Dis-
hoeck: „Gaarne wil ik u bij
deze om correctiewerk ver-
zogken, en zou dit regelmatig
voor u willen doen. Heeft u iets
in die geest, of manuscripten
bijwerken of zoo. Ik heb een
schrijfmachine en kan ook
type-werk verrichten. Moge
lijk bloemlezingen samenstel
len, of wat u mij te doen zou ge
ven".
Welwillend antwoord van de
uitgever: „Wij nemen in over
weging een boekje over tennis
sport uit te geven, maar dit
moet wel speciaal op de stijl
gecorrigeerd worden. Het is te
veel Tante Betje. Is dit iets voor
u?"
Waarop Achterberg: „Zeer
gaarne zal ik me belasten met
Tante Betje, zijnde het boekje
over tennissport (technische
termen daargelaten, want ik
tennis niet)". Dat laatste is na
tuurlijk een beetje stom om er
bij te zeggen.
Als Achterberg uiteindelijk
onderdak is gebracht als veld
werker voor het Dialectenbu
reau in Amsterdam (de dichter
woonde in de Gelderse Achter
hoek), wordt zijn toon tegen
zijn uitgevers brutaler dan
voorheen. „Tot mijn spijt trof
ik u gisteren niet. U waart he
laas paardrijden. 12%% is wel
heel weinig, dat krijg ik van
geen enkele uitgever. Ik ver
zoek U het op 15% te brengen".
In 1950 krijgt Achterberg de
P.C.Hooftprijs toegekend, de
hoofdprijs in de Nederlandse
literatuur. Hij is dan 45 jaar
oud. Achterbergs rehabilitatie
is een feit. Gezien alle omstan
digheden in 's dichters per
soonlijke leven, is dat nog heel
snel gegaan. Achterberg is
voortaan een gevierd dichter
en kan gedurende de jaren '50
genieten van een ongebreidelde
populariteit (hij overlijdt in
1961). De opzet is gelukt: de
buitenwereld weet niets over
Achterbergs 'geheim'. De cor
respondentie met zijn uitgevers
krijgt vanaf dat jaar 1950 een
strikt zakelijk karakter. Reden
waarom die latere brieven niet
meer zijn opgenomen in deze
brievenverzameling, die een
nieuw licht werpt op de voor
geschiedenis van Gerrit Ach
terberg.
Gerrit Achterberg, Briefwisseling
met zijn uitgevers Bert Bakker, A.A.
Balkema, C.A.J, van Dishoeck, A.
Maga, A.A.M. Stols en Jan Vermeu
len. Deel I: Briefwisseling. Deel II:
Toelichting. Bezorgd door R.L.K.
Fokkema en Joost van der Vleuten.
Uitg. Querido, prijs 49,50
G2
a
'UI
|k*Ï jöj»f k
De omslag van 'De samenzwering' van Johan Diep
straten.
Door Muriel Boll
Veel kinderboeken over de
oorlog zijn geschreven vanuit
de behoefte jongeren te laten
zien wat er in die tijd precies
gebeurde en hoe nutteloos
ervoor dat Rosa weer vioolles
krijg, van meneer Goldstein.
Rosa leeft op die lessen en
de muziek. Op een dag doet
hij niet open, meneer Gold
stein is opgehaald. Daarna
heeft ze een droom die spre-
oorlog eigenlijk is. Die heb- kend lijkt op het bekende
ben meestal een duidelijk
verhaal met een begin en een
eind en het liefst een held er-
De boeken van Ida Vos zijn
anders. Het zijn ingetogen
verhalen die bestaan uit frag
menten, herinneringen die
feilloos worden weergegeven
en grote indruk maken. In
een paar zinnen laat ze je
precies voelen waar het om
gaat, dat kan alleen als de
schrijver die herinneringen
nog op zijn netvlies heeft zit
ten; het zijn de herinneringen
van Vos zelf of zoals ze die
van anderen gehoord heeft.
Die authenticiteit maakt dat
haar boeken diepere indruk
maken dan wanneer ze die
een boodschap zou hebben
meegegeven.
Het nieuwste boek van Ida
Vos heet 'Dansen op de brug
van Avignon'. Zoals die brug
geen brug is omdat die niet
afgebouwd is, is het leven van
schilderij van Chagall 'De
drie kaarsen'. Daarna houdt
de herinnering aan meneer.
Goldstein haar op de been,
'zelfs in de diepste ellende,
want haar vader krijgt uit
eindelijk gelijk.
'Dansen op de brug van
Avignon' is een erg mooi
boek. Omdat niet alle kinde
ren van nu niet zo vanzelf
sprekend weten als de oude
ren met welke maatregelen
de joden te maken kregen,
staan hier en daar voetnoten
om bepaalde begrippen te
verduidelijken.
In 'De Samenzwering' van
Johan Diepstraten speelt de
oorlog ook een rol, maar is
niet meer dan een aankno
pingspunt voor een spannend
avonturenverhaal. Dat ver
haal wordt verteld in drie fa
sen, de oorlog zelf, twintig
jaar daarna en veertig jaar
daarna. De kleinkinderen van
Lucas Kervezee ontdekken
met hun moeder waarom hun
Rosa onaf, er wordt een deel grootvader twintig jaar na de
gemist.
Rosa is een gevoelig meisje
van een jaar of tien dat zich
zelf tegen de oorlog en tegen
wrede kinderen en volwasse
nen beschermt door te- dro
men. Het eerste stukje tekst
begint en eindigt met de zin
'Rosa de Jong droomt tegen
woordig overdag. In een paar
zinnen laat Ida Vos zien waar
het om gaat.
'Dag Martha!' heeft ze ge
roepen, maar Martha zei niets
terug. Ze keek Rosa alleen
maar aan. 'Stik!' heeft ze
zacht geschreeuwd.ze heeft
toen maar gespuugd naar
Martha's rug. Berend, een
buurjongen, zag de klodder.
'Hou je jodenlijm bij je, vieze
rik', schreeuwde hij. Rosa wil
nooit meer naar buiten.
Daartussen laat Ida Vos in
een paar zinnen zien waar het
om gaat. Ze rent naar binnen
en droomt over een Duitse
soldaat die in haar witte sol
daten met scherpe pinnen aan
de binnenkant van pijn de
lucht in springt. AI dromend
moet Ida hard lachen om de
mof die uit elkaar barst.
Haar, ouders zijn bang dat
Rosa een beetje gek wordt
van al dat dromen, maar
Rosa wordt eerder gek van de
werkelijkheid. Van haar
sombere vader die zijn bange
voorgevoelens hardop uit
spreekt. Aan de andere kant
staan haar moeder en oom
Sander, die Rosa met hun
verhalen en fantasie uit de
diepe put van inertie probe
ren te trekken. Sander zorgt
oorlog is omgekomen. Het
blijkt geen ongeluk te zijn,
maar rechtstreeks verband te
houden met het geheime An-
toniusgenootschap dat be
stond uit nationaal socialisten
die beter wilden worden ten
koste van anderen.
Het boek begint wat stroef,
misschien door de zinnen die
mij wat kunstmatig kort aan
doen. Na de eerste bladzijden
pakt het je en lees je het ach
ter elkaar uit. Diepstratens
heeft er en passant een bood
schap in gelegd: je moet men
sen die veertig jaar geleden
iets verkeerds hebben ge
daan, kunnen vergeven.
Diepstraten maakt tegelijk
duidelijk dat je niet je ogen
moet sluiten voor verkeerde
ideeën en daden, of ze nu van
jezelf zijn of van anderen.
Daarmee laat hij de oorlog
iets meer zijn dan alleen een
kapstok.
Door de spanning en de
flinke portie dialoog is 'De
Samenzwering' een spannend
en prettig leesbaar boek, ook
voor kinderen die niet zulke
lettervreters zijn. Voor die
kinderen zijn er te weinig
boeiende en goed geschreven
boeken, Diepstraten doet
daar wat aan, dit is al zijn
derde boek. Toch ben ik be
nieuwd naar een langer ver
haal van hem waarin zijn
hoofdpersonen iets meer ka
rakter krijgen.
Ida Vos: 'Dansen op de brug van
Avignon'. Uitg. Leopold, prijs
24,90. 1
Johan Diepstraten: 'De Samenzwe
ring'. Uitg. Leopold, prijs 19,90.
Ernest Zahn: 'Regenten, rebellen en reformatoren'. Uitg. Con
tact, prijs 49,90. In dit boek geeft Zahn, een Tsjech met inter
na tioinale achtergronden, zijn visie op 'Nederland en de Ne
derlanden'. Hij was tussen 1963 en 1981 hoogleraar in de econo
mische sociologie in Amsterdam en gaat in zijn beschouwing
steeds uit van hedendaagse verschijnselen in het land van
kooplieden en dominees.
Nederland werd een eenheid in de strijd tegen het water en
heeft nooit een echte krijgsadel en grootgrondbezit gekend. De
overheid is niet een ver lichaam dat onderdanigheid voor
schrijft. „Niet indentificatie met de macht maar verzet tegen
•de macht staat aan het begin van de nationale traditie",
schrijft Ernest Zahn.
Politiek en religie zijn in Nederland niet te scheiden. We
zochten het in de handel en weren koóoplieden die scherp op de
kleintjes letten. Daarnaast zijn de Nederlanders calvinisten in
alles, zedeprekers en betweters. Ook het Nederlandse socia
lisme is een godsdienst, een heilsleer. Zahn haalt voortdurend
de plannen van het kabinet Den Uyl aan om de maatschappij
grondig te veanderen.
Aardige dingen schrijft Zahn over de paradox dat in het To
lerante Nederland zoveel geruzied wordt: „De tolerantie die
hier in het geding is, moet inderaad niet als een menselijke
eigenschap worden opgevat. Tolerantie is een waarde van de
cultuur die in de loop van de tijd in de maatschappelijke instel
lingen, in de alledaagse omgangsvormen en. zelfs in staande
uitdrukkingen van de taal tot sociale norm is uitgegroeid. To
lerantie moet niet als een karaktereigenschap van een persoon
worden opgevat, maar als een aspect van het cutluurpatroon.
