DE STEM
Vernieuwd en verbeterd: De Bezetting
B
Presentatoren rrVv
TD vecht tegen devaluatie van design
Koenigs sleutelfiguur
in affaire van
verdwenen tekeningen
i DR.L. DE JONG MAAKTE MODERNE VERSIE VAN SERIE UIT JAREN ZESTIG
'Kees Fens leerde
generaties
lezen met respect'.
ZATERDAG 9 DECEMBER 1989
00
1 i i
i ii
aseffect
Verouderd
Viltstift
Indrukwekkend
Dogmatisme
Criticus
TWEEDE BOEK OVER HET BEFAAMDE ONTWERPBUREAU
Evenwicht
Britten
Nauwkeurig
G1
)oor Jan Koesen
HILVERSUM - Omdat hij afgelopen zomer een lichte
ïersenbloeding heeft gehad, is dr. Lou de Jong niet zelf
li staat meer zijn vernieuwde serie 'De Bezetting' te pre
steren. In zijn plaats treedt de oude rot Pier Tania op,
lie dit overigens perfect doet.
worden gezien. Ze waren
j elkaar om 20.51, toen het
s en de indrukkende combi-
stralend licht boven de
>rizon schitterde. Tot een
Hen ze ondergingen - ston-
ten als een hemelse briljant
pansel, richting Jeruzalem
on gezien. Al met al was het
■allend als zeldzaam hemel-
lat in de ogen van de wijzen
bijzonders moest betekenen,
kwam de laatste bedekking
neten voor in 1818 en pas in
onze nazaten weer zoiets
i sl
er-astrologen waren waar-
gszins op de hoogte met de
:ieën, gezien het feit dat de
hun ballingschap in Baby-
hadden. De wijzen trokken
het 800 kilometer verderop
zalem om' navraag te doen
erodus te worden doorge-
Bethlehem (10 kilometer ten
Jeruzalem), de plaats die in
was genoemd,
ypothese correct is ligt de
ike datum van Christus' ge- p
zomer van het jaar 2 voor
ids de Duitse astronoom Jo-
Ier zich in de zeventiende
g wat de Ster van Bethlehem
legio astronomen dat na
En onze generatie zal waar-
t de laatste zijn die zich over
het hoofd breekt. Maar wat
in natuurkundige zin is ge-
lijft een teken van licht en
duistere wereld, altijd maar
jaar uit.
De NOS zendt vanaf donderdag
december 21 sterk bijge-
irerkte en aangevulde afleve-
ingen uit van De Jongs be
aamde televisiereeks uit de
s estiger jaren: De Bezetting,
londag is er om 12.45 uur een
ritroductieprogramma op Ne-
lerland 3. Daarin worden de
-ijrschilen tussen de oude en de
nieuwe serie uitgelegd.
De oude serie is nog steeds de
lasis, maar slechts de helft van
Ie destijds geraadpleegde ge-
uigen wordt opnieuw voor het
cherm gehaald en ruim 30%
ran het bewegende beeld is ook
Kid.
Dat betekent dus 70% nieuw
■Idmateriaal, maar ook
ierpere en modernere con-
l(isies. Dr. De Jong heeft se-
irt die zestiger jaren nooit stil
ten en heeft veel nieuw
iteriaal gekregen uit diverse
ironnen waardoor hij met
iter stelligheid en documenta-
ie feiten harder kan presente-
l Zo maakt hij in aflevering
jl duidelijk, dat de Nederlandse
iverheid met haar bedrijven en
iensten wel erg loyaal is ge-
eest ten opzichte van de na-
Ps.
„De overheid heeft de ver
ier met punctualiteit de
insten bewezen, die hij eiste,"
De Jong. En om deze reden
djn in Nederland verhoudings-
s meer joden afgevoerd
ir de vernietigingskampen
in andere Westeuropese
iden. Landen als Roemenië
s» Finland, maar ook Frank
en België zijn veel minder
:pel geweest op dit punt.
Paar zijn ook verzachtende
tandigheden voor Neder-
id aan te voeren: De ge'iso-
:rde ligging van ons land in
I, het feit dat wij door een
in SS-regime werden be-
iurd en niet door de Wehr-
icht zoals België, verder be-
|wi ons verzet pas echt vanaf
vezeltechniek wordt wel va-
Aan de Technische Univer-
meten ze er beben in een
Ik vond het leuk om met
slkabeltje ook in schuim te
zitten twee aardige kanten
t er heel kleine dingen mee
r is een goed onderscheid te
n gas en vloeistof in bier."
roefschrift voegde hij enkele
stellingen toe. ZoaJs deze:
dringen van de CCh-uitstoot
id met jaarlijks twee procent
vloed op het broeikaseffect
in omvang ongeveer gelijk is
oed op de inzaksnelheid van
c het goed: hoe meer onze at-
een broeikas gaat üjken, des
lijft het bier schuimen?
waar. Maar er zit' heel weinig
s in de atmosfeer. En met mij
loei ik te zeggen, dat het te-
van koolzuurgas in het voor-
mpo in beide gevallen niets
let op zijn nieuwe baan, zal de
telling niet verbazen: „Het is
/erondersteben, dat aan alco-
slechts negatieve aspecten
nden voor de volksgezond-
p: „Ik verwijs naar een artikel
disch tijdschrift. Volgens de
bevordert het verstandig en
"uik van alcohol de werking
bloedvaten. Mensen die ma-
gebruiken, blijken over het al-
der te worden."
;ste stelling spreekt voor zich-
nooi weer is het schuimgedrag
n minder belang."
de zon is alles betrekkelijk-
iroefschrift.
ok dat had Prediker al lanê
mei '43 te draaien en in die tijd
waren de meeste joden al afge
voerd. Maar Nederland had
zich wel veel principiëler kun
nen opstellen. Ook de NS heb
ben bloedgeld geïncasseerd
voor de jodentransporten.
Enkele jaren geleden wisten de
omroepen al, dat in het jaar
1990 de oorlog, een halve eeuw
geleden begonnen, weer groot
scheeps op de buis herdacht zou
worden. Om chaos te voorko
men kwam men op het idee om
de beproefde serie van dr. De
Jong weer uit te brengen, maar
deze bleek hopeloos verouderd
op talloze punten en zou met
name de jeugd niet meer aan
spreken.
De Jong: „We moesten de se
rie geheel vernieuwen. Ander
half jaar geleden zijn we ermee
begonnen. Ik zou de nieuwe se
rie aanvankelijk presenteren,
maar toen kreeg ik die hersen
bloeding. Alle programma's
waren al klaar en alle teksten
geschreven. Ze moesten alleen
nog toegevoegd worden. Ik kon
niet meer spreken. Het heeft
me veel moeite gekost om weer
te leren spreken. Het was voor
mij ook een buitengewoon
moeilijk besluit om de presen
tatie aan een ander over te la
ten. Maar Pier Tania heeft dit
voortreffelijk gedaan."
De introductie van zondag
wordt woensdagavond door de
NOS herhaald. We zien dan ook
even enkele passages uit de
eerste reeks. Het verschil met
Pier Tania presenteert de nieuwe serie 'De bezetting'.
geduldige schoolmeester uit,
maar kan inderdaad in deze
vormgeving geen kijker meer
lokken, zeker niet nu er zoveel
concurrentie is op andere Ne
derlandstalige netten.
Maar in de vernieuwde serie
gaat het er veel moderner en
strakker aan toe. De talloze
landkaarteh en grafieken zijn
elektronisch vervaardigd. Pier
Tania staat in een grote hal
met op de achtergrond projec-
de nieuwe is hemelsbreed. In de ties van oorlogsbeelden die
oude serie, natuurlijk in zwart
wit, zit een nog jonge De Jong
voor een kaart met wat pop
petjes en een viltstift om te te
kenen. Hij legt het allemaal als
een overigens uitstekende en
steeds veranderen. Tom Bar-
lage heeft nieuwe ondersteu
nende muziek geschreven en de
vormgeving van regisseur Rob
Swanenburg is eveneens totaal
anders dan destijds. Er zijn
veel nieuwe beelden, foto's zo
wel als film. Er zijn geen
nieuwe getuigen aangevoerd.
Maar 'De Bezetting' anno 1989
is nog net als toen indrukwek
kend en uitputtend van infor
matie. Het is een schoolvoor
beeld hoe je een complex aan
jaren en culturen overstijgende
informatie zo kunt samenbal
len, dat het niet alleen klopt
maar ook nog een belevenis is
voor de kijker. De tekst door
Pier Tania uitgesproken is
vaak prachtig maar blijft feite
lijk.
De Jong heeft veeldetails
geschrapt, maar tegelijk ele
menten toegevoegd, waar hij
vroeger niet over kon beschik
ken. De serie zal ongetwijfeld
net als toen grote indruk ma
ken en is geknipt om opgeno
men te worden op de videore
corder. Hij zal trouwens ook
met medewerking van ministe
ries gaan rouleren op onder
meer scholen.
De nieuwe 'Bezetting' is tot
stand gekomen in samenwer
king met de NOS en Belbo Film
Productions. De nieuwe serie
zal vergezeld gaan van 3 boe
ken, weer door dr. De Jong ge
schreven, uitgegeven door de
SDU, de vroegere Staatsuitge-
FOTO DIJKSTRA
verij. Om niet op de inhoud van
de tv-serie vooruit te lopen,
zullen de delen op drie afzon
derlijke data verschijnen. Deel
1 komt uit op 3 februari, deel 2
op 14 maart en het slot op 14
mei. Er staan meer darilOOO fo
to's in van de bezettingsjaren.
De tv-serie begint donderdag
met 'De Duitse invasie'. Er zijn
historische interviews met
prins Bernhard (uit 1960), ex-
prémier Gerbrandy en ds. Bus-
kes, destijds dominee in Rot
terdam. In de bioscoopsjour-
naals klonk het nog strijdlus
tig: „De geest in ons leger blijft
uitstekend, het Nederlandse le
ger waakt."
11
Door Ton Verbeeten
■Met de PC Hooftprijs valt Kees Fens,
hoogleraar Nederlandse Letterkunde van
de twintigste eeuw aan de Katholieke
Universiteit van Nijmegen, de prijs met
het meeste prestige in de Nederlandse
letterkunde - al is het niet meer de hoogst
gedoteerde - ten deel.
Prikkelende bijkomstigheid is dat
[Kees Fens, die als laatste van zijn
•generatie spraakmakende Neerlan-
[dici hoogleraar werd, de eerste is die
de PC Hooftprijs wordt toegekend.
Gemeten naar zijn publicistisch ni
veau zal hij ook wel de enige blijven,
j In zijn Sturm und Drang periode
iWas hij' mede-oprichter en redac-
jteur van het tijdschrift Merlyn, dat
van 1962 tot 1966 de discussie over li-
jteratuurbeschouwing vanuit het
i vorm- of vent-principe nieuw leven
[inblies.
i De Merlyn-redacteuren kozen
voor een benadering vanuit het lite
raire werk zelf en voor een contro
leerbare en intensieve wijze van le
ren ('close reading'). Voor de vorm
dus. Aan de vent, de schrijver als
persoon met al zij n wel en wee, had
den zij - in tegenstelling tot bij voor-
beeld H. Gomperts - geen bood-
I schap.
In 'zijn' tijdschrift Merlyn blies
Kees Fens hoogstpersoonlijk de be
langstelling van de literatuurbe-
J schouwers voor 'De avonden' (1947)
I van Reve nieuw leven in. Zijn arti-
J®, dat in 1965 in Merlyn verscheen,
luidde een tweede periode van kriti-
i sche aandacht voor de roman in. De
schrijver had er in die tijd al af-
s|and van genomen Uiteraard
nchtte die tweede golf van belang
stelling zich op de structuur van de
roman.
i Het lezerspubliek herontdekte 'De
avonden', Reve zelf ontleende aan
b®e opleving de stimulans om zich
uterair flink te gaan roeren en 'De
I avonden' werd langzamerhand de
Klassieke roman, die hij nu nog is.
si.;,,;:;,.
aVÏ5'' onder voorzitterschap van
n'ii - temanr> en met als leden Ar-
i bold Heumakers, Nelleke van Maa-
an, Antony Mertens en Herman
verhaar heeft Kees Fens voorge-
fagetromdat hij in zijn beschou-
Kees Fens.
- FOTO JAN VAN LEEUWEN
wend proza 'een breed gebied van
uiteenlopende thema's uit de cul
tuurgeschiedenis bestrijkt'.
In de keuze van zijn onderwerpen
en de bepaling van zijn standpunt
noemt de jury hem 'origineel en in
drukwekkend'. De jury vervolgt dan
met de opmerking: „Hij heeft in het
bijzonder door zijn stukken over li
teratuur, waaronder zijn bijdragen
aan Merlyn, enige generaties leren
lezen met respect voor de tekst zon
der daarbij tot dogmatisme te ver
vallen."
Nog voor Kees Fens met H.U. Jessu-
run d'Oliveira en J.J. Oversteegen
furore maakte met 'Merlyn', was hij
in 1960 al literatuurcriticus van -
toen nog - het dagblad De Tijd ge
worden. In 1968 stapte hij over naar
de Volkskrant. Voor deze krant
werkt hij nog steeds, maar al sedert
jaar en dag heeft hij zich afgewend
van de literaire actualiteit in Neder
land.
Zijn bijdragen bestaan uit een es
say op maandag over vaak hele
dikke boeken, waarin zaken behan
deld worden als de invloed van de
oudheid op de poëzie van de Middel
eeuwen, de sfeer die zo karakteris
tiek is voor Engelse landhuizen, of
Dante en zijn vertalers. Op vrijdag
doet hij in de krant verslag van zijn
ervaringen als lezer van poëzie. On
der het pseudoniem A.L. Boom pu-
bliceertFens in - nu - het weekblad
De Tijd een column.
Van die columns wordt regelma
tig een boek gemaakt, zoals ook zijn
essays steeds gebundeld worden. In
de loop der jaren verschenen: 'De
eigenzinnigheid van de literatuur'
(1964), 'De gevestigde chaos' (1966),
'Loodlijnen' (1967), 'Tussentijds'
(1972), 'Goedemorgen, welt erusten'
(1976) en, onder het pseudoniem A.L.
Boom 'De eenzame schaatser' (1978).
Door Henk Egbers
Het begrip 'design', laat staan de
uitwerking ervan, is aan sterke
devaluatie onderhevig. Er wordt
tè gemakkelijk computertje ge
speeld. Het befaamde ontwerp
bureau Total Design heeft niet
alleen zijn bakens verzet, maar is
ook internationaal doorgebro
ken. Daarvan wordt verslag ge
daan in het boek 'Total Design 2 -
de jaren tachtig'.
Bij het twintigjarig bestaan in 1983
van dit door Wim Crouwel gestichte
bureau nam de Bredase Beyerd
(Frank Tiesing) het initiatief voor
een expositie met boek over de wijze
waarop TD gezicht heeft gegeven
aan talrijke aspecten van de vormge-
ving van het openbare leven. Een
boek dat door zijn eigenzinnige maat,
met afgeschuinde kanten, om aan
dacht blijft vragen in je boekenkast.
Het sloot tevens een periode van TD
af, waar de wacht voor een belang
rijk deel verwisseld was. Bovendien
stond de manier van werken onder
spanning; een nieuwe generatie met
andere ideeën en technische moge
lijkheden bood zich aan.
Dit tweede boek heeft weliswaar
dezelfde vorm, maar de auteurs en
makers van de inhoud dienen zich
aan als een generatie, die niet alleen
vooruitkijkt maar ook trendmatig
terugkijkt. Het nieuwe blijkt vooral
te zitten in een heel interessant tech
nisch verhaal over de wijze waarop
creativiteit en artisticiteit een
nieuwe relatie zoeken en aangaan
met de computerisering.
De artistieke vormgeving balanceert
op het scherp der snede: wat afstand
willen nemen van het strakke func
tionalisme waarmee TD naam
maakte en niet opgeslokt worden
door post-modernistische, recreatief
commerciële trends. Het is een boek
over vijf jaar wankel evenwicht tus
sen technocratische borstklopperij
en een artistiek snoepen aan al te fri
vole ontwikkelingen op gebied van
de vormgeving.
In het inleidende verhaal spreekt
Hub Hubben over de 'visuele drek',
die Nederland 'siert'. Het bedrijfsle
ven tracht daarbinnen overeind te
blijven met een nieuw image, dat
zweert bij het begrip 'design'. In de
architectuur leidt dat tot, wat we al
eens eerder benoemd hebben met de
Nieuwe Patserigheid. Over de grafi
sche vormgeving in de jaren tachtig
zegt Hubben: 'Grafische produkten
waarin - als reactie op het functio
nele vormgeven van de jaren zestig
en zeventig - de artistieke aspiraties
en de emoties van de ontwerper op
het eerste plan kwamen.
Niet de leesbaarheid, maar de lol
van de vormgever was het uitgangs
punt. Deze potsenmakerij ging soms
zo ver dat alle eerder geformuleerde
typografische regels eenvoudig ter
zijde werden geschoven'. Deze tekst
staat dan gedrukt op één van de pa
gina's, waarvan de layout van de
tekst zich in alle mogelijke grillige
bochten wringt.
Terloops wordt erop gewezen dat de
topbureaus in Nederland, behorende
tot de wereldtop, momenteel be
dreigd worden door de Britten die
links en rechts de ideeën van hun
concurrenten jatten. TD zelf is sedert
1983 bezig een nieuwe invulling te
geven, zo wordt gezegd, van het oude
basisprincipe van de functionaliteit.
Een selectie van recent werk (o.a.
voor het ministerie van O W,
Randstad Uitzendbureau, Heineken,
Concertgebouw Orkest e.d.) illu
streert dat.
Jelle van der Toorn van TD zegt,
dat TD pretendeert het topje van de
kwaliteitspyramide te zijn. In die top
bevindt zich de avant-garde met
produkten die in eerste aanzet niet
voor de massa bestemd zijn. Het 'ge
heime wapen' van TD is de Aesthe-
des, een computer van de Neder
landse firma Claessens Design Sys
tems; een high-end machine die de
Het woord omroeper stamt van voor de oorlog. De
Nederlandse tv kent de functie 'omroeper' nog steeds, ook al
hoort die, net als ons hele omroep-bestel trouwens, tot een
tijdperk dat allang is afgesloten. Omroepers zeggen steevast
dat we het volgende programma niet mogen missen. Dat
gaat heel oubollig, vooral rond Sinterklaas.
Deze week werd er volop gerijmd. Zondag deed Roel
Koenders bij de VARA pogingen de dichtvorm te gebruiken.
Hij maakte zich er gemakkelijk van af: „Tja, wat rijmt er op
Flying Doctors?" Ellen Brusse rijmelde de hele
dinsdagavond bij elkaar. Zij was tenminste consequent, ook
al moest ze onze taal flink pijn doen: „Bij alle TV-Shows op
reizen, horen schitterende prijzen."
W. De omroepers mV mogen wat mij betreft naar huis, want
presenteren is in de jaren negentig een kwestie geworden
van spits denkwerk door communicatiedeskundigen. De
nieuwe trend is bijvoorbeeld de dubbelpresentatie, door man
en vrouw, die precies bij elkaar passen. Juist, Jongbloed en
Joosten.
Het succes van Jongbloed en Joosten is groot. Ze noemen
elkaar wat plagerig bij de achternaam, maar kijkers vinden
het een knap en gezellig stel. Leuk om op de vrijdagavond
even op bezoek te hebben. De plastic presentatie en de
gladde gesprekken maken zelden iets los, maar dat lijken de
kij kers niet erg te vinden.
Na dit TROS-weetal kwamen Elsemieke Havenga en Hans
Emans bij 'Nieuwslijn' van Veronica. Weg serieuze heren
met rimpels, vrij baan voor een man een vrouw die
huiselijkheid en gewoonheid uitstralen. Als er iemand van
de andere sekse bijzit, wordt de mannelijke spreker opeens
veel minder belerend en betweterig.
We hebben ook nog Ati Dijckmeester en Klaas Drupsteen in
'Passage' en Annemarie Oster en Wilbert Gieske in
'Belfleur', want ook in de middag-programa's liggen de
'echtparen' goed. In die sector heeft het er veel van dat er
juist een man bijgehaald is om voor de serieuze noot te
zorgen. Zo van: wat wij hier vertellen is echt niet alleen
damesbladen-praat, hoor.
Philip Freriks en Leoni Jansen doen (meestal) samen
'Lopend vuur' op de donderdagavond. Er wordt heel wat
aangeroerd, maar de sfeer blijft los en zelfs kroeg-achtig.
Philip en Leoni wisselen veelbetekenende blikken uit.
Freriks repte onlangs in een interview zelfs over 'een zekere
intimiteit'. Hij draagt overigens zelf aan die kroegsfeer bij
door zich niet al te diep op een onderwerp voor te bereiden
en maar wat te improviseren aan de gesprekstafel.
Een apart geval vormen Loretta Schrijver en Jeroen Pauw,
die bij Veronique het Avondnieuws presenteren. Ze doen dat
sober en droog, ze kijken elkaar geen moment aan. Alsof het
streng verboden is met de stoel te draaien of even oogcontact
te hebben. Van ongedwongenheid is geen sprake, laat staan
van intimiteit.
Zij zijn natuurlijk nieuwslezers, geen showpresentatoren
Hun kundigheid is inmiddels wel bewezen, maar het moet
toch mogelijk zijn achter de tafel te zitten als gewone
mensen. Het Journaal heeft ooit geëxperimenteerd met twee
presentatoren, maar dat is snel weer afgeschaft. Ze keken
steeds in de verkeerde camera.
Wie weet rukken de duo's ook op in de Journaals.
Waarschijnlijk zitten we dan al weer in een nieuwe golf.
'Service Salon' wordt gepresenteerd door drie vrouwen en
'Take Five' van Veronica door vijf!
Door Koos Tuitjer
DEN HAAG - De deze week officieel door Nederland te
ruggevraagde tekeningen, die zich in Rusland bevinden,
behoorden ooi tot de vermaarde vooroorlogse verzameling
van Franz Koenigs. Deze uit Duitsland afkomstige, maar
in Amsterdam werkzame koopman kocht in de jaren 1921-
1930 op grote schaal kunst.
concurrentie tot heden ver achter
zich laat. TD heeft er drie, van drie
ton per stuk. Dat is wat anders dan
het fenomeen Desk Top Publishing
(DTP) die een vloedgolf van typogra
fische wanprodukten tot gevolg
heeft. Het gevaar dreigt dat de pro
grammeurs de taak van de vormge
vers overnemen. In het hoofdstuk,
dat gewijd is aan deze verschijnselen
staan interessante dingen over het
zoeken naar een nieuwe samenhang
tussen creativiteit en techniek. Daar
bij blijkt dat TD op haar beurt weer
een nieuwe concurrent geworden is
voor anderen binnen het grafische
produktieproces; het takenpakket
uitbreidt.
Hoe het bedrijf met zijn instru
mentarium inspeelt op de rage van
huisstijlen, de formulieren-maat
schappij, het drie-dimensionale des
ign (het postkantoor van de jaren ne
gentig is in concept klaar bv), media
(video)-design en aanverwante as
pecten van het vormgeven wordt in
het boek heel beeldend duidelijk.
Bij' het ten doop houden van het boek
zei Philips' Bob Blaich, dat de con
currentie tussen Europa en Zuidoost-
Azië zich voor een belangrijk deel af
speelt op het gebied van design. De
tijd van de massaproduktie, die
leidde tot overproduktie, is voorbij.
Het gaat om kwaliteit, die voor een
belangrijk deel wordt afgelezen uit
het design, uit de vormgeving van
een produkt.
Maar design is langzamerhand
uitgegroeid tot een zelfstandige
waarde; vaak min of meer los van de
inhoud van een produkt. Design
werd vaak de schone schijn die be
driegt. Hoe dikwijls koop je tegen
woordig niet produkten die heel aar
dig lijken, maar waarmee je al spoe
dig weer terug moet naar de winkel
omdat ze niet goed functioneren. TD
heeft in het verleden meestal uitge
blonken door functionele helderheid.
De ontwerpen van de laatste jaren
vallen op door een technische sier-
lust, die soms zelfs wat warrig werd.
Maar ik krijg de indruk dat dit weer
wat bijgesteld wordt. In het tweede
boek van TD kun je heel interessant
die ontwikkeling volgen. Het is een
boek dat je een aardige inkijk geeft
in de wereld van de (grafische) ont
werpers.
Total Design 2 - Nederland/Franse en En
gels/Duitse edities. Uitg. Inmerc, prijs
39,95.
In de Crisisjaren werd Koenigs
gedwongen dit bezit te verpan
den aan een Joodse bankinstel
ling, waarbij besloten werd het
bezit in bruikleen onder te
brengen bij het Rotterdams
museum Boymans van Beunin-
gen.
Met het oog op de oorlogs
dreiging besloot de bank in 1939
de collectie over te brengen
naar de Verenigde Staten. Mu
seumdirecteur dr. D. Hannema,
die de collectie ongaarne zag
verdwijnen, schakelde daarop
zijn 'financiers' Van der Vorm
en Van Beuningen in om de
collectie voor het museum te
doen verwerven. De havenba
ron Van Beuningen sloeg zijn
slag: hij verwierf de verzame
ling voor zichzelf.
Enige tijd na de Duitse inval
in 1940, besloot de Rotterdamse
verzamelaar een deel van zijn
zojuist verworven bezit te ver
kopen aan de Nazi's. Deze wa
ren druk doende een Hitier
Museum in te richten. Ruim
vijf hónderd tekeningen uit een
collectie van 2800 stuks werden
verkocht. Daarmee had Van
Beuningen zijn kosten van ver
werving van de totale Koenigs-
collectie er nagenoeg weer uit.
Het overgrote deel van de toen
al beroemde collectie schonk
hij aan het museum. De ver
koop door Van Beuningen was
ingegeven door diens verlan
gen om een tweede belangrijke
collectie (van Cook) te kunnen
aankopen.
In vier kratten verpakt, wer
den de Duitse aankopen naar
Dresden overgebracht. Midden
1943 besloten de Duitsers in
verband met de onophoudelijke
luchtaanvallen, hun kunst
schatten veilig te stellen. De
musea in Dresden konden be
schikken over een kasteel in de
directe omgeving van de stad.
Daarheen werd ook de door de
Nazi's aangekochte Koenings-
collectie overgebracht.
Het volgende hoofdstuk in de
Koenigs-geschiedenis begint in
1945, wanneer de Russen Dres
den bezetten. Er werd beslag
gelegd op de kunstschatten die
in veiligheid waren gebracht.
Inmiddels waren de Geallieer
den ook al bezig met het terug
voeren van op de Duitse vijand
veroverde kunstschatten naar
de landen van herkomst. Daar
toe konden claims worden in
gediend bij de diverse Geal
lieerde bezettingslegers.
De Nederlandse Staat heeft op
dat moment al te kennen gege
ven dat onder meer de Dresda-
ner Koenigs-collectie terug
moest komen. Maar de Russen
traineerden de zaak en haalden
de collectie weg uit Dresden.
De inmiddels in alle hevigheid
gerezen spanningen tussen
Oost en West maakten het
lange jaren onmogelijk de za
ken verder af te handelen.
Anno 1989 ligt de zaak weer
open. De Russen zeggen welis
waar niet te weten waar de te
keningen uit Nederland geble
ven zijn, maar de kwestie is
weer volledig bespreekbaar.
Directeur-generaal Riezen-
kamp van het ministerie van
Cultuur is onlangs al in Mos
kou geweest om de Neder
landse claims opnieuw op tafel
te leggen. De Russen reageer
den daarop met de toezegging
dat de aanspraken beslist legi
tiem zijn. De gisteren versche
nen catalogus is een nieuwe
Nederlandse stap om de terug
gave te bewerkstelligen.
Dat er een exacte lijst van ver
miste werken kon worden ge
maakt is niet verwonderlijk
gezien de voorgeschiedenis.
Alle tekeningen waren in de
vooroorlogse jaren nauwkeurig
beschreven. Daarnaast was er
ook werk gefotografeerd ten
behoeve van de documentatie.
De Koenigs-collectie is niet
het enige weer actueel gewor
den geval van 'recuperatie' van
Nederlandse bezit. Er is recent-
een tekening uit de vroegere
Koenigs-collectie opgedoken in*
New York. Deze is via Berlijn
in handen gekomen van een
Amerikaanse verzamelaar. Via
een procedure bij de rechtbank
in New York wordt getracht
een Nederlandse aanspraak op
dit werk bevestigd te krijgen.
Eenzelfde procesgang speelt
in Wenen. In het klooster
Mauerbach in de omgeving van
de Oostenrijkse hoofdstad be
vinden zich 59 schilderijen,
waarvan de Nederlandse Staat
ook de teruggave eist. In eerste
instantie-werd deze claim afge
wezen omdat 50 van deze
kunstwerken ook door derden
worden opgeëist. Tegen deze
beslissing uit 1984 is een beroep
aangetekend. De verwachting
is dat het Weense Landesge-
richt in 1990 een beslissing zal
nemen in deze zaak.
