FREUD STIERF
VIJFTIG
JAAR GELEDEN
ZATERDAG IQ
9 SEPTEMBER 198910
ational B.V.
nedewerker mn
:(\ITE TETERINGEN
ax, herinner je je ons 'contract'
nog? Je zou me niet in de steek laten. Mijn tijd is ge
komen. Nu is het alleen nog maar lijden en heeft het
geen zin meer." Max Schur, de arts van Sigmund
Freud knikte. Hij had het niet vergeten. Meer dan twin
tig jaar afzien en drieëndertig operaties om de mond
holtekanker te bedwingen eisten hun tol. Freud kon
nauwelijks meer eten, werken ging moeizaam en zijn
mond stonk zo vreselijk dat zelfs zijn trouwe Chow
Chow hond niet in zijn nabijheid wilde zijn.
Freud zuchtte van verlichting en zei slechts: 'Dank je'.
21 september diende Schur hem drie injecties morfine
toe en Freud zonk in een vredige slaap. De volgende
dag diende Schur nog een extra dosis toe. Freud
raakte in coma waaruit hij niet meer ontwaakte. 23
september 1939 om drie uur 's morgens stierf Sig
mund Freud, de grondlegger van de psycho-analyse,
op drieëntachtig jarige leeftijd in zijn verbanningsoord
Londen.
Groots man
Medicijnen
Amerika
Parijs
Wilhelm Fliess
Overmoed
Glorie
Gunstig
W EEK E
en Weg- en Water- I
t.a.v. acquisitie, kal-
Fg voor diegenen die
persing.
ouwkunde, Scheeps-
Ingsgebied o.a. pneu- I
hebben (minimaal op
bedrijven, politie, zie-
zijn bij de inzameling, I
nder ook chemische) i
re hebben (minimaal op
bedrijven, ingenieurs-
i bij de milieuproblema-
I bij de heer P.J.M.
oerde groothandel in de
Broeken op korte termijn:
I erken van telefonische
Selex en fax
itkoopadministratie
en artikelinformatie
IM.E.A.O.- opleiding
baring met
I e Engelse en Duitse taal I
pn klein team te werken
iden wij een interessante;
ies kunt u richten aan:
Hertogenlaan 130
4902 AT Oosterhout
Tel. 01620-60726
Telex 74233 pinel
I Fax 01620-23557
srs van de huidige
eling Sociale Zaken van de
i vacature ontstaan voor dé
Tot 1 januari 1990 zal het
uren per week bedragen.
worden belast met financiële
;zaamheden betreffende de
eving. Daarbij wordt gebruik
eringsapparatuur.
na M.E.A.O. of een
van leeftijd, opleiding en
.993.- bruto per maand
per week.
desgewenst verstrekt door
Jlefoon 076-713555,
schijnen van dit blad te
iter en wethouders van
d 3, 4847 AJ Teteringen.
M
Door Ton ja Klvlts
Van overal kwamen rouwbetuigingen
binnenstromen. Sigmund Freuds droom
was in vervulling gegaan. De psycho
analyse, zijn uitvinding, had de wereld
veroverd. Het was hem gelukt om het be
handelen van geesteszieken, zoals dat
eeuwen en eeuwen werd toegepast, een
geheel andere wending te geven. Geen
medicijnen meer, geen electroshocks,
geen warm- of koudwaterbehandeling,
maar gewoon luisteren naar de patiënt,
die op een divan ügt en die over zijn le
ven vertelt.
Sigismund Schlomo Freud werd op 6
mei 1856 geboren in Freiburg in Mora-
vië (nu behorend bij Tjeehoslowakije).
Zijn vader Jacob, eenenveertig jaar oud,
was trots op zijn boreling, zijn eerste die
zijn eenentwintigjarige bruid Amalia
hem schonk. Zelf nad Jacob al twee vol
wassen zoons uit een vroeger huwelijk.
Toen Sigismund geboren werd, was zijn
halfbroer Filippe net zo oud als zijn
moeder en zijn andere halfbroer Emma
nuel reeds getrouwd en had een zoon
John. Kleine Sigismund was dus al oom
nog voor hij geboren was. Een vreemde
familierelatie was die Freud-vorsers al
heel wat stof tot naspeuren en gissingen
heeft opgeleverd. Vader Jacob was als
joodse wolkoopman maanden van huis
en Filippe en Amalia schenen goed met
elkaar overweg te kunnen.
Dan gebeurde er iets onverwachts.
Het vredige leventje van Sigismund en
John, zijn trouwe speelkameraad, werd
wreed verstoord. Ineens, Freud was dan
drie jaar, verhuisde de familie naar We
nen en John en zijn familie met oom Fi
lippe emigreren naar Manchester in En
geland. Oorzaak van het plotselinge uit
eenvallen van de familie is niet precies te
achterhalen. Freud zelf is altijd uiterst
zwijgzaam geweest over deze periode,
maar feit is dat na de verhuizing oom Jo
sef, de broer van zijn vader Jacob, gear
resteerd werd op verdenking van ver
duistering. Hoe het ook zij, vader Jacob
stuurde in ieder geval zijn zoon Filippe
to ver mogelijk weg van zijn jonge vrouw
Amalia.
Bij zijn geboorte had kleine Sigismund
dix zwart kroeshaar. Amalia noemde
Item liefkozend 'mijn kleine moor' en be
keek haar zoon met ontzag, want een
oude vrouw had haar verteld dat ze 'een
groots man' ter wereld had gebracht. En
zo werd hij ook opgevoed. Zuster Anna
herinnerde zich nog op hoge leeftijd hoe
verwend haar broer werd. „Hij was auto
ritair en las ons steeds de les."
Toen hij klaagde over het pianospel
dat hem het studeren onmogelijk maak
te, verdween - tot groot verdriet van
Anna - de piano om nooit meer terug te
keren. En hoe kleinbehuisd de Freuds
ook moesten leven, broer Sigmund (hij
had inmiddels zijn naam Sigismund af
gezworen) was ae enige die altijd een
eigen kamer ter beschikking had. 'Zijn
kabinet', noemde hij die toen al, volge
stouwd met boeken, waar hij studeerde,
at en zijn studiegenoten ontving om te
discussiëren.
Na de middelbare school met uitmun
tende cijfers te hebben afgesloten, wist
Freud niet welke universitaire studie te
kiezen. Het werd tenslotte medicijnen:
'Een bijzondere voorliefde voor de posi
tie en bezigheden van arts heb ik in mijn
jeugdjaren nooit bespeurd, later overi
gens ook niet. Maar de destijds actuele
leer van Darwin trok mij geweldig aan,
omdat zij een buitengewone uitdaging
aan het begrijpen van de wereld beloofde
en ik weet dat toen ik het prachtige essay
van Goethe over de natuur las, ik besloot
om me in te schrijven voor medicijnen'.
Freuds studie verliep dan ook maar
matig. Hij deed er langer over dan ge
pland en was veel meer met andere za
ken bezig dan met het doorvorsen van
het menselijk lichaam. Maar uiteindelijk
studeerde hij af als neuroloog en ging
werken in het fysiologisch laboratorium
van Ernst Brücke. Hij verrichtte er her
senonderzoek bij de petromyzon (een be
paalde vissoort). Freud was ijverig en
publiceerde regelmatig zijn bevindingen
in allerlei wetenschappelijke tijdschrif
ten. Het was een belangrijke leerschool
voor de jonge doctor Freud. Hij leerde er
kijken, waarnemen, bewijsvoeringen
aandragen en exact en kernachtig formu
leren. Maar Freud wilde meer, hij wilde
hogerop, want inmiddels had hij zijn ver
loofde Martha Bernays leren kennen.
Freud was dan al zesentwintig en
woonde nog bij zijn ouders thuis. De fa
milie Bernays stond qua status en finan
ciële middelen een trapje hoger op de so
ciale ladder dan de Freuds. Meer dan
900 brieven hebben de jonggeliefden elk
aar tijdens hun vier jaar durende verlo
vingstijd geschreven. Slechts een klein
gedeelte daarvan is voor publikatie vrij
gegeven. Freud komt in deze brieven
naar voren als een romantische, verliefde
en jaloerse cavalier, die soms wat al te
bezitterig wil zijn. Hij geeft Martha toe-
j'°e kamer van Freud met de beroemde divan en het bureau vol antieke beeld-
- FOTO ARCHIEF DE STEM
Freud met zijn dochter Anna In Parijs, op doorreis naar Londen.
Wonderdokter
- FOTO UITG. SEUIL
charmant en veelbelovend. Freud zag in
hem zijn ideale opvolger. Hij was geen
Wener en vooral hij was geen jood, zoals
Freud en zijn andere volgelingen. Jung
zou de psycho-analyse nog meer aanzien
kunnen geven. Maar Jung was te ambi
tieus om gedwee om aan net handje van
de grote meester te lopen. Hij vond dat
Freud veel te strak vasthield aan de op
vatting dat alle driften in de mensen sek
sueel van aard waren. De mens is meer
dan een seksueel dier, opperde Jung.
Freud wees hem terecht, maar in 1912
was de breuk tussen beide mannen een
feit.
Alles was echter nog koek en ei toen
Freud om 1909 een uitnodiging kreeg
om naar Amerika te komen. Hij was
toen drieënvijftig jaar. Toch weigerde hij
eerst, omdat zijn praktijk zo goed was
gaan lopen dat hij wel twaalf patiënten
per dag op zijn divan ontving. Maar toen
de onkostenvergoeding verhoogd werd
tot 750 dollar gaf Freud gehoor aan de
uitnodiging. Freud, vergezeld van Jung
en Sandor Ferenczi, zijn Hongaarse leer
ling, was in zijn nopjes. Eindelijk erken
ning en dan nog wel in het verre Ame
rika dat volop in expansie was.
Freud werd als een vorst ontvangen.
Hij hield zijn vijf lezingen. Hij vertelde
hun over het moeilijke begin, over Anna
O., de patiënte van zijn vriend Josef
Breuer die hem op de weg van de psy-
cho-analytische kuur had gezet. Anna O.
of Bertha Pappenheim zoals ze eigenlijk
heette, had Freud laten zien dat het vrij
uit zeggen van alles wat in je opkomt, die
zogenaamde 'vrij associatie', de sympto
men deed verdwijnen.
Allereerst paste Freud nog de hypnose
toe, die op dat moment erg in de mode
was om vergeten herinneringen naar bo
ven te halen. Maar Freud was er niet
goed in. En hoe hard hij ook op het
hoofd van zijn patiënte Fraulien Lucy
von R. drukte, ze viel niet in slaap. 'Ziet
u wel, ik slaap immers niet, ik ben niet te
hypnotiserenriep Lucy triomfantelijk
uit.
De Amerikanen waren dolenthousiast
en in een razend tempo verbreidde de
leer van Freud zich. Toch baarde deze
buiten proporties groeiende popularisa-
tie van ae psycho-analyse Freud ook zor
gen. Hj vreesde dat de psycho-analyse
Wenen
stemming om te schaatsen op voor
waarde dat ze alleen gaat. En als Martha
een vriendin wil bezoeken die 'al ge
trouwd was voor het huwelijk', verbiedt
hij haar ronduit dat te doen.
Een jaar nadat ze verloofd waren, ver
huisde Martha met haar moeder van
Wenen naar Hamburg. Freud was woe
dend en verdacht Martha's moeder van
opzet. De broer van Martha, Eli Bernays
en verloofd met Freuds zuster Anna,
kreeg de stroom verwijten te verduren.
Ook hem verdacht Freud ervan zijn hu
welijk met Martha te dwarsbomen. EU
zou, aldus Freud, een erfenis van een
tante van Martha, voor zichzelf willen
houden en hem zo beletten om te trou
wen.
In 1885 kreeg Freud een beurs om een
studiereis naar Parijs te maken. Jean-
Martin Charcot had in het beroemde zie
kenhuis La Salpêtrière een nieuwe me
thode gevonden om geesteszieken te be
handelen. Hij bracht zijn patiënten on
der hypnose om hun hysterische verlam
mingen te genezen. Freud aarzelde, want
Martha wachtte al zo lang, maar Parijs
lokte ook. 'Zie ik af van de reis', zo
schreef hij zijn verloofde, 'dan gaat het
ziekenhuisgangetje weer verder.Om
enkele maanden later pathetisch uit te
roepen als om haar laatste restje aarze
ling helemaal weg te nemen. 'Als de
kracht die ik in mij voel mij trouw bUjft,
laten wij nog sporen van deze gecompli-
ceerde bestaan na'.
Op een oktoberochtend kwam hij in Pa
rijs aan. Hij voelde zich verloren, plomp
in zijn Duitse kostuum, het dragen van
een baard uit de mode en bovenal was
zijn uitspraak van het Frans heel gebrek
kig. Een Duits accent werd in die dagen
niet erg op prijs gesteld. Freuds studiege
noten Tieten hem dan ook, na enkele be
leefdheidsfrasen, links Uggen. Freud
voelde zich opgelaten. Gelukkig was er
de stad Parijs nog en Charcot, naar wie
Freud in bewondering opzag. „Om de
neuroses te verklaren, wend je tot de
psychologie", had Charcot hem geleerd.
Freud was in de wolken, en terug in
Wenen haastte hij zich naar zijn collega's
om zijn nieuwe ontdekking mee te deïen.
Maar de Weense medici wendden zich
verveeld af. Tijdens een lezing die hij
hield over mannelijke hysterie, wees men
hem netjes maar kordaat terecht. Wenen
had Parijs niet nodig, werd hem te ver
staan gegeven. Teleurgesteld keerde
Freud naar huis, naar zijn vrouw Martha
met wie hij na zijn Parijs reis was ge
trouwd. Ze hadden een appartement ge
vonden in de Berggasse 19. Freud en zijn
zes kinderen zouden er tot aan zijn ver
baning in 1938 door de nazi's blijven wo
nen.
Een lichtpuntje in zijn 'splendid-isola
tion' periode, zoals Freud de tijd
noemde toen hij door zijn collega's met
de nek werd aangekeken, was zijn Ber-
lijnse vriend Wilhelm Fliess. Vijftien jaar
duurde hun vriendschap en zou voor het
ontstaan van de psycho-analyse van we
zenlijk belang zijn.
Flies was een innemende jonge keel-,
neus- en oorarts. Vier jaar jónger dan
Freud, charmant en blakend van zelfver
trouwen. Het verloop dat de correspon
dentie tussen de beide vrienden zou ne
men zou net zo dramatisch zijn als de
vriendschap zelf. Freud verbrandde alle
284 brieven die hij van Fliess ontving.
Fliess bewaarde ze gelukkig en na zijn
dood verkocht zijn vrouw Ilse ze aan een
Berlijnse boekhandelaar. Deze wilde ze
uit angst voor de nazi's vernietigen, toen
prinses Marie Bonaparte, volgehnge van
Freud, met één oogopslag zag dat ze 'een
schat' voor zich zag liggen. Later zijn de
brieven gepubliceerd, na eerst door de
kinderen van Freud 'gekuisd' te zijn, on
der de passende titel Aus der Anfangen
der Psycho-analyse.
De inhoud van de brieven is zeer geva
rieerd. Naast persoonlijke mededelinkjes
over het wel en wee van de familie Freud
- zoontje Martin werkte niet goed op
school, dochter Martha heeft zware griep
en kleine Anna groeit zo leuk - bevatten
de brieven uiteenzettingen over Freuds
gedachten. We zien Freud in al zijn jeug
dige frisheid en overmoed aan het werk,
gedreven door zijn drang om te weten.
„Ben ik werkelijk overwerkt?", vraagt
hij Fliess op 27 april 1895. 'Ik heb me
nog nooit zo diep in iets gestort. En of
het tot iets leidt? Ik hoop het, maar het
gaat moeilijk en langzaam'. En op 16
augustus horen we hem verzuchten: 'Ke
gelen en champignons zoeken is in ieder
geval een stuk gezonder."
Het kreunen en zuchten van Freud
gold zijn grote project. Hij wilde een we
tenschappelijke psyhologie samenstellen
om het psychisch functioneren van de
mens anatomisch te verklaren. Freud
werkte als een bezetene aan zijn Ent-
wurf. En enkele maanden later was het
klaar. Hij stuurde het manuscipt naar
Fliess voor commentaar. In Der Entwurf
zit alles in notedop verpakt wat later,
veel later in zijn psycho-analyse tot volle
wasdom zal uitkomen.
7 juli 1897 vertelde hij Fliess trots dat hij
begonnen was aan zijn zelfanalyse: „Ik
heb die verliefdheid voor de moeder en
de jaloezie voor de vader ook bij mij ge
vonden en ik neem aan dat het een alge
mene ervaring is in de vroege kinder
tijd." Kortom Freud ontdekte voor het
eerst het oedipuscomplex. Dat wil zeg
gen dat het jongetje net als koning Oedi
pus in de tragedie van de Griekse schrij
ver Sophocles die zijn vader Laos doodt
om met zijn moeder Jocaste te trouwen,
jaloers is op zijn vader en zijn moeder
wil beminnen.
Maar dat boeide hem op dat moment
maar even, want Freud had weer een an
der spoor ontdekt: „Find out about
dreams and you will find out about insa
nity", schreef hij Fliess in keurig Engels.
De droom werd voor hem de koninklijke
Sigmund Freud (1856-1939):
leven vol regelmaat en structuur.
- FOTO ARCHIEF DE STEM
weg die leidde naar het onbewuste.
Freud besloot een boek te schrijven over
dromen. Van nu af aan stortte hij zich
met volle overgave in het doorvorsen van
zijn eigen dromen. Ook zijn kinderen
ontsnapten niet aan de uitleggingsdrift
van hun vader. De Droomduiding was af
in september 1899, maar de uitgever
zette het jaar 1900 op de titelpagina.
Sprak diens onbewuste hem misschien
toen al fluisterend in dat dit boek een
nieuw tijdperk in zou luiden?
Maar de eerste voortekenen daartoe
heten dat allerminst voorspellen. Er wer
den zeshonderd exemplaren van het
boek gedrukt. Elke dag ging Freud
hoopvol naar de boekhandel, maar het
stapeltje slonk maar niet. Het duurde
acht jaren voordat zijn boek, dat nu als
een van de hoogtepunten in zijn gehele
oeuvre wordt beschouwd, was uitver
kocht. In de krant werd er nauwelijks of
op.
Toch begonnen langzamerhand de tijden
ten goede te keren. Alfred Adler was de
eerste die naar hem toekwam. Wilhelm
Stekel volgde snel met Max Kahane en
Rudolf Reiter. 's Woendagsavonds kwa
men ze bijeen in het huis van Freud om
te discussiëren. De start van de psycho
analytisch beweging was gemaakt. En
daarna ging het snel. Freuds ster begon
te rijzen. Zijn 'splendid isolation'-pe-
riode was voorgoed voorbij. Overal werd
er gefluisterd over 'De Weense wonder
dokter' die luisterde naar zijn patiënten
die op een divan lagen en daardoor ge
nazen.
Op een dag kreeg Freud een brief van
een jonge psychiater uit Zürich. Zijn
naam was Carl Gustav Jung. Jung was
in Amerika ten onder zou gaan aan op-t
pervlakkigheid, kritiekloosheid en on
nauwkeurigheid. 'Amerika', zei hij eens
tegen Ernest Jones, zijn latere biograaf,
'is een vergissing, een enorme vergissing".
Ook Frankrijk begon langzaam warm te
lopen voor de nieuwe methode uit We
nen. Engeland en Nederland volgden
snel. In 1914 werd Freud aangenaam
verrast toen hij bericht ontving dat Ger-
brandus Jelgersma, hoogleraar in de Psy
chiatrie aan de universiteit van Leiden,
een rede had gehouden waarin de psy-
cho-analyse in gunstige bewoordingen
werd afgeschilderd.
„Na veertien jaar de eerste erkenning
van mijn droomarbeid aan een universi
teit", scheen Freud uitgeroepen te heb
ben. Een uitnodiging om in Leiden en
kele voordrachten te komen houden,
wees Freud beleefd van de hand. Maar
schreef hij Jelgersma opgewonden terug:
„Denk eens in, een officiële psychiater,
een rede aan de universiteit, psycho-ana
lyse met huid en haren. Welke verrassin
gen staan ons nog meer te wachten?"
Elke morgen om klokke zeven stond
Freud op. Drie kostuums lagen dan voor
hem klaar, drie paar schoenen, drie stel
ondergoed. Martha, zijn vrouw, koos ze
voor hem uit. Om tien voor halfacht
kwam de kapper om zijn baard te trim
men.
Freuds persoonlijke leven werd uitge
kauwd en uitgeplozen. Zijn Londense
woning werd ingericht als museum.
Dochter Anna, die het vaandel van haar
vader overnam, heeft het alle jaren na
zijn dood gelaten zoals het was. Met de
beroemde divan waar de Anna O's, de
Dora's, de Irma's en de Wolven- en de
Rattenman hem hun geheimen in het oor
fluisterden. Dichtbij zijn bureau waarop
trots zijn verzameling antieke beeldjes
stond uitgestald en waaraan hij zijn be
roemde boeken schreef. Voor de een zijn
het meesterwerken, voor de ander blijft
Freud een gewone charlatan die 'zijn
eigen neurose wist op te dringen aan de
hele wereld'.
Regelmaat en structuur kenmerkten
zijn leven, gereglementeerd en gestructu
reerd moest ook zijn theorie bewaard
worden. Hij richtte daartoe de Psycho
analytische Beweging op. Overal ter we
reld kwamen afdelingen. Freud zaaide
en de oogst was groot. In drommen
stroomden zijn volgelingen naar Wenen,
naar zijn woning in Berggasse 19.
De nazi's verjoegen nem, de commu
nisten verboden zijn leer, leerlingen
wendden zich van hem af en stichtten
eigen scholen. Nieuwe therapieën scho
ten als paddestoelen uit de grond. In
naam van Freud, tegen Freud of terug
keer naar Freud. De geldmachine draait
nog steeds op volle toeren. De echo van
Freuds stem heeft vijftig jaar na zijn
dood nog niets aan sterkte ingeboet.
Tonja Kivits is de schrijfster van het boek
'Hoe staat het nu met Freud', dat deze maand
door De Haan wordt uitgebracht.
