DE STEM
i
Kunstenaars relativeren COBRA
Jeroen Bosch uitgeplozen met Brabants begrip
1WW
imi
DOCUMENTAIRE VAN JAN VRIJMAN OVER KUNST-REVOLUTIE ROND 1950
Nieuw middagprogram
i TROS voor vrouw én man
Video drukt stempel op
gezinsleven in Amerika
DINSDAG 1 NOVEMBER
ESTEM GIDS 2
Oplichterij
STUDIES EN NOTITIES VAN PATER GERLACH GEBUNDELD
Centrum
'Gewone leven'
Technisch
NEDERLAND 3
Componist
Strategier
overleden
DUITSLAND 2
)uske en Wiske:
„Prince is fantastisch. Hij is een
van de grootste dichters van dè
wereld"
Miles Davis, Jazz-musicus
T2
Door Els Reijn
AMSTERDAM - Op 8 no
vember 1948 werd in een
kroeg in Parijs de COBRA-
groep opgericht door jonge
experimentele kunste
naars uit Denemarken,
België en Nederland. Nu,
veertig jaar later, staat de
maand november in het te
ken van COBRA (COpen-
hague (op zijn frans),
BRussel, Amsterdam). De
hele maand zijn er in Am
sterdam allerlei tentoon
stellingen rond deze groep.
Vanavond wordt de film
documentaire 'COBRA,
een opstand tegen de orde'
van Jan Vrijman uitgezon
den.
Vrijman maakte deze docu
mentaire over zijn tijdgenoten
in opdracht van de NOS, die
vond dat er eens wat meer aan
dacht besteed moest worden
aan de Deense kunstenaars, die
deel uit maakten van de CO-
BRA-groep.
Gelukkig is de balans niet
doorgeslagen naar de Deense
kant van COBRA. De aandacht
is gelijkelijk verdeeld over de
Denen (Henry Heerup, Egill
Jacobsen e.a), Belgen (Joseph
Noiret, Pierre Alechinsky e.a.)
en Nederlanders (Karei Appel,
Constant en Corneille). Jan
Vrijman praatte met ieder af
zonderlijk, maar bracht de
kunstenaars niet bij elkaar
voor een directe confrontatie.
De uitspraken van de één wor
den wel gerelativeerd door uit
spraken van een ander, wat
soms een komisch effect heeft.
De COBRA-kunst oogstte in
Denemarken in 1948 al veel
waardering. De Deen Egill Ja
cobsen was bij zijn bezoek aan
Parijs in 1935 onder de indruk
Henry Heerup, de oudste nog levende COBRA-kunstenaar
Karei Appel in een van zijn ateliers in New York - foto snos
geraakt van het werk van Pi
casso, die tot in de jaren '50 in
Nederland als een charlatan
werd beschouwd. Jacobsen be
gon eind jaren '30 al op een ex
pressionistische wijze te schil
deren en met hem een aantal
anderen, zoals Asger Jorn, Carl
Henning Pedersen en Henry
Heerup. Ten tijde van COBRA
(1948-1951) was men in Dene
marken dus al wat gewend.
Bij de COBRA-tentoonstelling
in het Stedelijk Museum in
Amsterdam in 1949 barstte ech
ter de bom. Nederland stond op
zijn kop: dit was geen kunst,
dit was je reinste oplichterij.
Het kunstklimaat in Nederland
was erg conservatief en er
werd dan ook zeer verontwaar
digd gereageerd.
De COBRA-kunstenaars
werkten vanuit de materie 'en
dat is verf', aldus de jonge Ka-
rel Appel in het filmportret uit
1961, ook door Jan Vrijman ge
maakt. De werkwijze van Ap
pel was in die tijd schokkend te
noemen. Met een plamuurmes
en een tube verf ging hij het
doek te lijf. Hij smeerde en
smeet de verf er in dikke klod
ders tegenaan. Zijn 'Ik rotzooi
maar wat an' werd een gevleu
gelde uitdrukking. Spontaniteit
was het sleutelwoord.
De documentaire besteedt
erg veel aandacht aan de hys
terische reactie op het COBRA-
werk in Nederland. Zoveel, dat
het erop lijkt, dat Vrijman de
groep haar revolutionaire elan
uit die tijd wil teruggeven. In
dertijd steunde Vrijman, jour
nalist en cineast, de experi
mentele kunstenaars zowat als
enige, naast Willem Sandberg,
de directeur van het Stedelijk
Museum in Amsterdam, die de
beruchte COBRA-tentoonsteU
ling van 1949 organiseerde. Nu
is COBRA een gevierd feno
meen, het belang voor de
kunstgeschiedenis is al lang
geleden erkend. En dat is niet
bevorderlijk voor revolutio
naire gedachten.
Het wordt niet met zoveel
woorden gezegd, maar de com
mercie was een discussiepunt
tussen COBRA-kunstenaars.
Karei Appel was de meest com
merciële van de Nederlandse
kunstenaars. Bii Metz Co in
Amsterdam werden in de jaren
'50, toen de stormen van protest
voorbij waren, gordijnen en
rokken met een Appel-dessin
erop verkocht. Vorig jaar nog
konden nieuwe spaarders bij
de ABN pennen met Corneille-
motief krijgen. Wanneer ko
men de Constant-breipatronen
(zoals enkele jaren geledén de
Piet Mondriaan-truien)? Als
het aan Constant ligt nooit. Hij
Door Henk Egbers
DEN BOSCH - Het boek
'Jheronimus Bosch opstel
len over leven en werk',
van de hand van drs. P.
Gerlach, is bedoeld om de
bronnenstudie over deze
grote Brabander dichter
bij een breder publiek te
brengen. De oorsprong er
van ligt bij de grote
Bosch-tentoonstelling die
in 1967 in de Brabantse
hoofdstad 275.000 bezoe
kers trok.
„Ik heb van die schilder nog
nooit gehoord. Maar ik kom
dan ook uit Tilburg", moet
een Brabants Statenlid inder
tijd gezegd hebben tijdens de
Provinciale Staten-vergade-
ring, waarin een subsidie
werd gevraagd voor deze ten
toonstelling. Mr. Ton Fren-
ken, de organisator van deze
manifestatie, haalde deze
herinnering op tijdens een sa
menkomst op de Bosch-re-
produkties-expositie, die
voortdurend in De Moriaen te
zien is. De Bosschenaren
kwamen niet naar de be
faamde tentoonstelling in
1967. Eerst toen de expositie
tien dagen verlengd werd,
wilden ze wel eens weten
waarnaar die andere honder
den duizend waren komen
kijken. Deze anekdotes teke
nen een beetje het klimaat
waarin in die jaren deze ten
toonstelling, die internatio
naal scoorde, moest plaats
vinden.
Toen in Madrid, Londen en
andere wereldsteden bruikle
nen werden gevraagd,
groeide de capucijn Gerlach,
de in 1901 geboren Bossche
naar Simon Schümmer, uit
tot een wetenschappelijke
rugdekking. Vanaf 1966 is hij,
als (kunst)historicus in Leu
ven gevormd, gaan schrijven
over zijn grote stadgenoot.
Hij heeft zestig studies en no
tities over Jheronimus Bosch
nagelaten.
Weer een andere Bossche
naar, die bijna alles van bis»
torie afweet, dr. L. PireïRJÖ»
vond het maar niets
meeste Bosch-publikaties uit
het buitenland kwamen. In
1982, na de 80e veijaardag van
Gerlach, nam hij het initiatief
tot het bundelen van deze ar
tikelen. Met Frenken en dr. G.
van Dijk, alsmede drs. G.
Keukens, richtte hij de ver
eniging 'Gerlach-Publikaties'
op.
Drs.P. Ie Blanc van het
Kunsthistorisch Instituut van
de Universiteit in Nijmegen
werd aangetrokken om de se
lectie voor een bundel te ma
ken. Na zes jaar ligt er nu een
mooi verzorgd boek op tafel
met 225 pagina's, die 22 arti
kelen van Gerlach bevatten
en een aantal terzake doende
zwart-wit reprodukties van
schilderijen van Bosch. De
provincie subsidieerde het
projekt en daarom kreeg
commissaris F. Houben het
eerste exemplaar aangebo
den.
Ton Frenken meldde nog met
enige trots dat indertijd, na
de expositie, de provincie
twee ton subsidie teruggekre
gen heeft (zo goed liep alles).
Hij stelde voor om, eventueel
in relatie met het Noordbra
bants Museum, nu een Inter
nationaal Jeroen Boschcen
trum op te richten, waar al
lerlei documenten verzameld
worden en bijeenkomsten ge
organiseerd worden. De com
missaris van de koningin
noemt dit een schot voor de
boeg. Hij kon zich met moeite
inhouden niet al te enthou
siast te doen, zei hij, om niet
de indruk te wekken dat hij
hier beloftes deed. „Er zijn in
dertijd tonnen weggegeven.
Probeer ze maar weer terug
te krijgen".
De heer Le Blanc schetste
de figuur van pater Gerlach,
die vond dat je Brabander en
katholiek moet zijn om Je
roen Bosch te snappen: „Die
buitenlandse kunstgeleerden
sollen maar wat aan met
hem." Gerlach heeft met
name verdienste op iconogra-
op de mentaliteit van een pe
riode.
Tenslotte wees hij op het
feit dat Gerlach, die in 1987
overleed, testamentair be
paald heeft dat zijn foto-ar
chief naar de universiteit in
Nijmegen moest en de rest
naar de bibliotheek van het
provinciaal Genootschap. Die
bibliotheek is inmiddels on
dergebracht in de universiteit
van Tilburg. Le Blanc is van
mening dat die documenten
(in de geest van Gerlach) in
Den Bosch thuis horen. Moge
lijk iets voor het eventueel op
te richten centrum.
Het boek zelf. Na het vorig
jaar verschenen boek 'Jhero
nimus Bosch - tussen volksle
ven en stadscultuur' van dr.
Paul Vandenbroeck (534 pagi
na's) kun je je nog nauwelijks
voorstellen dat er méér over
hem gezegd kan worden. Het
boek van deze Vlaming zit
trouwens in het voetspoor
van Gerlach (die hij zes keer
citeert): Bosch benaderen
vanuit het 'gewone leven'.
Geschiedenis wordt te vaak
opgehangen aan vorsten,
grote politici, oorlogen e.d.
Geschiedenis wordt vooral
gemaakt door het 'gewone
volk'. Vandenbroeck toont dat
duidelijk aan.
De instelling van Gerlach
is navenant, maar niet zo uit
puttend. Door het feit dat hij
zich opstelde als de begrij
pende roomse Brabander (die
andersdenkenden soms met
een zekere arrogantie van de
tafel veegt) heeft hij tevens
zijn blikveld wat afgesneden.
Zijn verdiensten liggen
vooral binnen die gezichts
kring; een zinvolle bijdrage
aan een bredere context (zo
als bijvoorbeeld bij Vanden
broeck).
De nieuwe bundel bevat
opstellen die eerder versche
nen in vooral het tijdschrift
Brabantia. Ze bevatten veel
bronnenwerk. Zeer intensief
houdt hij zich bezig met de
iconografie op het Tafelblad
adrid met de Zeven
;e Vier
fnefr
®e tui»
der Lusten. Zijn exegetische
kennis en inzicht in de volks
vroomheid zijn daarbij zijn
grote instrumenten. 'Gesol
met Jeroen Bosch' heet een
bijdrage waarin hij bestrijdt
dat de schilder als volgeling
van Jacob van Almaengien
een ketter zou zijn. Gerlach
strijdt bij dergelijke onder
werpen vaak met de balans
tussen historische kennis en
morele verontwaardiging.
Als het op puur technische
zaken aankomt (stijl, manier
van schilderen, signeren e.d.)
moet de historicus het afleg
gen tegen kenners van artis
tieke zaken. Op dat punt
werd hij ook niet steeds se
rieus genomen (bijvoorbeeld
bij het ter discussie stellen
van de echtheid van de Lan-
dense Doornenkroning. AJs
het gaat over de benaming
van het bekende paneel van
de Verloren Zoon (of: zwer
ver, of: marskramer) scham
pert hij op anderen. Maar hij
kan ook eindeloos details uit
pluizen, zoals de Bronck-
horst/Bosschuyse-wapens op
het drieluik in het Prado-mu-
seum of de betekenis van het
kersen-etende Kindje Jezus
op de schouders van St.
Christoffel. Met de bijbel in
de hand gaat hij de - in zijn
ogen - dilettantische verkla
ringen te lijf.
Pater Gerlach gaf Den
Bosch, dat van zijn Bosch al
leen en onbewust narrensche
pen overhield, een fundament
dat niet alleen goed biedt
voor de gememoreerde expo
sitie maar mogelijk straks
ook voor een vast centrum.
En in een tijd dat ook de VW
van Den Bosch in zijn we
reldberoemde artistieke zoon
weer iets gaat zien om de stad
internationaal te promoten
kan zo'n centrum gedijen. Als
velen nu eens beginnen met
dit boek te lezen, gebeurt er
misschien iets moois.
Drs. P. Gerlach, ofm. cap.:
'Jheronimus Bosch, opstellen
over leven en werk'. Uitg.
S0U/Vereniging Gerlach Fu-
Blikarties, prijs 39,50.
Jeroen Bosch: een eigen centrum in Den Bosch?
- foto archief de stem
-wW-" i' mir fr-
-
|j| Mireille Bekooy (links) en Tetske van Ossewaarde
senteren 'Fleur' - fotoa
SS Van onze rtv-redactie
II HILVERSUM - De TROS
brengt vanmiddag voor
i|l| het eerst het programma
l|| 'Fleur', een 'gevariëerd tv-
!t weekblad'. Mireile Be
lli kooy, die het programma
i|| samen met Tetske van Os-
|i| sewaaarde presenteert,
i|| geeft als omschrijving:
lil „Wij willen een tijdschrift
ill op televisie maken, dat
II niet alleen voor vrouwen,
|i| maar ook voor mannen in-
II teressant is."
'Fleur' wordt elke week
li rechtstreeks uitgezonden
II vanuit de Cinevideo-studio in
II Almere. Het duurt de ene
SS week een uur en de andee
II week anderhalf uur. De opzet
lil doet denken aan het succes-
li volle 'Service Salon', dat de
AVRO elke maandagmiddag
uitzendt. Ook dat wordt door
i|| twee vrouwen gepresenteerd
lili en heeft als ondertitel 'fami-
III lietijdschrift op televisie'.
Mireille Bekooy, die me!
Wim Bosboom voor de TROS
het consumentenprogramma
'Kieskeurig' presenteert,
heeft ook de eindredactie van
'Fleur'. „Het gaat om onder-
werpen die ons allemaal be-
thema van NCRV's
iiidom tien' is 'weer begin-
als een baby...!'. Hans
^leeuwenhoek praat met
ien, die in coma hebben
legen. Na het 'ontwaken'
•len zij zich zo hulpeloos
aan baby. Ex-coma-pa-
inten moeten opnieuw Ie-
,n praten, eten en lopen,
immige van hen beginnen
nieuw leven, maar de
sten hebben dat geluk
Onze
ouwe
it de serie 'Onze ouwe' is bij
t TROS de aflevering 'Brief
|n een dode' te zien. De se-
-etaris van een bekend
drijver rijdt 's nachts naar
in caravan op een camping
zighouden en die dicht bij orcjgort na zijn aankomst ex-
odeert de caravan. Een
■andexpert ruikt iets ver-
ichts en alarmeert commis-
ris Kress en zijn team. Na
ch ter plaatse op de hoogte
hebben gesteld vraagt de
tnunissaris zich af of de
an, die bij de explosie om-
am, wel voornoemde se-
etaris was.
liggen", zegt ze. „Vaste onder
werpen zijn in ieder geval:
mode, wonen en medische za
ken."
Tetske van Ossewaardi
presenteert voor de TROS hei
radioprogramma 'Tijd voor
Tetske' (op maandagmiddag)
Ze begon ooit als zangeres ei
cabaretière en zorgde voor 4
lichte noot in 'Brandpunt 4
de markt'.
In de eerste uitzending
'Fleur', vanmidddag om II
uur op Nederland 2, wi
aandacht besteed aan schi
nen, zitbanken en de manic:|
waarop men peuters
voorbereiden op een operaft
in het ziekenhuis. Acta
Hugo Metsers is de eer
gast, die een partner mag uil]
kiezen en interviewen.
Van gewest
tot gewest
is nog steeds falikant tegen
elke vorm van commercie.
De hele kermis rond COBRA
de komende maand heeft een
zwaar nostalgisch karakter. Op
de vraag 'wat betekent COBRA
voor jou' antwoorden de meeste
COBRA-kunstenaars nu dat
het een mogelijkheid was om
(met gelijkgestemden) te expo
seren. Dus van een ware lots-
vebondenheid kan nauwelijks
gesproken worden, te meer om
dat de groep maar zo kort be
staan heeft. Na 1951 ging ieder
zijn eigen weg.
'COBRA, een opstand tegen de
orde' wordt vanavond op Ne
derland 3 vanaf 21.21 uur uitge
zonden.
Door onze correspondent Jo Wijnen
WASHINGTON - In ruim 60 procent van alle Amerikaanse i
gezinnen staat een video-recorder. Vorig jaar werden erin
de VS 2 miljard video-films gehuurd en 65 miljoen voorge
speelde videobanden gekocht. Het Amerikaanse publiek
gaf aan het huren en kopen van video-banden 6,4 miljaré
dollar uit.
De onlangs bekend gemaakte
cijfers van de Amerikaanse
Electronics Industries Associa
tion (EIA) geven aan dat in de
VS een soort video-revolutie
aan de gang is. En uit de vele
commentaren die op de cijfers
zijn gegeven, blijkt dat die re
volutie vooral grote gevolgen
heeft voor het gezin en het on
derwijs.
Er waren weliswaar tal van
negatieve reacties op de snelle
opkomst van de video te beluis
teren, maar de commentaren
op de gevolgen van het video-
kijken voor het Amerikaanse
gezin zijn niettemin overheer
send optimistisch.
Amerikaanse sociologen
hebben de televisie altijd be
schouwd als een groot nadeel
voor een hecht gezinsleven.
Toen de televisie goedkoper
werd, kwam er in nagenoeg
ieder vertrek van de gemid
delde Amerikaanse woning een
televisietoestel te staan. De
kinderen keken in de ene ka
mer, de ouders in de andere, af
hankelijk van de programma's
die beschikbaar waren. Dat
leidde tot de 'ineenstorting' van
het gezinsleven, dat in de VS
toch al weinig hecht is omdat
beide ouders meestal werken
DOORWERTH (ANP) - De
componist Herman Strate
gier is woensdag in zijn
woonplaats Doorwerth op
76-jarige leeftijd overleden.
De begrafenis vond gisteren
plaats. Het omvangrijke
werk van de componist
Strategier bestaat hoofdza-
kelij k uit kerkmuziek.
J.H. Strategier werd op 10
augustus 1912 in Arnhem gebo
ren, waar zijn vader organist
was. Strategier was achtereen
volgens organist in Nijmegen,
Arnhem en Zeist en werd in
1945 ook docent aan de school
waaraan hij had gestudeerd.
Hij doceerde later, tot 1977, mu
ziektheorie aan de universiteit
in Utrecht.
Bekend werd Strategier ook
als dirigent van het Madrigaal
koor in Leiden. Als componist
schreef hij melodische kerk
muziek, waarbij hij vaak oude
kerktoonsoorten gebruikte. Be
halve kerkmuziek en werk
voor orkesten schreef Strate
gier koorwerken, piano- en or
gelwerken.
iet de ingebruikneming van
A50, de snelweg tussen
em en Woeste Hoeve,
leeft ons land de primeur
twee grote wildviaduc-
i. Herten, zwijnen en vos-
in kunnen hier ongestoord
rijksweg oversteken. 'Van
iwest tot gewest' onder-
:ht of de viaducten, die
13 miljoen hebben ge
it, functioneren. In het
entse Zuidlaren werd een
jkje genomen op de jaar-
kse paardenmarkt, die de
itste van Europa is. De
karkt is een toeristische
ekpleister, goed voor
0.000 bezoekers. Tot slot is
i deze aflevering een portret
s zien van een fanatiek ver-
ïelaar. Marinus Vermoo-
uit Den Helder werd ze
en jaar geleden als bouw-
ter werkloos. Sindsdien
erzamelt hij historisch ma-
eriaal en schrijft er boeken
ver.
en de kinderen een groot dee
van de dag op zichzelf zijn aan
gewezen.
De strakke pogrammerin
van de televisienetwerkei
voegde nog een aantal nadele:
aan het tv-kijken toe. De be
langrijkste en veelbekeken
nieuwsprogramma's van
grote netwerken worden korl ugust Strindbergs theater-
22.40
Ein
Traumspiel
na of tijdens etenstijd
zonden. Populaire tv-series
zijn in 'prime-time' te zien. Dal
is de periode die valt tussen vijl
en tien uur 's avonds. Dat be
perkte de gezinscontacten nog
meer, aldus de deskundigen*
uk 'Das Traumspiel' is van-
vond bij het ZDF in een op-
nering van het Staatsthea-
ir Stuttgart te zien. Hoofd-
ersoon in het mythische
uk is Indra's dochter, ge-
■eeld door Anne Bennent.
het kijkgedrag van de Ameri- e is uit medelijden met de
kaanse gezinnen hebben bestu
deerd.
Sommigen van hen
nu dat de opkomst van de video
tensen naar de aarde afge-
aald om de wereld te kun-
en troosten. Indra's dochter
dl de oorzaken van het
iflf MK
UltimhtifUit is dat, Jrrrn
bezig is dat patroon radicaal tt enselijk leed zelf ervaren
doorbrekea De gezinnen wor- u daarom mengt ze zich in
den - dankzij de video - baai tgnito onder de mensen,
over hun eigen kijktijd. Onder
zoeken hebben aangetoond dal
per gezin drie personen teza
men naar een video-film ki
ken. Het video-kijken woril
door sociologen dan ook als een
'sociale gebeurtenis' gezien,
wat van het tv-kijken nooit i'
gezegd. Veel deskundigen heb
ben dan ook al nieuwe term®
bedacht om de vele voordel®
van het video-kijken aan te ge
ven. Er wordt gesproken over
'the video-campfire' en zelfs
'tile video-meal'.
In het Amerikaanse onder
wijs wordt in toenemende male
gebruik gemaakt van de video-
reorder. Maar in datzelfde on
derwijs wordt tegelijkertij"
veel negatiever gedacht over*
gevolgen van het vele video-
kijken door de kinderen. V®
onderwijsdeskundigen zt0„
dat de video de genadeslag
toebrengen aan de leesvaardig
heid van de Amerikaans
jeugd. Veel kinderen
niet meer in het nut van het le
zen, omdat ze - aldus een des;
kundige die werd geïntervie*
in het blad Christian Scientf
Monitor - 'van mening zijn M
ze meer kunnen leren van 1»
video-kijken dan van het lang
zame leesproces'.
Slachtoffers van de Ameri
kaanse video-revolutie zijn Jnrnh^.^, y-,
grote televisienetwerken AB- "UO/tG
CBS, en NBC. Het succes vs>
de video is veroorzaakt do1
het feit dat de Amerika:
kijker zich eindelijk kan
maken van de zeer stral
programmering van deze oif
roepen.
Dat mag een groot voorrij
zijn, het nadeel is, zo zef'
veel deskundigen, dat de
middelde Amerikaanse tv-
ker zich in toenemende flU'
afwendt van de nieuws-
twaiiteitertprogramma's
55J
5 &V
