erk regeert in Amsterdam, Montana
n-kTSowm
ZEELAND
SUPER
4Kon architectuur maar modeshows houden'
bcUMENTAIRE VAN HANS KELLER OVER NEDERLANDSE EMIGRANTEN
INGSWET
luis-Oostburg
Toekomst nog onzeker voor Super Channel
CHANNEL
SES vol vertrouwen
in tv-satelliet Astra
aar de
mode
hangt
dieU
erlangt.
Theodorakis herstelt in
ziekenhuis in Antwerpen
NCERS..
der meer
nesmode
DINSDAG 25 OKTOBER 1988
ol en katoen
HILVERSUM - Hans
Keiler is voor de
twaalfde maal naar
Amerika gegaan en is
met een dokumentaire
teruggekomen, 'Vier
dagen en 100 jaar Am
sterdam, Montana.' De
NOS zendt het pro
gramma vanavond om
21.32 uur op Nederland
3.
Vallei
Criminaliteit
Flop
CNN
OPVALLENDE TENTOONSTELLING VAN MENDINI IN GRONINGER MUSEUM
Tekens
Politiek
Massavertoon
Shockeren
^lleen wat in een kleine straal rond het
Leidseplein in Amsterdam wordt gepubli
ceerd geldt als literatuur
IV. Dlemer, uitgever In Groningen
DE STEM
mouw - korte mouw
zonder mouw
OOSTBURG
Burchtstraat 3
IAAT 27-29 - TERNEUZEN
)NDEN - De toekomst
het zwaar verliesge-
nde Britse satellietkanaal
iper Channel is nog steeds
Beker. In Londen wordt
iegd dat zij nu groten
els afhangt van ITN, de
euwsdienst van de Britse
afhankelijke' of com-
erciële televisie, die geen
(htstreekse belangen
sft in Super Channel.
ieomusic, het tv-station van
Italiaanse rijkaard Guelfo
tacci dat doorlopend vi-
ps met rockmuziek uit
rit, stuurde gisteren verte-
tffioordigers naar Londen
ler te praten met de ITN-di-
tfie. Videomusic wil van Su-
Channel een Europees
»- en muziekkanaal ma-
Het zou afwisselend
wwsbulletins, journaals en
•zikale video's brengen,
"ideomusic bereikte afgelo-
b zaterdag al een akkoord
itSuper Channel, waarbij de
tonen het pakket met de
Starende ITV-belangen (55
n bekend,
het gebied van de ruilverkave-
gemeenten Sluis, Oostburg en
mming als bedoeld in Afdeling
wet op 5 oktober 1988; gelet op
het proces-verbaal, bedoeld in
/an 11 september 1985 (staats-
in artikel 65 van de Landinrich-
noemde ruilverkaveling over te
tfdstembureau, J.D. de Voogd"
oktober 1988 gehouden zitting
ynemen van de stemmen en tot
stemming over de ruilverkave-
er 1988 gedurende een maand
zal liggen ter provinciale griffie
erstraat 42 te Middelburg;
andinrichtingswet eigenaren en
■uilverkavelingsgebied gelegen
ïadat het besluit tot ruilverkave-
richten of handelingen, die voor
eist, achterwege te laten, indien
ken onroerende goederen zou
or de landinrichtingscommissie
leze handelingen wordt onder
gewas, het aanleggen van drai-
iet inplanten of rooien van fruit-
van specie, andere wijzigingen
leheersing, enzovoort. Ook an
ti zijn op de natuurwetenschap
van de onroerende goederen
irdeveranderingen in de zin van
enoemd wetsartikel is strafbaar
tienduizend gulden.
middelburg, tel. 01180-31011
lankomst in de Nieuwe Wereld: de bijbel was de enige ze-
■heid. - FOTO ARCHIEF DE STEM
Door Jan Koesen
Dit Amsterdam is een
buurtschap in het Noord
westen van de Verenigde
Staten, honderd jaar gele
den opgericht door Friezen
en Groningers. Nog altijd
heten de mensen daar
Brouwer, Veldkamp, Al-
berda en Van der Molen.
Maar het Nederlands van
hun grootouders heeft deze
generatie wel vergeten, al
verhalen de brievenbussen
en straatnamen van het
verleden. En wordt nu
Amerikaans gesproken
met een Gronings accent
en dat is een aparte beleve
nis.
Keiler geeft in een uur een
scherp beeld van een maat
schappij waar men geprobeerd
heeft om de tijd stil te laten
staan. Een eeuw geleden kwam
dominee Wormser, die geëmi
greerd was naar de States, even
terug naar zijn vaderland om
werkkrachten te recruteren.
Hij was dominee af en nu agent
van een groep van Ameri
kaanse bierbrouwers die grond
bezaten in de Amerikaanse
staat Montana. Er waren even
wel geen bekwame boeren te
vinden om gerst te verbouwen.
Wormser slaagde erin veel
Friezen en Groningers mee te
rug te nemen. In de woorden
van Keiler: „Ze vertrokken met
hun Bijbel en hun zekerheid."
In de nieuwe wereld werd de
traditie en moraal van de oude
gehandhaafd. De boeren ves
tigden zich in een prachtige
vallei die zeer vruchtbaar was
en zagen hier de zegenende
hand van hun God in. Ze na
men hun kerk, hun geloof en
hun sociale controle mee. Am
sterdam, Montana, is het ver
haal van een geslaagde trans
plantatie.
Frivoliteit is uit den boze, al
dus Hans Keiler. „Ik heb nog
nooit een plaats meegemaakt
waar de sociale controle zo
groot is. Er komt een vrouw in
mijn dokumentaire die in haar
jeugd even heeft gerebelleerd,
maar nu is die gekkigheid eruit
en heeft ze zich aan de controle
overgegeven."
Hans Keilers camera dwaalt
door het mooie landschap dat
iets Noordnederlands heeft, al
rijzen aan de horizon de
blauwe bergen van de Rocky
Mountains omhoog. De Neder
landers hebben sloten en kana
len gegraven en daarmee het
land getemd. De 'ditch rider' is
een belangrijk figuur. Die
houdt de sloten schoon en daar
mee de irrigatie in stand.
Ondertussen gaat de nieuwe
generatie toch langzamerhand
de rest van de wereld ontdek
ken. In Amsterdam, Montana,
begint al voorzichtig een beetje
criminaliteit de kop op te ste
ken en de jongelui rijden er
uitdagend in open automobie
len rond. Kortom: de bescha
ving heeft eindelijk toegesla
gen. We zien een uitzonderlijk
stukje Amerika.
Hans Keiler heeft zijn relaas
gedaan in de vorm van een
dagboek. Hij vertoefde vier da
gen in Amsterdam, Montana,
en keek met verbazing om zich
heen. Keiler: „Nog steeds is het
zo, dat de bewoners, als ze naar
Nederland gaan, zich recht
streeks via Schiphol naar Ap-
pingedam bewegen.Tn Amster
dam zelf komen ze niet. Ze
gaan terug naar hun wortels."
„Toen ik daar rondkeek,
waande ik me in Friesland,
driemaal vermenigvuldigd",
vertelt Keiler. "Ik kreeg moei
lijk toegang tot de mensen die
zeer terughoudend waren. Ge
lukkig kreeg ik hulp van prof.
Rob Kroes, directer van het
Amerika Instituut aan de Uni
versiteit van Amsterdanm, die
me bij een anatal mensen heeft
geïntroduceerd. De dominee
mag er niets. Hij moet voor al
les toestemming vragen van
zijn kerkeraad. Er is de laatste
tijd weer veel belangstelling
voor het land waar ze vandaan
komen. Je ziet er weliswaar
geen klompen en molentjes,
maar de naambordjes en
straatnamen vertellen genoeg."
Mikis Theodorakis.
FOTO ANP
ANTWERPEN, 24 okt (AP-ANP) - De Griekse compo
nist Mikis Theodorakis zal nog een paar dagen moeten
blijven in het ziekenhusi in Antwerpen, waar hij dit
weekeinde werd opgenomen met hartproblemen.
„Zijn toestand verbetert", speelden het concert zonder
zei een woordvoerder van
het Stuivenberg ziekenhuis.
Op verzoek van de compo
nist worden geen verdere
details over zijn ziekte be
kendgemaakt.
Zaterdag moest de 63-ja-
rige Theodorakis op het
laatste moment verstek la
ten gaan in Oostende, waar
hij het laatste concert van
zijn Belgische toernee zou
geven.
Vanuit het ziekenhuis
stuurde Theodorakis zater
dag een videoboodschap
naar het publiek, dat daarop
met een luid applaus rea
geerde. Het orkest en de
zangers van Theodorakis
him componist en dirigent.
Theodorakis is een van de
populairste zangers en com
ponisten van Griekenland.
Hij werd vooral bekend door
zijn politieke activiteiten en
zijn oppositie tegen de mili
taire dictatuur die in 1967 de
macht overnam in het land.
Theodorakis werd door de
Griekse kolonels opgesloten,
omdat hij lid was van het
parlement voor de commu
nistische partij. In 1970 werd
hij onder internationale
druk vrijgelaten. Hij leefde
tot de val van de kolonels in
ballingschap in Frankrijk.
In 1981 werd hij opnieuw tot
lid van het parlement geko
zen.
ii onze correspondent
Utr Simons
procent van het totaal) zouden
overnemen voor een symbo
lisch pond sterling. Maar Vi
deomusic zou tegelijk Super
Channels contractuele ver
plichtingen van ongeveer 5
miljoen pond op zich nemen.
Super Channel werd begin
afgelopen jaar gesticht door de
Virgin-groep van de con
troversiële Londense zaken
man Richard Branson en 14 tv-
bedrijven die met nog an
dere maatschappij (Thames
Television) de Britse commer
ciële televisie (gekend bij de
voorletters ITV) vormen. Vir
gin heeft momenteel 45 procent
van Super Channels aandelen
in zijn bezit.
Hoewel Super Channel kan
doordringen in 13,5 miljoen wo
ningen van continentaal Euro
pa, is deze satellietonderne
ming een grote commerciële
flop. Haar maandelijkse verlies
bedraagt 1 miljoen pond. Het
deficit is na 21 maanden opge
lopen tot bijna 60 miljoen pond.
In Super Channel dat continen
taal Europa 'het beste van de
Britse televisie-industrie' (oude
programma's van de BBC en
ITV) moest brengen, werd oor
spronkelijk 55 miljoen pond
geinvesteerd.
ITN is geen aandeelhouder.
Toch was de commerciële
nieuwsdienst er van het begin
af bij betrokken omdat hij elke
dag een journaal moest leveren
dat in de kortste keren het po
pulairste programma van Su
per Channel werd.
Ondanks het feit dat de Ita
lianen hem afgelopen week te
vlug af zijn geweest, is Virgins
Richard Branson nog niet van
plan zich gewonnen te geven.
Videomusic heeft hem wel een
deelgenootschap aangeboden,
maar Branson wil daarvan niet
weten. Als grote aandeelhou
der van Super Channel heeft
hij het het recht om het bod
van Videomusic te bekampen
met een gelijkwaardig - of be
ter - tegenvoorstel.
Branson bereidt zich van de
week daarop voor, maar hij
probeert eerst ITN ertoe te be
wegen Super Channels belang
rijkste nieuwsleverancier te
worden. Mocht ITN het met
hem eens worden, dan zou
Branson Super Channel op 1
november van dit jaar boven
de doopvont kunnen houden als
Europees nieuwssatellietka-
naal en directe concurrent van
het Amerikaanse CNN (Cable
News Network) dat in Europa
al veel klanten heeft.
Super Channel zou volgens
Branson als Europese nieuws-
sateiliet een winstgevende zaak
kunnen worden, een doel dat
dus niet werd bereikt door er
een ontspanningssatelliet van
te willen maken. Maar ITN is
van mening dat Bransons plan
maar succes kan hebben wan
neer een van de grote drie
Amerikaanse radio- en tv-or-
ganisaties meespelen. Branson
heeft al contact gezocht met
ABC, NBC en CBS.
De Italianen van hun kant
voeren aan dat dankzij de
goede links van Videomusic in
Italië en Frankrijk met bedrij
ven zoals de Société Générale
de Communication, CBS
France en Tele-Monte Carlo
hun plannen om van Super
Channel een echt Europees
nieuws- en muzieksatellietka-
naal te maken veel meer kans
op slagen hebben. Super Chan
nels toekomst hangt dan ook
praktisch volledig af van het
standpunt dat uiteindelijk zal
worden ingenomen door de
ITN-maatschappijen met be
langen in dit mislukte sateliie-
tavontuur.
Door Bob van Huët
BETZDORF - „TDF 1 is een prachtige satelliet en ver
dient daarom een ereplaats in het wetenschapsmuseum
van Parijs," grapt een ingenieur van de in Luxemburg
gevestigde Societe Europeenne des Satellites (SES).
Overtuigd van het succes van
hun eigen tv-satelliet Astra die
- in principe - eind december
met Ariane omhoog zal gaan
tonen de Luxemburgers zich
allerminst onder de indruk van
het Franse voornemen de pres
tigieuze communicatiesatelliet
TDF 1 op 27 oktober dan einde
lijk te lanceren.
„De techniek van TDF 1 is
niet meer zo actueel, bovendien
hebben wij commercieel meer
mogelijkheden," zo vat SES-
marketingmanager Carlo Rock
het Luxemburgse optimisme
beleefd samen.
Op het voormalig groother
togelijke kasteel Betzdorf, even
oostelijk van de stad Luxem
burg is het aftellen begonnen.
Astra (voor 200 miljoen dollar
gekocht van de Amerikaanse
firma RCA) moet een geducht
wapen worden in de Europese
tv-oorlog.
De metalen ruimtezwever
heet zeer geavanceerd en kan
16 verschillende programma's
doorgeven tegen maar vijf voor
de Franse concurrent, TDF 1,
waarvan de ontwikkelingskos
ten na negen jaar de 800 mil
joen guldengrens inmiddels
zijn overschreden. De huur van
een kanaal op de 'Luxembur
ger' hoeft daarom 'maar' 13
miljoen gulden per jaar te kos
ten; bijna de helft van wat TDF
1 vraagt.
De SES, waarin naast de Lu
xemburgse staat grote inves
teerders als de Banque Géné
rale du Luxemburg, de Dresd-
ner Bank en Kirbi (een dochter
van het Lego-concern) zitten
hoopt het potentieel aan Euro
pese satellietkijkers minstens
te verdubbelen door de ont-
vangstapparatuur 'kleiner en
goedkoper' te maken. Het
krachtige signaal van Astra
moet dat mogelijk maken.
Boor Henk Egbers
GRONINGEN - Mendini
gebruikt de leugen om de
waarheid te vertellen. Dat
is een typerende uitspraak
van Stefano Cascani over
Italiaanse fenomeen
(architect, schrijver, kun
stenaar, vormgever, theo
reticus, schilder, dichter
etc.). Een eerste grote over
zichtstentoonstelling met
tetterende objecten van de
roeest uiteenlopende aard
•s tot en met 27 november
te zien in het Groninger
Museum. Een belevenis.
Het is een tentoonstelling over
ren frappante culturele men
taliteit, uitgedrukt in schilde-
'tjen, meubels, bouwwerken,
tonale voorwerpen, kleding
stukken, sieraden, serviezen,
keramiek etcetera. Wie nog
®aar net bekomen is van die
andere serieuze 'fratsen' uit
Italië met het label Memphis,
krijgt hier het dubbele te in
casseren. Maar negen van de
ken bezoekers komen opge
wekt het museum uit, want
■"endini zet meer op losse
schroeven en op een geestiger
manier dan ooit een expositie
"iet die naam deed.
Mendini is zeer bekend bij
'Jisiders; mede door zijn
"oofdredacteurschap van tijd
schriften als Casabella, Modo,
fomus en recent Ollo. Vorig
jaar kwam je hem tegen in
■tossel. Hoewel hij regelmatig
^poseerde, was hij in Neder-
and nog niet eerder te zien;
wel in het Vlaamse Gent ('86)
Kortrijk ('82). Alleen in
woningen is deze 'volkse' ma-
jlestatie rond Mendini te
uen. Daarna gaat de expositie
™ar Japan, Zwitserland,
"ankrijk en Italië.
Waarpm Groningen? Uiter-
aard omdat Mendini goed past
bij de instelling waarmee di-
rekteur Frans Haks daar ten
toonstellingen maakt en door
zijn keuze vaak instrijkt tegen
de culturele haren van zijn
collega's. Maar er is meer. Zo
als bekend schenkt heel Ne
derland Groningen een nieuw
museum! De Gasunie hield er
gens 25 miljoen over van wat
ieder van ons teveel had be
taald met zijn gasrekening. De
Gasunie schonk dat aan Gro
ningen, dat immers in de bo
dem wegzakt door onze gasaf-
name. Een schadevergoeding.
Nu wordt er gefluisterd dat
Mendini dat museum zal ont
werpen. Een betere keus is
nauwelijks denkbaar. Als
iemand een museum moet
bouwen dat gedoemd is weg te
zakken in de grond dan is dat
deze ontwerper, die zo over
tuigd is van verandering en
vergankelijkheid dat hij de
kunstwerken die onder zijn
handen groeien tijdens het
proces al weer wil vernieti
gen.
De hal bij de entree hangt vol
hardkleurige en met precisie
geschilderde vrolijke decora
tieve patronen. Mendini: „Ik
ben steeds de mening toege
daan dat men moet 'schilde
ren' in plaats van 'ontwerpen'.
Schilderen betekent eenvou
digweg tekens voortbrengen
en een vrije en voortdurende
beweging van het visuele
denkbeeld uitwerken. Het
schilderij (de decoratieve te
kening) is iets heel anders dan
het ontwerp, omdat het geen
verwachtingscodes of ge-
bruikscodes met zich mee
brengt.
Wat dat in de praktijk bete
kent ontdek je eerst goed als je
boven met knipperende ogen
staat te kijken in zalen vol
voorwerpen, die trachten alle
codes te ontregelen. Casciani
noemt de groepen die verant
woordelijk zijn voor de Ita
liaanse Nuovo Design 'een
soort rockband van de ont-
werpkunst'. Zalen vol tedere
rock.
Mendini werkt samen met
Studio Alchimia en verschil
lende industriële bedrijven.
Hij is vooral de man van het
concept. Hij verzamelt kun
stenaars om zich heen die het
lef en de kunde hebben dingen
te maken, die door middel van
tegenstrijdigheden in de tra
ditionele vormentaal dat con
cept een vorm geven die ogen
schijnlijk nergens op slaat.
Daarbij wordt geprobeerd
kunst met kleine en grote K,
kunst en kitsch, het onder
scheid tussen verschillende
artistieke disciplines te ontre
gelen. Met andere woorden:
Mendini is een artistieke
anarchist.
Het is kunst geboren uit ver
zet tegen dictatuur; tegen de
dictatuur van de vorm in de
kunst, maar ook in politiek
opzicht. Een revolver wordt zó
beschilderd, dat de vorm de
Meubel als kledingstuk; voor etalage van Fiorucci in
Milaan -1982.
politiek eruit haalt. Peinzend
over de ethische aspecten bij
het ontwerpen van gebouwen
met een politiek karakter in
opdracht van de regering in
Libië denkt hij aan de barok
schilder die een kerk met reli
gieuze rethoriek moest vullen.
Hij vergelijkt Michelangelo,
die bij de pausen de gelegen
heid vond zijn beeldtaal te
ontwikkelen met Albert Speer
die bij Hitier zijn cyclopische
stedelijke visioenen kon reali
seren.
Zijn conclusie is 'Men moet
beelden uitdragen en geen
ideologieën: in de vaktechni
sche beperking vindt zich te
genwoordig het belang om de
redding van de kunst". Ik vind
dat een even onzinnige op
merking als 'sport heeft niets
met politiek te maken'. Je kun
geen enkele publieke hande
ling (en dat is kunst) losmaken
van zijn maatschappelijke
context. Maar de Libische vi
sioenen kom je tegen op deze
tentoonstelling evenals zijn
stedelijke visioenen (Alchimia
City bv).
Mendini over zijn 'architec-
tenhoofd': „Ik probeer aan ar
chitectuur te denken zoals een
•stilist aan een kledingstuk en
beschouw het kledingstuk als
kleinste vorm van architec
tuur. Kon architectuur ook
maar modeshows houden en
een seizoengebonden karakter
hebben, kon het ook maar zo
veranderen als de motieven op
een rok.Decoratie is massa-
vertoon, want iedereen kan
decoreren en als het ontwerp
werkelijk samenvalt met de
coratie, dan volgt daaruit dat
iedereen kan ontwerpen".
Zijn anti-architectuur op
vattingen worden onder meer
vertaald in zijn poging om zo
ongeveer alles tot architec
tuur te maken. Tien zilveren
thee- en koffieserviezen zijn
gedacht vanuit 'de' architec
tuur met het blad als plein;
zijn meubels (meestal oude
stijlgebonden exemplaren
voorzien van uit de traditie
geplukte bonte decoraties) zijn
architectuur. Hij ontregelt bij
het leven. Uit angst bekent hij
zelf. Hij vecht zowel tegen de
dwang als de vrijheid, want
zelfs 'vrijheid' wordt dwang
als deze geformuleerd wordt.
„De hypothese van de
avant-garde leidt tot kleine
heldenmoed om alle culturele
bruggen achter zich te vernie
tigen. Maar in de angst dat al
deze bruggen zich binnen de
vergulde kooi bevinden, in de
schuchterheid ten opzichte
van dat wat werkelijk een
ontdekking is, dat wat werke
lijk de (te harde) mogelijkheid
van heldhaftig gedrag is.
Vandaar dat er een leven
voorbijglijdt waarin 'niets'
gebeurt", aldus Mendini.
Hij is als de dood voor het
voorgeprogrammeerde leven,
zoals dat zich momenteel als
een technisch mandaat via de
media, de industrie en de poli
tiek aan ons opdringt. Hij ge
bruikt deze kanalen en pro
beert er telkens enigszins
shockerende draaien aan te
geven. Spelen met de normen;
de voorschriften die ons leef
milieu willen bepalen. Als hij
een kerk ontwerpt in de vorm
van een penis in erectie, die op
de eikel bekroond wordt met
een kruis, pakt hij 'kerk en
sex' aan.
De zigzag-Rietveld stoel
verandert hij met een kruis in
de rug tot een object voor
geestelijk gebruik; een kitsch-
stoel in neo-quinze stijl be
schildert hij met een detail uit
een schilderij van Signac. Hij
maakt gebruik van bestaande
dingen om die tegen elkaar uit
te spelen. Enerzijds zijn ze bij
het publiek vertrouwd, ander
zijds zorgt de nieuwe combi
natie voor shocks.
Deze en vele andere zaken
probeert hij momenteel con
creet bij elkaar te brengen in
een huis voor Alessi. De stad
in onze tijd is ontmenselijkt,
hij wil schaalverkleinend
werken door van het huis een
stad te maken. Dit 'Huis van
Geluk' wordt mede uitgevoerd
door kunstenaars als Aldo
Rossi, Robert Venturi, Frank
Gehry, Ettore Sottass e.a. In
het voetspoor van Mendini
vind je kunstenaars van naam
en onbekend talent; namen als
Clemente, De Maria, Paladino,
Gilardi, Dalisi, Radici, De
Lucchi e.a.
Hier lijkt een idee werke
lijkheid te worden. Als het
klaar is zal het ook zijn dwang
uitoefenen op de mensen die
er in leven en zou Mendini het
eigenlijk weer moeten afbre
ken. Zo zit hij met zijn ideeën
in een circulus viciosus. Hij
heeft ook zijn ideeën over mu
sea vorm gegeven in zijn Uni
versal Museum, dat vorig jaar
in Kassei te zien was en nu in
Groningen. Op het oog een
zeer 'klassiek' gebouw, maar
er is het nodige mee aan de
hand. Mendini vraagt zich af
of hij bezig is te 'avonturieren
in een glas water'? Mogelijk
krijgt hij een kans zijn mu
seumopvattingen te explore
ren op een bodem vol gas. Als
we dan allemaal de gaskachel
wat hoger zetten, zakt het op
den duur vanzelf in de bodem
en is Mendini ook weer ge
rustgesteld. Bouwen op angst
is niet zo fundamenteel, maar
zeer relatief. Als kunst?
Alessandro Mendini. Gro
ninger Museum, Praedinius-
singel 59 Groningen. Open
dinsdag tot en met zondag van
10 (zondag 13)-17 uur. Tot 28
november. Catalogus met bij
dragen van Frans Haks, S.
Casciani, A. Bonito en A.
Mendini (met 130 pagina's il
lustraties in kleur), prijs 59.
