even. T UITBLAZEN Democraat Bentsen wint van jonge Quayle in tv deba Oorlog blijkt onbespreekbaar 'mijnenveld' in het gezinl [IERFABRIKAI if-pli Onzeker Chili staat moeilijke overgang te wachten Aa H.F. A P-47 pilot )e Stem comm ictator is nog nic OOK TWEEDE GENERATIE KAMPT SOMS LEVENSLANG MET OORLOGSELLENDE DE STEM ACHTERGROND VRIJDAG 7 OKTOBER 1988 WIMKOCK -DE STEM- ifiTEM BINNENLAND ;N HAAG - Heineken heeft jt het giftige cadmium naar Z rde Wereld geëxporteerd. Di miljoen gemalen oude bierkr; Oud grot duu IN Dinkelsbühl kunnen we even onbekommerd over de oorlog praten. In het Engels bovendien. Het is zondagmorgen en we zitten al vroeg in een Konditorei aan de koffie. We hebben die verdiend.' Anderen, die niet de hele stadsmuur al hebben rondge wandeld zoals wij, maar recht uit een bus zijn komen rollen, zitten al aan overmaatse taart punten. Een groepje blaaspoe- pers in vet glimmende Lederho- sen en met bepluimde jodel- hoedjes op de al rood aanlo pende koppen, hoewel ze nog geen noot geblazen hebben, laat kwartlitertjes Franken wijn op groene voetjes aanrukken. Al vanaf half negen stroomt het stadje vol met vooral agrarische typen. Dinkelsbühl heeft een zomerlange plantenshow en dit is het weekend voor de profes sionals: kwekers, tuinders en hoveniers. Een nieuwe invasie van de Konditorei voert een groep be jaarde Amerikanen aan. De ba- seball-petten van de mannen trekken mijn aandacht. P-47 staat erop, met het silhouet van een duikend vliegtuig. Het duurt even voor ik het heb her kend: de Thunderbolt, een jachtbommenwerper uit de tweede wereldoorlog. Aan de tafel naast ons strijkt een man neer met een blauw jack aan, met op de rug in forse witte let ters: 347 Fighter Squadron P- 47. En op de borst: Pilot H.F. Arps. 'Die Arps moet ik dade lijk eens even hebben', neem ik me voor. Buiten voor het koffiehuis schiet ik hem aan. Hij verstrakt even alsof hij in mij een anti- Amerikaanse rooie vermoedt, maar zijn gezicht klaart op als ik hem mijn vraag heb gesteld. Zij zijn inderdaad allemaal oud-jachtvliegers van hetzelfde squadron, met hun vrouwen bezig aan een sentimental jour ney. Arps is nooit eerder terug in Europa geweest. De meesten van zijn maats trouwens niet. Dichter bij Nederland dan het vliegveld bij het Belgische Mons (Bergen) zijn ze nooit ge weest. Zijn squadron nam deel aan de acties van de divisie die als eerste de Donau overstak. Zonder onderbreking vertelt Arps verder, pratend als een waterval, alsof hij blij is dat eindelijk weer eens iemand naar zijn oorlogsverhaal wil luisteren. Hij is ook aanwezig geweest bij de bevrijding van een concentratiekamp. Horri ble! Daar droomt hij nog wel eens van. Aan zijn verhaal komt een abrupt einde als zijn vrouw komt waarschuwen dat iedereen al in de bus zit. „Sor ry", zegt Arps, „Dinkelsboel was maar een koffiestop." In de Konditorei, waar we de gezichten onder de baseball petten op ons gemak hadden kunnen bestuderen omdat de serveerster geen tijd had gehad om af te komen rekenen en ik uit hun uitmonstering al de juiste conclusies had getrokken omtrent de aard van het gezel schap, had ik mijn vrouw al ge vraagd of zij zich kon voorstel len dat deze oude mannen eens de glamour-boys van een bevrij dingsleger waren geweest. „Én dan te bedenken", had mijn vrouw gezegd, „dat jij en ik die zelfde bevrijding ook nog heb ben meegemaakt." Dinkelsbühl is, meer nog dan Rothenburg, eigenlijk iets te mooi om echt te zijn. Net een maquette op ware grootte. De spitse gevels fris opgeschilderd in pasteltinten, met hoogglan- zend geboende ruitjes en vers verguldsel op de smeedijzeren uithangtekens. Helderrode puntdaken drommen samen rond het hoge bruinrode zadel dak van de St. Georgkirche. Een overal elders verloren ge- gane wereld, zo suggereert Din kelsbühl, is hier door een histo risch toeval geconserveerd in de omarming van middeleeuwse muren met voor ieder van de vier windstreken maar één poort, nog wijd genoeg voor het tijdperk van de touringcar. Dinkelsbühl is oud, maar lijkt sinds de opkomst van het toe risme altijd nieuw door het nooit aflatende opkalefateren. Zo glanzend en welvarend, romantisch en koket lag het er vierhonderd jaar geleden vast niet bij, toen het een gewoon stadje was, over zijn bloei heen en vergeten. Vanuit onze hotel kamer uitkijkend over de kleu rige, levendige Weinmarkt pro beer ik me voor te stellen hoe het er uitzag voor de toeristen kwamen. Afschilferend schil derwerk, de uithangborden roestend, scheurend pleister werk op de vermoeide gevels, langzaam afbrokkelend. De ruitjes dof van stof. De mensen veel te moe om 's-avonds op straat te gaan luisteren naar het negen-uur-lied van de stadsom roeper. Trouwens, onder dege nen die nü elke avond rond de veel te jong ogende stadsom roeper groepen, bevindt zich ook geen enkele Dinkelsbühler denk ik. De Dinkelsbühlers zit ten dan thuis hun dagomzet te tellen. De auto heeft het hele week einde tegenover het hotel tegen de stoeprand gestaan, tegen de strenge parkeerwachters be schermd door een achter de voorruit gestoken Park-Erlaub- nis. Alk we de koffers inladen fladderen de eerste Japanners al weer achter hun camera's aan over de Weinmarkt om zich te laten fotograferen voor de vakwerkgevel van het Deut- sches Haus. „Ik vind het hele maal niet erg om weer naar huis te gaan", zegt mijn vrouw, nog steeds wat minder reislus tig dan ik. „Ik zou er anders zó tien da gen Engeland aan vast willen knopen" antwoord ik. „Ja", reageert ze, „dét is na tuurlijk wat anders." We rijden toch maar naar huis. llllliiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiillillllllllliiiiiiiiiiilllllllilllllliiiiiiiiiliiiiü;. Uitgave van uitgeversmaatschappij De Stem b.v. Directie: drs. J.H.M. Brader. Hoofdredactie: H. Coumans-hoofdredacteur. A. Theunissen en H. Vermeulen - adjunct-hoofdredacteuren. Hoofdkantoor: Spinveld 55, Breda. Postadres: Postbus 3229,4800 MB Breda. 076-236911 Telex 54176 Telefax 076-236405. Centrale redactie Breda: Nieuwsdienst 076-236452. Sportredactie 076-236236. Telefax redactie 076-236309. Rayonkantoren: Bergen op Zoom, Zuivelstraat 26, 01640-36850. Postadres: Postbus 65, 4600 AB Bergen op Zoom. Breda, Nw. Ginnekenstr. 41236326. Voor bezorgklachten: 236888. Postadres: Postbus 3229,4800 MB Breda. Etten-Leur, Markt 28, 01608-21550. Postadres: Postbus 363,4870 AJ Etten-Leur. Goes, Klokstraat 1«01100-28030. Postadres: Postbus 13,4460 AA Goes. Hulst, Steenstraat 14, «01140-13751. Postadres: Postbus 62, 4560 AB Hulst. Oosterhout, Arendstraat 14, «01620-54957. Postadres: Postbus 4023,4900 CA Oosterhout. Roosendaal, Molenstraat 45,01650-37150. Postadres: Postbus 35,4700 AA Roosendaal. Terneuzen, Nieuwstraat 9,01150-17920. Postadres: Postbus 145,4530 AC Terneuzen Vlissingen, Torenstraat 5,01184-19910. Postadres: Postbus 50514380 KB Vlissingen. Openingstijden: Breda en Oosterhout 8.30-17.00 uur; overige kantoren 8.30-12.30 en 13.30-17.00 uur Abonnementsprijzen bij vooruitbetaling te voldoen: 24,90 per maand; 71,85 per kwartaal of 279,15 r Bij automatische betaling geldt een korting van resp. 1,90 per kwartaal, 7,60 per jaar. Prijzen: inclusief 6% B.T.W. Voor posttoezending geldt een toeslag. Losse nummers: ma, t/m zat. 1,25. Service-afdeling abonnementen: *076-236472, ma. t/m vrijd. 8.30-17.00 uur. Heeft u de krant niet ontvangen? Onze excuses. Bel voor nabezorging tijdens kantooruren uw rayonkantoor. Lezersservice: Centrale reclame-afdeling 076-236911 Fotoservice 076-236573. Advertenties (tijdens kantooruren 8.30-17.00 uur): Rubrieksadvertenties 't Kleintje 076-236882. Grote advertenties uitsluitend 076-236881 Geboorte- en overlijdensadvertenties 076-236442. (Buiten kantooruren maandag t/m vrijdag van 19.00 tot 20.30 uur en zondag van 18.30 tot 21.30 uur076-236394/236911 Bankrelaties: Postgiro 1114111 - ABN rek. 520538447. NCB rek. 230301584 - Rabo rek. 101053738. r jaar. 5 per ja 1,- per maand, DE DEMOCRATISCHE kandidaat voor het vice- presidentschap in de Ver enigde Staten, Lloyd Bent sen, heeft het televisiede bat met zijn Republikeinse rivaal, Dan Quayle, nipt gewonnen. Dat is de mening van 51 pro cent van de mensen die hier over woensdag zijn onder vraagd door het Amerikaanse televisiestation ABC. Voor vele Amerikanen stond centraal in het debat de vraag of de 41-jarige Quayle kon bewijzen geschikt te zijn voor het ambt dat 'slechts één hartslag' verwijderd is van het presidentschap. In die zin, zo menen de deskundigen, overtuigde de senator; niet door zich nadrukkelijk als meest geschikte kandidaat te profileren, maar door een 'ge polijste presentatie', waarin hij zich er uitdrukkelijk voor trachtte te hoeden 'enthou siaste misstappen' te begaan. Slechts in één onderdeel van het debat maakte Quayle volgens Amerikaanse com mentatoren een pijnlijke fout, die onmiddellijk door de 67- jarige, politiek zeer ervaren Bentsen tot op het bot werd blootgelegd. In een van zijn pogingen te bewijzen dat hij ondanks leeftijd en ervaring in aanmerking komt voor de plaats die de Republikeinse presidentskandidaat, George Bush, hem heeft toegedicht, zei Quayle: „Ik heb in dit Congres evenveel ervaring als John Kennedy, toen deze kan didaat was voor het presi dentschap." Bij het uitspreken van deze zin keek Quayle strak in de camera, waarachter enkele tientallen miljoenen poten tiële kiezers het debat gade sloegen. De zilvergrijze Bent sen wierp hem daarop van opzij een ongelovige blik toe, en repliceerde beheerst en ijs koud: „Senator, ik kende Kennedy persoonlijk. Kennedy was een vriend van me." Waarop een meerder heid van de aanwezigen in de zaal losbarstte in een applaus voor Bentsen, de 'running mate' van de Democratische presidentskandidaat, Michael Dukakis. Overigens zat Quayle er ook feitelijk naast. Toen John F. Kennedy, de in 1963 ver moorde en altijd populair ge bleven Democratische presi dent van de VS, zijn gooi naar 's lands hoogste ambt deed, had hij er 14 jaar in het Con- De kandidaten voor het vice-presidentsschap van de VS, Bentsen(links) en Quayle. - fotoafp gres op zitten. Dan Quayle is bezig aan zijn twaalfde jaar. In de overige delen van het debat voldeed Quayle aan de opdracht die hem was gesteld door de campagneleiders van Bush: geen 'onverwachte uit halen' en vooral de indruk vermijden dat hij een 'onbe zonnen pias' zou zijn, die zijn kandidatuur voor het vice- presidentschap meer aan een loopbaan met kruiwagens dan aan bewezen kwaliteiten te danken heeft. Daarbij bewees de Republikein het "jonge me dium' televisie uitstekend te beheersen. „Hij gaf gladde antwoor den. Hii schrikte niemand af. Meer hoefde hij niet te doen" zo betitelde een licht teleurge stelde Brian Lunde, een van de 'strategen' van de Demo craten, het optreden van Re publikein Dan Quayle. Vol gens Lunde kan Bush in het vervolg van zijn campagne de Amerikaanse bevolking met meer overtuigingskracht voorhouden dat zijn kandi daat voor het vice-president- schap in staat is tot 'wat God verhoede', namelijk het presi dentschap op zich te nemen wanneer de president onver wacht zou overlijden of moe ten aftreden. Volgens deskundigen zou Quayle slechts 'tot het einde moeten blijven ademhalen' om het tv-debat op zijn naam te schrijven. Kort voor de rechtstreekse uitzending zei Jody Powell, de woordvoer ster van de vroegere Demo cratische president Jimmy Carter: „Het zal Quayle niet meevallen te bewijzen dat hij zo slecht is als de Democraten hem afschilderen." In de publieke confrontatie tussen beide politici is aan dacht besteed aan zaken als milieubescherming, sociale zekerheid en de ethiek van verkiezingscampagnes. De meeste tijd besteedden zij evenwel aan aanvallen over en weer op hun beider 'chefs', Bush en Dukakis. De recent ste opiniepeilingen wijzen daarbij op een lichte voor sprong voor de Republikein Bush: 45 tegen 43 procent. Dan Quayle, die overvloe dig glimlachte en opnieuw de fysieke gelijkenis met film ster Robert Redford over het spreekgestoelte heen wist te tillen, sprak als de man van de 'toekomst'. Daarmee nam hij een natuurlijke v<n| sprong op Lloyd Bentsen, zijn grote ervaring in Amerikaanse politiek kopp aan een groot aantal dienst;] ren, en derhalve het leeftijd verschil van 26 jaar Quayle als een voordeel een nadeel ondergaat. Zoals te verwachten ging de Republikeinse kan daat herhaaldelijk in op verschillen in politieke opvjj ting waarvan het koppel kakis-Bentsen in de pagne heeft blijkgegeve Over zaken als de doodsti de steun aan de opstande gen in Nicaragua, defensie) belastingen houden de Democraten er deels tegen stelde meningen op na. Bentsen bereed op beurt een aantal elector: stokpaarden, zoals het enon Amerikaanse financiering kort. Een fraaie toekomst, schamperde de Democrat! sche kandidaat voor het vis presidentschap, wanneer gebouwd is op 'geleend geld'. Quayle en Bentsen elkaar voor de tv-cameral niet meer treffen. Op 13 of l| oktober zullen Bush en Du kis het een tweede en laat maal in het openbaar tegi elkaar opnemen.(ANP) onze Haagse redactie ÈN HAAG - Het aantal Sen dat recht heeft op uitkering, zal komend n'r voor het eerst in lange niet meer toenemen. J990 wordt zelfs een ie daling verwacht van aantal uitkeringsge- titigden jonger dan 65 r. schrijft staatssecretaris De Laf (belast met sociale ze- kerheid) mer. De zaaktdor Zo ne jieid ta strenger echtsche aantal k doet op zenwet. Door Rinze Brandsma „WIJ KREGEN steeds meer sig nalen dat er met de kinderen van mensen die door de oorlog getroffen waren, ook iets aan de hand was. Dat geldt ook voor de kinderen die na mei of augustus 1945 geboren zijn. Zij hebben het oorlogsgeweld niet, zoals hun ouders, aan den lijve on dervonden, maar kennen wel de angsten, de nachtmerries waarin de verschrikkingen van de oorlog op duiken, en ze hebben daar last van." De oorlogsellende, waar de ouders de dupe van werden, werkt door op de kinderen. In gezinnen van oor logsgetroffenen heeft het oorlogs verleden, voortdurend op de achter grond aanwezig, traumatische in vloed. Dat constateerde onderzoeker F.Begemann. Voor het Icodo (Infor matie- en Coördinatieorgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffe nen) in Utrecht onderzocht hij de problematiek vah de 'tweede gene ratie oorlogsslachtoffers'. Het resul taat hiervan is neergelegd in zijn rapport, 'Een generatie verder, kin deren van oorlogsgetroffenen over hun jeugd en ontwikkeling'. Zijn onderzoek krijgt deze dagen een extra actuele waarde. Volgende week maandag wordt het eindrap port gepresenteerd van de commis sie Polak, die ingaat op de hulpver lening aan mensen die door oorlog en geweld getroffen zijn. Het eind rapport van de commissie zal daar voor beleidsadviezen geven voor het ministerie. Het baseert zich mede op de bevindingen van Icodo-onder- zoeker Begemann. Ook is, bij de re gering, een wetswijziging in voorbe reiding, die zich zal uitspreken over de positie van die tweede generatie oorlogsslachtoffers. Pas nu, meer dan 40 jaar na de oorlog, wordt duidelijk dat proble men met het verwerken van de oor log een kwestie van het hele gezin zijn. Voor de 'eerste generatie' oor logsslachtoffers, die Jappenkamp, Jodenvervolging, marteling en dood na verzetswerk en andere traumati sche oorlogservaringen aan eigen lijf ondervond, ligt de problematiek duidelijk. Maar erkenning van de traumatische last voor het hele (na oorlogse) gezin klinkt pas langzaam door. Begemann: „Terwijl juist die erkenning zo belangrijk is, voor de eerste én tweede generaties; om niet steeds te hoeven bewijzen, dat zij last van trauma's hebben, maar zich op de hulp te kunnen concentreren." Voor slachtoffers van gijzelingen in onze dagen is er wel meteen aan dacht voor het omringend gezin. Dat had, blijkt achteraf, ook moeten ge beuren bij de opvang van oorlogsge troffenen. De omvang van de problematiek is nauwelijks bekend. Het is hele maal niet gezegd, dat alle kinderen van oorlogsslachtoffers last krijgen van het verleden. Een kleine min derheid wordt ernstig aangetast, een even kleine groep heeft geen enkele last, een grote groep heeft af en toe klachten. Hoe groot? Begemann: „Dat is nooit echt on derzocht Er zijn in ons land 150.000 oorlogsgetroffenen, dus het gaat om enkele honderdduizend kinderen, die niet allemaal problemen heb ben." Jaarlijks hebben 8-10.000 men sen, als gevolg van de oorlog, op oudere leeftijd alsnog hulp nodig. Van de eerste generatie slachtoffers komen er jaarlijks 2.500 mensen bij, die ernstige problemen hebben met de verwerking van hun oorlogserva ringen. Begemann praatte, behalve met deskundigen, met kinderen van Joodse ouders, van deelnemers aan het verzet, van slachtoffers van Jap- penkanmpen en van burger-oor logsslachtoffers. Wat zijn hun pro blemen? Slecht slapen, veel dromen, steeds wakker schrikken van gil lende nachtmerries van de ouders of van eigen gruweldromen. Eenzaam heid. Het nooit eens op schoot geno men en gekoesterd zijn door de ouder, omdat die dat niet kon. Ouders die altijd zorgelijk en nooit eens ongeremd vrolijk konden zijn. Altijd je best moeten doen, een over dreven bescherming door een web van regels en regeltjes. Geen deel uit kunnen maken van de wereld van de ouder(s), want die wereld was en bleef concentratie- of Jappenkamp, moeizaam of geen contact. Elk pijntje en elk probleem wordt weg- gewoven, want alles valt in het niet bij wat vader/moeder in de oorlog ervaren heeft. En, wat meest voor komt: niet de mogelijkheid krijgen voor een geleidelijke, harmonieuze ontwikkeling naar de volwassen heid, het niet op eigen benen durven staan. Begemann: „Hoe warm en geslo ten die gezinnen vaak ook zijn, de kinderen blijven soms gevangen in dat gezin en leren niet volwassen op eigen benen te staan." De oorlog is een 'gezinsgeheim': continu op de achtergrond aanwezig, sterk bepalend („Bij ons ging de oor log na '45 gewoon door"), maar rond uit kan er nooit over gesproken wor den. Ouders en kinderen blijven zo alleen met hun problemen. „Als kin deren niet naar de oorlog, naar de ervaringen en ellende mogen vra gen, ontstaan fantasieën: wat heeft die oorlog met de ouders gedaan? Die fantasieën gaan bij de kinderen woekeren en worden vaak wilder en onheilspellender dan wat in werke lijkheid gebeurd is, omdat zij ze niet kunnen toetsen aan de werkelijk heid." Daar komt bij, dat de druk bij de ouders om op de been te blijven ook op het gezin een enormé druk geeft. Begemann spreekt van de oorlog als 'mijnenveld in het gezin'. Begemanns rapport geeft ook op lossingen aan, want de problemen zijn heel goed aan te pakken. Erken ning van de problematiek door de buitenwereld is al heel belangrijk. Praatgroepen en groepen voor zelf hulp leveren vaak het begin van de oplossing, als soort- en lotgenoten eikaars problemen horen en begrij pen. Soms moeten er gespeciali seerde therapeuten bij helpen, om de kinderen te helpen hun eigen beeld van de oorlog te ontwikkelen. Ideaal is, als gezinsgesprekken ontstaan. Als kinderen de eenzaamheid hun ouders kunnen doorbreken, door eindelijk wel eens over de oor log te kunnen praten. Begemann en het Icodo meer voor begrip dan voor geld Al vinden zij het voorlopig standpunl van de regering (uitkering/finan ciële steun alleen mogelijk voor m de oorlog lijfelijk ervoer) wel It streng. „Het gaat om de erkenninj van het probleem, de erkenning dal ook kinderen door de oorlogserva ringen van de ouders beschadigd kunnen zijn en recht op hulp heb ben." Nieuwe voorzieningen hoevei er niet te komen; wel is de verwij zing door RIAGG's naar deskundigt therapeuten soms slecht en moeter. ook huisartsen alerter zijn. Eten probleem apart is de verwer king van oorlogs-naweeën voor kin deren van ouders die zich in de oor log aan de kant van de bezetter op stelden of collaboreerden. Bege mann: „De indruk bestaat dat, ook wat dat betreft, de collectieve ver werking van de oorlog in ons land nog nauwelijks op gang gekomen is." Hij heeft deze groep van tweede generatie-oorlogsgedupeerden be wust niet in zijn onderzoek betrok ken. Vooral niet, omdat dat voor d> eerste generatie slachtoffers niet Ie aanvaarden zou zijn, en juist mei hen heeft het Icodo te maken. Toch, zo concludeert Begemann, wordt hel leed van deze groep 'oorlogskinde ren' miskend en komt noodzakelijk onderzoek en hulpverlening nauwe lijks op gang. onze Haagse redactie ineken had het spul in België opge; ierlandse milieu-organisaties ;e opslag en Heineken beloofde verwijderen, bierfabrikant heeft nu be nd gemaakt dat het giftige al naar ondermeer Grie- ïland, Brazilië, Ghana, Bots- Ina, Iran en Nigeria is ge- lurd. Het zou daar zijn ver- ■rkt tot teilen, emmers en ■atten. Milieudefensie, Na ur en Milieu en Konsumen- nkontakt zijn woedend op -ineken. Zij wijzen erop dat die landen geen kennis is in afvalverwerking. Het gif je cadmium komt door stor- i of ondeskundig verbranden het milieu trecht. De drie organisaties hebben inister Nijpels (Milieu) een andbrief gestuurd. De export in strijd met het convenant t de minister met de bierfa- ikant sloot, na boycotacties de milieubeweging. Zij Hen dat Nijpels van Heine- n garanties eist die verdere port onmogelijk maken. Vol- ns het convenant moet de irfabrikant in 1995 alle cad- iumkratten uit produktie bben. De organisaties beklemtonen it de exportkwestie opnieuw wijst hoe slecht de conve nten (op basis van vrijwillig- iid) met het bedrijfsleven erken. Ook andere convenan- n worden met voeten getre- >n en nauwelijks of slecht na- leefd. „Heineken kwam met ijpels overeen de kratten mi- iuverantwoord te verwerken aar heeft het spul juist naar nden waar dat niet kan, ge- uurd", aldus de organisaties. Een woordvoerder van het inisterie van milieuhygiëne deelde d< mee dat gende naar de ren. Daa bod op lijke sto minister nadere r in het k woordvc DENH meer 55) wil nen en meer t- de vra gen toe Dit staa port vq volkshi korto; Uit deze wordt, hoefte hobb; ken. Di vijfkai tweepe: déze li 2000 mi l^milj Het grond komste) woning wonen nemen. ZIJN nieuwe huis in de hoofdstad Asuncion van Paraguay op een steen worp afstand van zijn vriend president Alfredo Stroessner zou al bijna klaar zijn. De 72-jarige generaal Augusto Pinochet, die sinds de bloedige staatsgreep van 1973 Chili met harde hand re geert, heeft woensdag in het referendum het onderspit moeten delven tegen een op merkelijk eensgezinde oppo sitie, waarover hij zich altijd in de laatdunkendste termen placht uit te laten. De euforie van de Chileense bevolking over de nederlaag van de dictator kan niet op: 'Hij is gevallen. Hij is geval len', galmt het door de straten van Santiago. Maar behalve de vreugde is de onzekerheid over de toekomst van het Zuidamerikaanse land op na genoeg alle gezichten te lezen. Vrijwel iedereen beseft dat de overgang naar democratie lang, moeizaam en hachelijk zal zijn. De dictatuur heeft een slag verloren, maar nog lang niet de oorlog, aldus een Westerse diplomaat. Pinochet is voorlo pig nog niet van het toneel verdwenen. Volgens de grondwet blijft hij tot 1990 president. Zijn regering moet volgend jaar vrije verkiezin gen organiseren waaraan ook een regeringskandidaat zal deelnemea Pinochet kan ook na zijn aftreden als president aanblijven als bevelhebber van het 57.000 man sterke le ger, dat hem altijd uiterst trouw is geweest. Bovendien wordt hij voor het leven lid van de Senaat en houdt hij een zetel in de Nationale Vei ligheidsraad, een orgaan dat ervoor zorgt dat de militairen een belangrijke rol in de poli tiek blijven houden. „Het land heeft de demo cratische krachten een man daat gegeven om een akkoord met de militairen te sluiten over de weg naar een authen tieke democratie", aldus de christendemocratische leider Patricio Aylwin, de woord voerder van de coalitie. De grondwet van Pinochet is één van de grootste obsta kels op de weg naar democra tie. In deze constitutie heeft de regering van Pinochet in feite de militaire alleenheerschap pij in Chili tot het eind van deze eeuw verankerd. De grondwet is bedoeld om de overgang van - in de woorden van het bewind - 'beperkte of beschermde democratie' naar een 'volle democratie' te bege leiden. Van 1981 tot 1989 is de grondwet als zodanig niet van kracht, maar slechts een aan tal overgangsartikelen. Een berucht overgangsartikel is artikel 24 dat Pinochet een vrijbrief geeft om de mensen rechten te schenden. Beroep daartegen is niet mogelijk, behalve bij de president zelf. In 1989 treedt de grondwet zelf in werking. Vanaf dan geldt de periode van wat heet 'volle democratie'. In het sys teem vanaf 1989 is sprake van een militaire en een burger lijke politieke macht. Het zwaartepunt ligt bij de mili taire macht, die vooral via de Nationale Veiligheidsraad toezicht houdt op de burger lijke politiek. De burgerlijke politieke macht bestaat uit de president en het Congres. De president wordt voor acht jaar gekozen, de leden van de Senaat (35, van wie negen benoemd) eveneens voor acht jaar en de 120 leden van het Huis van Afgevaardigden voor vier jaar. Ook al zou de oppositie straks na de verkiezingen van 1989 een meerderheid hebben in het parlement, dan nog is de kans uiterst klein dat zij de grondwet kan veranderen, menen waarnemers. Voor voorstellen om de grondwet te wijzigen is al een tweederde meerderheid in de Senaat en in het Huis nodig alsmede de goedkeuring van de president. Met negen door hoofdzakelijk de Nationale Veiligheidsraad benoemde senatoren is het uiterst moeilijk de vereiste meerderheid te behalen. Ook op andere terreinen is de macht van het parlement in de grondwet sterk aan ban den gelegd. De president kan wel het parlement ontbinden, maar het parlement zelf kan geen minister via een motie van wantrouwen naar huis sturen. Daarnaast mag het Congres zich niet bemoeien met arbeids- en andere so ciale conflicten en geen voor stellen doen op sociaal-econo misch gebied. De parlementa riërs, die geen lid mogen zijn van sociale bewegingen, kun nen door het Constitutioneel Gerechtshof uit hun ambt worden gezet als zij zich be moeien met een arbeidscon flict. Het parlement moet verder zijn mond houden over men senrechtenzaken als tijdens één van de uitzonderingstoe standen (noodtoestand, staat van beleg) de garanties ervoor zijn opgeheven. Ook heeft het nauwelijks iets te zeggen over het uitroepen of beëindigen van zo'n uitzonderingstoe stand. Dat is de exclusieve be voegdheid van de president samen met de Nationale Vei ligheidsraad. Tegenover het parlement is de president een machtig man, maar tegenover de mili- President Pinochet laat zijn duim zien met daaraan de inkt die het kiezers on mogelijk maakt tweemaal te stemmen. Op dat mo ment lacht hij nog. - fotoafp tairen heeft hij niet veel in te brengen. De strijdkrachten, die in een democratie onder geschikt zouden moeten zijn aan de gekozen politieke macht, zijn volgens de grond wet een zelfstandige, politieke factor. De president heeft slechts beperkte bevoegdhe den bij het benoemen van de commandanten van de vier strijdkrachtonderdelen. Hij kan alleen een keuze maken uit de vijf officieren met de hoogste staat van dienst. Vol gens de overgangsregelingen in de grondwet kan de nieuwe president de vier comman danten die reeds in functie zijn wanneer hij aantreedt acht jaar lang niet ontslaan. Dat betekent dat als in 1990 een kandidaat van de opposi tie tot president wordt geko zen, hij in theorie tot 1997 zit opgescheept met de huidige militaire junta, inclusief Pi nochet. In de Nationale Veilig heidsraad zitten de bevelheb bers van leger, luchtmacht, marine en militaire politie, de president en de voorzitters van het Hooggerechtshof en de Senaat. De vier topmilitai- ren vormen dus een meerder heid in de Raad en kunnen krachtens de grondwet elke regering de wacht aanzeggen als zij vinden dat de 'natio nale veiligheid' in gevaar is. De Veiligheidsraad kan zelfs de staat van beleg afkondi gen. De Chileense politicoloog Genaro Arriagada meent dat onder de zogenaamde 'volle democratie' de Nationale Vei ligheidsraad in Chili meer po litieke macht heeft dan de vergelijkbare raad in Brazilië tijdens het hoogtepunt van de militaire dictatuur daar. Tegen deze achtergrond is het niet verwonderlijk dat de oppositiepartijen van het 'Commando voor het Nee' al les op alles zetten om de mili tairen gunstig te stemmen en hen los te maken van Pino chet. „Eten verslagen generaal (Pinochet) is niet hetzelfde als een triomferende", aldus de christendemocratische leider en woordvoerder van het 'Nee-Commando', Aylwin. Hij voegde er verzoenend aan toe dat 'wij geen overwinnaars en winnaars willen, maar een Chili voor iedereen'. Tot nu toe was er in de mi litaire top over het algemeen weinig animo voor een dia loog met de oppositie. Volgens Westerse diplomaten wachten de militairen eerst af hoe de gematigde oppositiepartijen zich zullen opstellen tegen over extreem-links en vooral de communisten. Het is vol gens waarnemers zeer waar schijnlijk dat de belangrijkste militaire voorwaarde voor een gesprek met de oppositie over Chili's toekomst de uit sluiting van communisten en andere partijen aan de uiter ste linkerzijde van het poli tieke spectrum zal zijn. Dal kan echter een gevaarlijke valkuil voor de oppositie in houden. Op deze manier wor den de oppositiepartijen, zich voor het eerst in de ge schiedenis zo eensgezind in* strijd tegen Pinochet hebbel geworpen, opnieuw tegen elk aar uitgespeeld. En die ver deeldheid wordt beschouw' als één van de belangrijks/ oorzaken van het langdurig bewind van Pinochet. De christendemocraten, dj belangrijkste oppositiepartij in Chili, hebben altijd, zelfs tijdens de campagne van hei 'Nee' tegen Pinochet, latei doorschemeren enigszins met de communisten in hun maag ten ideologisch 'besmet' Slechts omwille van de een heid in de strijd tegen Pino chet werden zij als 'bondge noot' gedoogd. Een ander belangrijk pro bleem voor de oppositie is afwezigheid van een duide lijke leider, die het volg®' jaar bij de verkiezingen ke' opnemen tegen een regerings kandidaat. Behalve AyW1 zijn er bij de christendemo craten minstens twee ander' gegadigden voor het pr®>' dentschap. De gematigde so cialist Ricardo Lagos heen met zijn recente televisie-op* treden tegen Pinochet veel ia- druk op de bevolking g®" maakt. Ook hij wordt getip' als een serieuze presidents kandidaat. FEESTEN en de vreugdemarsen tijda gnes en na het referendum in Chili, die n de emotionele en bruisende dagen c n voorbij. Zinderende gebeurtenissen v- maakt. De Chilenen lijken even uit een vijftien van bloedige dictatuur te zijn ontwa aardig hebben zij in een referendum In 'n linkse directe toegediend, maar zij h nnen slaan. Ook al hebben de Chilenen op overtui )en de heersende generaal Augusto >9 niet dat de dictator onmiddellijk afsti algens de Chileense grondwet uit 1980 'erdragen aan een burgerpresident. Oi volgens dezelfde grondwet behoorlijk! i op het landelijk, regionaal en lokaal t Toch blijven velen met ons met achtei i dictator het zo ver heeft laten komei sloten nee-front? Heeft overmoed of i arten gespeeld? Heeft hij gedacht dat ond zou worden met de status van vi dder van Chili uit de klauwen van rodi j'eën gegaan voor Grote Broer Ameri schandelijke wijze in het zadel heeft aoit weten. Maar waarom heeft hij geen J'eerd, waar de oppositie zo lang om h te zitten. Voor de christen® ers had hij met drie, vier of vijf tegenka mocraten zijn de commui® Jshad. Voorlopig gaat Chili een periode va =rst moet blijken of de generaals en koli >'k, werkelijk hun macht willen afstaan ■n nieuwe kans willen geven. De militair |n tijdje heel gemakkelijk in de chaos -nde destabiliseringsmethodiek van ree „9,®en excuus te kunnen aanvoerer ijdsbelang' voorzetting van de dictatuu, ten tweede onzekere factor is de krac ®r®nd eengezinde nee-front, een ratje et front vertoonde tijdens de verkiezing» -noare populistische inslag. Wellicht hi imago omhangen, want het populisr janse politiek een onuitroeibare aantn s JJitoefenen. Het is mengeling van pi meie elementen. Het is nationalistisch! Sen het buitenland, dat verantwoordel nnenlandse moeilijkheden. Het speelt 'e 'egenstelliongen tussen arm en rijl "groteresociale rechtvaardigheid, fo Chileense oppositiepartijen kun !jy®n- a's zij zich niet begeven in ideol C® nadagen van de regering-Allendi '9 en chaos in Chili. Zij kunnen om, nen beginnen de onder Pinochet vei v, !n9en nieuw leven in te blazen, zoi „Het plebisciet werd do» de regering voorgesteld ais een keuze tussen stabiliteit en onzekerheid, tussen het te" kende en het onbekende", al' dus een Latijnsamerikaans' diplomaat in Santiago. (ANP! dictatuui r het 'democratische huis' ve stormen heeft getrotseerd, weer op J^nhet zei aan de vooravond van hl atnJi hooP dat zij aan Chili zullen de 9sdaan. Niet aan het martel- en mc idB aan het vrije Chili van weleer iDrtoi ^ties. Het is nog niet zeker, e 'andkaart te vinden zal zijn.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1988 | | pagina 2