DE STEM
EÉN VUIST TEGEN
ONTBREEKT NOG
dest:
AFSP<
JE ME
NIET M
Loemenië ondergaat een stortvloed
van reorganisaties. Een onophoudelijke stroom wet
ten, dekreten, regelingen en personele veranderingen
is dagelijkse werkelijkheid geworden. Het nu al be
ruchte plan om duizenden dorpen in Transsylvanië
van de aardbodem te vagen is maar één zo'n 'reorga
nisatie. Die activiteiten van het officiële Roemenië lei
den tot een steeds gelatener en apatischer stemming
onder de Roemenen. In de Roemeense volksmond
wordt dit vertaald met het gezegde: 'Wij doen alsof we
werken, zij doen alsof ze ons betalen'. En allesover
heersend is de persoonsverheerlijking van Nicolai
Ceausescu. De Roemenen vragen zich openlijk af of
de leider krankzinnig is geworden.
Crisis
verheerlijking
ZATERDAG
10 SEPTEMBER 1988
Protserig
Schaarste
Duimschroeven
Traditie
CORRUPTIE
n de
wordt de tragiek vai
scheiding bijzonder
omdat het zo realisti:
een redelijk happy
menselijk drama da
scheiding. Blijvende
soms slaat de liefde
fijnmazige systeem
echtscheiding bepaa
ling. Daarin wordt va
achterblijvende partr
moeten. Maar afspr£
met vijanden.
Veroordeeld
ld
R
Door Mathieu Kothuls
DE grote 'conducatorul', de Roemeense
president en partijleider Nicolae Ceau
sescu, wordt 's nachts gillend in zijn bed
wakker. Zijn vrouw Elena en de toege
snelde lijfartsen buigen zich liefdevol
over de 'Grote Leider' en dragen hem
door de lange gangen van het paleis in
Bukarest naar de presidentiële filmzaal.
Na een filmpje waarin Nicolae door een
uitzinnige menigte lof wordt toege
zwaaid komt de leider tot rust en kan hij
weer slapen.
Dit grapje over de Roemeense president
Ceausescu dat de ronde doet in Bukarest
wordt verteld door een regelmatige Ne
derlandse bezoeker aan het land. Hij wil
onbekend blijven omdat een verlenging
van zijn visum anders ongetwijfeld in ge
vaar komt. De Roemeense overheid is
kennelijk heel efficiënt in het afrekenen
met haar critici in binnen- en buiten
land.
„De Roemeense overheid heeft een
bijzonder slimme tactiek ontwikkeld om
de opposanten van haar politiek mond
dood te maken. Roemenen worden niet
in de gevangenis gestopt, niet gemarteld.
Nee, Ceausescu gaat veel geraffineerder
te werk. Roemenen die niet in het gareel
willen lopen worden verbannen of geïn
timideerd, krijgen huisarrest, hun tele
foon wordt afgetapt en ze krijgen voort
durend bezoek van de geheime politie.
Of ze mogen geen bezoek ontvangen en
worden zo volledig geïsoleerd en geeste
lijk kapot gemaakt".
Onze zegsman die nog onlangs een be
zoek bracht aan Bukarest is uiterst som
ber gestemd over het leven in Roemenië.
Het land, dat de laatste tijd zo in het
nieuws komt door de bedreigde positie
van de Hongaarse minderheid in Trans
sylvanië, bevindt zich al jarenlang in een
crisis; zowel economisch, politiek als
maatschappelijk.
Het beeld van Roemenië in het westen
is de laatste jaren vooral bepaald door
slecht nieuws: een diepe economische
crisis, een hoge buitenlandse schuld,
rantsoenering van levensmiddelen en
energie, harde maatregelen in de binnen
landse politieke en een onduidelijk bui
tenlands beleid. Die sombere berichten
steken schril af tegen de officiële Roe
meense versie van de werkelijkheid. De
verklaringen van de regering in Bukarest
bevestigen slechts het Grote Gelijk van
de Leider. Maar wat is het werkelijke
Roemenië?
Sorin Alexandrescu is een verbannen
Roemeen en als hoogleraar Roemeense
taal- en letterkunde verbonden aan de
vakgroep Frans-Roemeens van de Uni
versiteit van Amsterdam. Alexandrescu,
tevens medewerker van het blad Oost-
Europa Verkenningen, zegt daarin onder
meer dat de drang om te reorganiseren
in Roemenië uiterst opvallend is. Een
onophoudelijke stroom wetten, dekreten,
regelingen en personele veranderingen is
dagelijkse werkelijkheid geworden. Die
activiteiten van het officiële Roemenië
leiden tot een steeds gelatener en apati
scher stemming onder de Roemenen. In
de Roemeense volksmond wordt dit ver
taald met het gezegde: 'Wij doen alsof
we werken, zij doen alsof ze ons betalen'.
Alexandrescu en andere Roemenië-ken-
ners signaleren dat de sterk toegenomen
macht van het 'presidentiële regime' van
Ceausescu de speelruimte voor de be
sluitvorming op andere maatschappe
lijke niveau's vrijwel tot nul heeft terug
gebracht. Kortom Ceausescu, zijn fami
lie en de partijtop bepalen wat goed is
voor de Roemenen en het land. De per
soonsverheerlijking is tot in het absurde
doorgevoerd. Onze zegsman geeft de
voorbeelden.
Dagelijks zendt de Roemeense televi
sie twee uur uit, één uur gewijd aan de
activiteiten en uitspraken van de Grote
Leider, één uur aan vooral binnenlands
nieuws met opnieuw daarin de bijzon
dere rol van Ceausescu.
„Ik heb vaak geprobeerd te begrijpen
De Roemeense hoofdstad Bukarest
valt ten prooi aan Ceausescu's archi
tectonische wansmaak. Voor de aan
leg van een brede boulevard wordt
zelfs een 16-eeuwse kerk verplaatst.
WEE
rr
Nicolae Ceausescu: ten prooi aan grootheidswaanzin.
Roemenië platgewalst
wat de man zegt. Maar het is echt onmo
gelijk, het is helemaal niets, opgeklopt
niets". Ceausescu lijdt bovendien aan
een spraakgebrek en bijna openlijk vra
gen de Roemenen zich tegenover hun
buitenlandse gasten af of de man nog
wel goed bij zijn hoofd is. De televisie
uitzendingen worden door de Roemenen
dan ook niet meer bekeken, of het moet
zijn om de buitenlandse bezoeker een
pleziertje te gunnen.
In het westen van het land wordt ge
keken naar de Hongaarse en Tsjechische
programma's, in het zuiden naar de tele
visie in Bulgarije (die overigens uitste
kende, westers getinte programma's uit
zendt met veel Franse en Engelse speel
films) en in het oosten naar de Sovjet-te
levisie die in dit perstroika-tijdperk een
verademing betekent vergeleken met de
Ceausescu-bombast.
De persoonsverheerlijking van Ceau
sescu heeft geleid tot waanzinnige beslui
ten waaronder de bouw van een nieuw
paleis en regeringscentrum in het cen
trum van Bukarest. In het hart van de
Roemeense hoofdstad zijn voor dit pres
tigeproject hele woonwijken platgegooid.
Een brede boulevard, volstrekt onnodig
voor het weinige autoverkeer, loopt uit
op het paleis en regeringscentrum.
Over smaak valt niet te twisten, maar
volgens onze zegsman is het nieuwe pa
leis in een afschuwelijk, protserige stijl
met tal van tierelantijntjes opgetrokken.
„Protserig en parvenue-achtig, gebouwd
door een protser en parvenue zonder
enige innerlijke beschaving". Die 'weer
zinwekkende persoonsverheerlijk' van
Ceausescu komt bij buitenlandse bezoe
kers zo indringend over omdat de hele
Roemeense samenleving ermee is door
drenkt. In de boekwinkels liggen de wer
ken van de 'Grote Leider' prominent in
de etalages. Geen enkele Roemeen die er
overigens belangstelling voor toont.
Een opvallende ontwikkeling van de
laatste jaren is ook de verharding van de
politiestaat die Roemenië is geworden.
Het veiligheidsapparaat is enorm uitge
breid. Grappend zeggen de Roemenen
zelf dat één op de drie landgenoten een
veiligheidsagent is. Nieuwste fenomeen
op dit gebied is de inlijving van grote
groepen 18- en 19-jarige jongens die,
keurig in het pak gestoken, schijnbaar
doelloos en opvallend onopvallend op en
neer drentelen in de drukkere straten
van Bukarest. Wat ze doen of welke op
dracht ze hebben is volstrekt onduide
lijk.
Roemenië is een land in crisis. De in
dustriële- en landbouwopbrengsten van
het land worden opgeofferd aan het
drastisch terugbrengen van de buiten
landse schuld. Importen van buiten
landse goederen en voedselprodukten
zijn tot een minimum beperkt. Door een
chronisch tekort aan auto-onderdelen is
de distributie van voedsel en andere eer
ste levensbehoeften sterk verslechterd.
De inwoners van Bukarest zijn in toene
mende mate afhankelijk van voedsel dat
tegen astronomische prijzen door de
plattelandsbevolking wordt aangeboden
op de zwarte markten in de hoofdstad.
Een kilo tomaten kost er 10 Lei. Een ge
middeld maandloon ligt tussen de 1.000
tot 1.500 Lei.
De voedselsituatie wordt steeds nij
pender en de Roemenen verwachten een
rampzalige terugval in de voedselpro-
duktie bij voortzetting van de politiek
van agro-industriële centra. Met die poli
tiek worden de huidige dorpen in Roe
menië platgewalst om plaats te maken
voor de bouw van moderne flats en agra
rische gebouwen. De dorpsbewoners
worden gedwongen zich te vestigen in
die nieuwe agro-industriële centra.
Eeuwenoude culturele samenlevingsver
banden worden zo opgeofferd aan deze
nieuwste politieke gril van de conducalo-
rul.
Toch is de voedselsituatie in en rond Bu
karest nog beter dan in de rest van het
land. Naast de zwarte markt kan de be
volking er veelal een beroep doen op fa
milie of vrienden op het platteland die
op een lapje grond wat groenten verbou
wen. In andere delen van het land is de
voedselschaarste vaak nijpend, mede
door de benzine-rantsoenering. Voor en
kele liters benzine staan de Roemenen
uren in de rij. In het kader van de ener
giebesparing mag een gezin per maand
bovendien maar 20 a 30 Kwh electriciteit
gebruiken. Voor méérgebruik staat een
tarief van 3 Lei per Kwh. De energiebe
sparing leidt ook tot een sterke beper
king van de openbare straatverlichting
die van Bukarest in de nachtelijke uren
een donkere, sombere stad maakt.
Wat westerlingen in Roemenië opvalt
is de schijnbare gelatenheid van de Roe
menen die alle van bovenaf opgelegde
maatregelen lijken te slikken. Terwijl de
crises in Hongarije, Polen en Tsjechoslo-
wakije leidden tot volksopstanden lijken
de Roemenen alles te slikken. De schijn
bedriegt echter. „De Roemenen zijn per
slot toch niet zo'n mak volk als nu wel
lijkt. In de afgelopen drie eeuwen is het
land geteisterd door grote boerenopstan
den en nog in 1907 onstonden grote op
standen onder de boeren in vele delen
van het land. Bij het neerslaan van die
rebellie zijn toen minstens 10.000 boeren
geëxecuteerd. Tussen de beide wereld
oorlogen kreeg men te maken met veel
industriële stakingen. Ook in 1977 was er
een grote staking in het land".
Eén verklaring voor die schijnbare ge
latenheid van het Roemeense volk vormt
de onafhankelijke koers die Roemenië
als lid van het oostblok jarenlang heeft
gevaren. Volgens Oost-Europa Verken
ningen-redacteur Dirk Vlasblom hielden
de Roemenen, toen de troepen van het
Warchau-pact in '68 een einde maakten
aan de 'Praagse Lente', ernstig rekening
met een soortgelijke afstraffing van Roe-
menië's onafhankelijke koers. „In een
opwelling van vaderlandsliefde - mede
gevoed door liberaliserende maatregelen
van de partijtop - schaarden de Roeme
nen zich toen achter de kampioen van de
nationale zelfbeschikking: Nicolae
Ceausescu".
Onze zegsman bevestigt dit gevoel van
'verraden te zijn' dat bij de Roemenen
leeft. „De Roemenen die ik ontmoet heb
zeggen: we zijn niet attent genoeg ge
weest. We hebben Ceausescu te veel
ruimte gegeven. We hebben ons in de lu
ren laten leggen". Ceausescu is (na zijn
aantreden in 1965) begonnen met het la
ten vieren van de touwtjes, een politiek
die duurde tot rond 1977. Tot die tijd ge
noot Ceausescu dan ook grote populari
teit onder de Roemenen. Daarna zijn de
duimschroeven stapje voor stapje aange
draaid.
In die politiek past ook de opzet van
de agro-industriële centra, een stap die
overigens in gelijke mate de grote min
derheden als Hongaren in Transsylvanië
en Saksen (Duitsers) treft, als ook de
Roemeense boerenbevolking. Onze zegs
man: „Die politiek van systematisering
is overigens al jaren bezig. De rechten
van de minderheden worden beetje bij
beetje geminimaliseerd. Het is gewoon
een vorm van salami-politiek, elk stapje
Zevenburgen, voormalig
rijks-Hongaars gebied waar i
garen en Duitsers wonen, Is I
van Ceausescu's meest schrikbare^!
plan: het van de aardbodem vagen ««I
duizenden dorpen
is net niet genoeg om grote opstandccl
uit te lokken".
De maatschappelijke en individual
onderdrukking en de schending van jj
mensenrechten is in Roemenië nijpende I
dan in welk ander land ook in oosij
Europa. Waarom dan toch geen meer I
minder georganiseerde volksbevw
om daartegen in het geweer te komen"'
De Roemenië-kenner Steven Samp
(antropoloog aan de Universiteit van|
Kopenhagen) verklaart het ontbi
van een dergelijke volksbeweging uit hul
feit dat Roemenië anders dan bijvoor-1
beeld Polen (met zijn kathoüeke kerl:
geen 'alternatieve institutionele par
kent.
In Roemenië met zijn officiële ortho-l
doxe kerk en veel andere geloofsgemeeiJ
schappen ontbreekt een dergelijke orga-1
nisatie. Bovendien bestaat in het laij
ook nog het nationaliteitenvraagstuk.il!
de steden waar veel Hongaren wonen I
kan iedere sociale of arbeidersbewegjijl
al gemakkelijk omslaan in een Hot-f
gaarse nationalistische beweging. Vol-I
gens Sampson zullen de meeste Roemt-1
nen zich in dat geval van steun aan e
dergelijke oppositiebeweging onthouder I
Sampson: „Het feit dat de nationalitei-l
ten, de verschillende sociale groepen als
boeren en arbeiders en zelfs individuen I
zich niet onder één gemeenschappelijke I
noemer kunnen verenigen, zou een ver-
klaring kunnen zijn voor het uitblijven I
van opstanden tegen het bewind
Ceausescu. Bovendien hebben de Roe l
menen geen historische traditie met ar-
beidersopstanden waarop zij kunnen te l
rugkijken. De onrust in de Jiu-vallei I
(1977) vormt hierop een kleine uitzonde-1
ring. Het is echter niets vergeleken me
wat in andere landen is gebeurd".
De toekomst van het Roemenië is
verre van rooskleurig. Ceausescu til I
vooralsnog stevig in het zadel, kra
ondersteund door zijn familie-clan I
(waarvan verschillende leden belangrijk I
politieke en maatschappelijke posten be-1
kleden), het leger, het partij-apparaat eil
de oppermachtige politie.
Ook de politicoloog Vladimir Socor. I
verbonden aan het onderzoeksinstituut!
van Radio Free Europe in München, is I
vrij pessimistisch over de Roemeense I
toekomst. Want ook in de na-Ceausescu-1
periode zal het leven van de Roemenen
volgens Socor in belangrijke mate
den bepaald door de fundamentele eco-1
nomische problemen van het land.
„Economische veranderingen zijl I
slechts in beperkte mate mogelijk en fun- f
damentele wijzigingen zijn uitgesloten. I
Ten dele door de duurzame erfenis van I
het economische wanbeleid van Ceaustr I
cu, een erfenis waarvan de gevolgen nog
zeker één generatie merkbaar zullen zijn r
Ten dele ook door vanwege de structu- J
rele gevolgen van de economische
koorden die met de Sovjetunie zijn geslo-1
ten".
Een nieuw bewind in Bukarest i
volgens Socor een enorme capaciteit in I
de machinebouw en de staalverwerkendt I
industrie. In deze industrietakken ui
Roemenië een van de leidende produ j
centen ter wereld. En dat is geen succes I
maar een groot fiasco want die ontwik- f
keling gaat rechtsstreeks ten koste var I
de levensstandaard. Die industries I
staan namelijk centraal in de akkoord® I
met de Sovjetunie.
Roemenië heeft zich verplicht mee I
doen aan enkele reusachtige projects I
voor grondstoffenwinning in de Sovjet' f
unie die ook grote Roemeense investe-1
ringen vergen. In ruil voor die investe-1
ringsfondsen en levensmiddelen impel'I
teert Roemenië uit de Sovjetunie grond-1
stoffen, energie en technologie om haf I
zware industrie draaiende te houden I
Daarnaast is Roemenie afhankelijk vas I
de Sovjetunie als belangrijkste export' I
markt voor de overtollige produkten vas I
diezelfde industrie. En zo is Roemenie I
aldus Socor, in een vicieuze cirkel te I
rechtgekomen die een niet-vatbare in®'
strie in stand houdt.
Ach, ik was een jonge
ling slechts. Gehoor
zaam en gezeglijk.
Blijmoedig ook. Een lulletje,
zou men heden ten dage zeg
genen een gebaarde psycho
loog zou me assertiviteit en an
dere kunstjes bijbrengen. Vaak
bad ik, teneinde mijn leven te
beteren en niet meer te zondi
gen. „De Heer, wees mij, zon
daar, genadig!" riep ik dan
smarteüjk volgens oeroud,
maar thans vrijwel vergeten
formulier.
Er zaten, na zonsondergang,
niet minder dan zestien engelen
rond mijn bed, elk met een bij
zondere opdracht om de kwali
teit van mijn bestaan, zowel
hier als in het hiernamaals, te
verbeteren. Ik voelde mij daar
wel bij. Van corruptie wist ik
slechts dat die voornamelijk bij
andersdenkenden voorkwa-
m - een gedachte die vandaag
de dag nog in brede kringen
heerst - en dat je, als je
iemand een dubbeltje zag ver
liezen, stratenlang achter deze
ongelukkkige diende aan te
hollen, onder achterlating van
kostbare hoepel en met het im
mer dreigende gevaar onder de
wielen van een motorrijtuig te
worden vermorzeld. Mits men
in staat van genade verkeerde
was zulk een plotselinge ge-
welddadige dood een gunstige
ontwikkeling.
U begrijpt dus de mate van
mijn ontsteltenis toen ik, mijn
blik verruimend in de Nieuwe
Wereld, vernam hoe een poli
tieman te Chicago van het
schrijven van een bon kon wor
den afgehouden door een bod
te doen op zijn balpunt. Er was
hier te lande geen sprake van
corruptie. Ik herinner me een
illustratie van Nederlandse on
kreukbaarheid van Paul van
Vliet, in wiens familie een hoge
ambtenaar domicilie had, die
een postzegel verscheurde als
hij bemerkte dat hij bij ongelijk
een rijkspotlood in zijn zak ge
stoken had.
Thans onthult 'Kenmerk' dat
een beroepsmilitair tijdens zijn
nachtdiensten enkele duizen
den guldens per maand aan de-
fensiegelden investeert in een
06 babbellijn, waaraan hij ver
slaafd is geraakt in de bestrij
ding van zijn nachtelijke een
zaamheid. De vroegere on
kreukbaarheid heeft wat gele
den, maar echte corruptie, daar
zijn we nog lang niet aan toe.
Alles is alleen zoveel duurder
geworden dat de goede sigaar
van weleer als beloning voor
goede diensten verduizendvou-
digd moet worden en slechts
per verhuiswagen kan worden
aangeleverd.
We behoeven niet in de spie
gel van Ferdinand Marcos of
van vader en zoon Duvalier te
staren om te zien hoe deugd
zaam we eigenlijk nog zijn. Ja
pan en Korea kennen een vette,
nagenoeg geïnstutitionaliseerde
corruptie, die in het Land van
de Rijzende Zon 'zwarte mist'
wordt genoemd. In de Ver
enigde Staten, waar met angel-
saksische, wat lusteloze vroom-
heid wordt gestreden tegen de
georganiseerde misdaad, lijkt
deze onuitroeibaar en moest
Nixon's vice-president Spiro
Agnew in een walm van oneer
zijn biezen pakken omdat hij in
het Witte Huis doorging met
zijn in Baltimore ontwikkelde
gewoonte om in bruine enve
loppen smeergelden aan te vat
ten.
Italië kent een indrukwek
kende schare bandieten van een
wreedheid die men bij deze te
dere bewonderaars van bam
bini verrassend mag noemen.
We kunnen nu zelfs niet meer
zeggen dat corruptie het onver
mijdelijke nevenprodukt is van
een decadente, kapitalistische
maatschappij, want in Moskou
wordt een orgie van Oezbekis-
taanse corruptie met verbindin
gen naar de familie van wijlen
Leonid Brezjnev berecht, die
herinneringen oproept aan het
spel van de klassieke Ameri
kaanse racketeers.
Zo leven wij dan in een laag
land van onkreukbaarheid, wijl
om ons heen de dorre land
schappen van de corruptie zich
uitstrekken tot voorbij de e®' I
der.
Een vriend belde uit Nyl
York. „Ik hoor dat jullie mij
ter van defensie is afgetre
Zit hij in de Tsjoerbanov o
Boris de Zigeunerklasse?"
- „Neen, hij is een t>ral I
man."
"Hij heeft niets gepik'1
geen geheimen verraden?"
- „Neen, hij heeft het 1®
geen schade berokkend."
"Wat heeft hij dan
gedaan?"
- „Niets."
„Jullie zijn een bij»
land" mI
- „Ja, dat zei Van EeW®
ook al."
Door René van der Velden
Bij echtscheidingen in Nederla
jaarlijks zo'n 36.000 minderjarige
ren betrokken. Bij de scheiding
de kinderen tot twaalf jaar in 85
van de gevallen door de rechter t<
zen aan de moeder. Waar je o\
ook vraagtekens bij kunt zetten si
derzoek van sociaal-psychologen
Rotterdamse Erasmusuniversitei
uitgewezen dat kinderen van ges
ouders die bij hun vader wonen
middeld gelukkiger voelen dan k
die bij hun moeder wonen. Maar
zijde.
Tegelijk met de toewijzing wo
de ander - de vader dus in de me
vallen - een omgangsregeling af
ken. Als de ouders daar zelf nie
men, kunnen ze de Raad voor c
derbescherming inschakelen of
derrechter. Als dat echter nodig i:
de kans groter dat de omgangsreg
de praktijk problemen geeft. In d
len waarin van de oude liefde of
schap niets meer over is, beg
touwtrekken om de kinderen. Al:
partner niet meewerkt, staan hulp
ties machteloos en krijgt vader z
deren niet meer te zien.
Twee schrijnende voorbeelden: 1
werd een inwoner van Terneuzen
deeld wegens het doden van zijn
genote en haar vriend. Het moti
ex-echtgenote zou de kinderen 1
hem nog te zien en hen opzette
hun vader. De Bredanaar Wally v
Eeckhout werd eind 1985 vero
tot vier maanden celstraf omdat
zevenjarig zoontje tegen de wil
gescheiden moeder in mee naar
njk had genomen om hem daar i
ken verborgen te houden op ee
ping.
Mr. B. van Gent, directeur
Raad voor de Kinderbeschermir
het arrondissement Breda, erkt
deze instantie in de ergste
machteloos moet toezien. „Voor
van de mensen is het een norma
dat ouders met hun kinderen blij
gaan. Je scheidt van elkaar, niet
kinderen. Meestal wordt het goe
geld. De regelingen die getroff
voordat ouders naar de rechte:
bujken het meest houdbaar.
ï°or de rechter word je twee p
Dat is een teken van je eigen om
zegt Van Gent.
Hij schat het aantal omgangsz;
voogdijkwesties in zijn arrondis
°P zo'n 250 per jaar. Het aantal
matische gevallen schat hij op zi
procent daarvan. En de 'echt zu
vallen met agressief gedrag en onf
gen en zo' op een a twee f
Meestal 'mensen die zich moeili
nen uiten, waardoor de onmach
groter wordt'. „Je ziet dan agres
rag, door de straat blijven rijdt
ellen, opbellen en in het ergst
ontvoeren. Dat is een uiting
acht. Wij kunnen in zo'n geva
„emddelen. Andere middelen st
et ter beschikking. Wij staan
ng van de kinderen. Kinder
gen m die situaties verkeerde l
m 's pedagogisch niet goed. He
S°ed om ze een j,eer per wee
vomiictsituatie te zetten. We st;
f°,r de keuze: de rechten van d
K-de duidelijkheid en veiligheid
Ouders hebben wel hur
