reemdelingen in de grond
WETENSCHAP
Vuile was van paleontologen hangt buiten
fEEL BEESTJES UIT LABORATORIUM LEGGEN IN NATUUR HET LOODJE
Knutselaardappels nog niet 't veld op
AG 2 SEPTEMBER 1988
liflSTEM WETENSCHAP VRIJDAG 2 SEPTEMBER 1988
NIEUWSFEITEN
Rupsen maken medicijnen
Groente verbouwen in kas op de maan
Algen in de benzinetank
Stollingsfactor beter te winnen
Scholierencongres over greep van techniek
BOEIENDE BOEKEN OVER HOOGLOPENDE BOTTENRUZIES
Onderkaak
rug in het verleden. Ze wjs
vroeger verliefd op een oor-
logsvlieger, die niet terug,
keerde. Melodrama met Su-
san Hayward en Dana An-
drews.
Der Kleinstadtpoet (Duits,
land 1940, Did. 1,10.03 uur),
Een ambtenaar in Pruisen
laat zijn gedichten onder
een andere naam public»,
ren. Als het werk een prij,
wint, beginnen de probit.
men.
DINSDAG
The reluctant debutant
(USA 1958, Ned. 2, 16.55
uur). Kay Kendall als een
in Amerika opgevoede jon-
gedame, die haar debuut in
de Londense society-krin-
gen moet maken. Salonko
medie van Vincente Min.
nelli.
Mann im Schatten (Oosten-
rijk 1961, Did. 1, 10.30 uur),
Bij de moord op een succes
volle zakenvrouw gaat de
eerste verdenking uit naar
haar vroegere minnaar.
Der Hund von Blackwoof
Castle (W.-Duitsland 196),
Did. 2, 20.15 uur). Edga^
Wallace-thriller, waarin
een vervallen kasteel na de
dood van de laatste slotheer
merkwaardig veel belang,
stellenden trekt.
WOENSDAG
The Blues Brothers (USA
1980, Ned. 2, 22.10 uur). Dan
Akroyd en John Belushi als
twee broers, die hun oude
weeshuis willen redden. Z«
T50
Met swingende muziek van
o.a. James Brown en Are
tha Franklin.
Ercole contro Roma (Itl
Frankrijk 1964, Did. 1,10.50
uur). Na de moord op een
Romeinse keizer, raakt
diens dochter in de knel.
Gelukkig is Hercules er
nog.
Skandal um Dr. Vlinxmei
(W.-Duitsland 1956, Did. 1,
20.15 uur). Een oude Duitse
versie van Dr. Vlimmen
met Bernard Wicki in de ti
telrol.
Key witness (USA
Did. 00.00 uur). De getuige
van een moord door een
jeugdbende wordt met zijn
gezin genadeloos geterrori
seerd. Dennis Hopper is de
bendeleider.
Health (USA 1980, Did. 1,
22.40 uur). Gezondheidsor
ganisatie zoekt een nieuwe
presidente. Kandidaten zijn
Lauren Bacall en Glenda
Jackson. Bijtende satire
van Robert Altman op de
voedingscultus en de poli
tiek.
From here to eternity (USA
1953, België 1,20.15 uur). Het
bekroonde epos over Ame
rikaanse militairen op Ha
waii aan de vooravond van
Pearl Harbor. Frank Sina
tra en Donna Reed kregen
beiden een Oscar voor
beste bijrol.
DONDERDAG
Ball of fire (USA 1941, Ned
2,16.15 uur). Professor Gary
Cooper maaktwoorden-
wrKeesBuijs
jfelijk veranderde beestjes, die hun zwakkere natuurlijke broertjes en
isjes verdringen en de macht over het milieu veroveren: brrrr! Veel men-
liggen misschien wakker van dit spookbeeld.
[aar de omgekeerde situatie staat veel dichter bij de werkelijkheid. Voorlopig moeten
etenschappelijk onderzoekers nog zien hoe ze erfelijk veranderde beestjes in het open
tld kunnen laten overleven. Ze sterven namelijk bij bosjes.
weken van tien miljoen naar ren. Men kan ze afhankelijk
honderdduizend, soms vinden maken van seizoensinvloeden.
jnzezozwak?
ju geloof het niet", zegt dr.
A van Veen, hoofd van de af-
jling bodembiologie van het
fjl, in Wageningen. „De in-
leng van één gen in zo'n orga
sme hoeft nauwelijks een last
zijn."
Volgens hem heeft de kleine
jus op overleving te maken
„et het feit, dat al het micro-
topisch gekrioel eigen stekkies
«ft in de grond. „Organismen
je terugstopt, komen op
laatsen waar ze niet horen,
et zijn vreemdelingen, ook al
jn het bodembacteriën. Ver
dijk het met een Nederlander
ie je ergens in de tropen
umpt. Probeer daar eens een
iar zonder iets te overleven."
Het ITAL is het voormalige
nstituut voor de Toepassing
an Atoomenergie in de Land
ouw, dat zich tegenwoordig
icht op de genetische manipu-
brengen hun vroegere jatie van planten en micro-or-
bluesband weer bij elkaar, anismen ten behoeve van de
indbouw. Drie jaar geleden
het instituut voor het
erst erfelijk veranderde bo-
embacteriën in een proef-
eldje -overigens na overleg
de Commissie ad hoe Re-
jmbinant DNA, die toezicht
loudt op het gebruik van dit
oort technieken in ons land.
legentig procent van de bo-
embacteriën ging direct dood.
log steeds is de overleving van
ie beestjes het grootste pro-
Heem.
i/at cijfers: in één gram grond
wnnen één miljard tot tien
niljard bacteriën zitten, ver-
eeld in duizenden soorten. Per
ram krijgen ze gezelschap van
ien miljoen erfelijk veran-
lerde exemplaren van een veel
'oorkomende bodembacterie.
De kunstbeestjes maken dus
iooguit een procent uit van de
otale bacteriebevolking. Soms
laait hun aantal in een paar
de onderzoekers helemaal niets
meer terug.
„Hoeveel je er in de grond
moet stoppen, en vooral: hoe
veel er moeten overleven,
hangt af van wat je er mee
wilt", zegt Van Veen.
Het verhaal is overigens niet
uit zodra de veranderde micro
organismen in de bodem het
loodje hebben gelegd. De beest
jes mogen dan doodgaan, hun
erfelijk materiaal niet. Dat kan
in bacteriën of in andere orga
nismen in de bodem terechtko
men.
„Die kans is reëel", zegt Van
Veen; „dat hebben we in het la
boratorium aangetoond." De
technieken zijn zo verfijnd, dat
tegenwoordig één gen in mis
schien wel een kilo grond is te
rug te vindea Maar wat die ge
nen -de dragers van erfelijke
eigenschappen- in andere or
ganismen precies doen, weet
men niet. Dat is een van de
vragen die de onderzoekers via
proeven in het laboratorium,
en mogelijkerwijs in het open
veld, willen beantwoorden.
De ITAL-onderzoekers staan
eigenlijk voor een dubbele op
gave. Hoe kunnen de beestjes
waaraan is gesleuteld overle
ven? En als dat beter lukt, hoe
zij n ze dan in toom te houden?
Van Veen: „Ik geloof niet dat
we bang hoeven te zijn dat er
felijk veranderde micro-orga
nismen het ecosysteem overne
men. Maar heb je ze eenmaal
op grote schaal in de natuur
verspreid, dan heb je ze niet
meer in de hand. Ze simpelweg
uit de grond trekken, zoals bij
een aardappelplant kan, gaat
niet. Je zult een bepaalde mate
van risico moeten aanvaar
den."
Dat risico is te verkleinen
door bijvoorbeeld zelfmoord
genen in de beestjes te ihonte-
-4SVa!MM9U «90 Ml
Zodra planten doodgaan, of de
temperatuur onder een bepaald
minimum daalt, gaan de mi
cro-organismen ook dood. Deze
zelfmoordgenen zijn beschik
baar om getest te worden.
De maatschappij moet de risi
co's afwegen tegen het econo
misch gebruik, vindt Van Veen.
De mogelijkheden van erfelijk
veranderde micro-organismen
zijn volgens hem fantastisch.
Sommige soorten kunnen bo-
demverontreinigende stoffen
in de grond afbreken, andere
zorgen voor een betere stikstof -
binding aan plantewortels en
dus voor een betere groei van
de plant, weer andere kunnen
helpen bij de bestrijding van
ziekten en plagen. Bij aardap
pelziekten bijvoorbeeld kan
men bacteriën op de plant laten
nestelen die schadelijke schim
mels in hun activiteit remmen.
Het ITAL zoekt bacterie-
soorten uit die zich goed in
grassen handhaven. Hierin
probeert men genen te monte
ren die stoffen produceren met
een dodelijk effect op emelten:
veelvratige larven van de lang
pootmug. „Tot voor kort werd
daar parathion tegen gebruikt.
Is dat uit oogpunt van het mi
lieu wenselijker dan de risico's
van het gebruik van veran
derde micro-organismen?"
vraagt Van Veen zich af.
Volgens hem is het zinvol om
de mogelijke risico's van erfe
lijk veranderde micro-organis
men in te schatten vóórdat men
ze op grote schaal gaat gebrui
ken. „Alleen hoeft het publiek
zich op dit moment nog niet
druk te maken, omdat de toe
passing nog minimaal is. Maar
in het onderzoek moeten we nü
goede procedures ontwikkelen
en kennis verzamelen, om ver
antwoorde schattingen van de
risico's te kunnen maken."
Drie jaar geleden stopten onderzoekers van het ITAL voor het eerst kunstmatig veranderde
bacteriën in de grond. - foto hal
Een bacterie die wordt teruggezet in de bodem, staat als vreemdeling en indringer bloot
r°i allerlei gevaren, zoals van bacterie-etende protozoën. Maar wanneer onderzoekers de
DoeK, maar mist hoofdswr icdem geschikt maken voor overleving, gaat de bacterie zich er thuis voelen.
schuttingtaai. Gelukkig
klopt de striptease-danse-
res Barbara Stanwyck bij
hem aan.
Mr. Mom (USA 1983, Ned. 2,
20.29 uur). Een echtpaar
draait de rollen om als va
der wordt ontslagen. Mi
chael Keaton en Teri Garr
- tekeningen willem van den berg
Het ITAL ïn Wageningen
moet z'n veldproeven met
genetisch veranderde aard
appelrassen tot volgend
jaar uitstellen.
De procedure rond de verle
ning van een hinderwetver
gunning door de gemeente Wa
geningen speelt het onder
zoeksinstituut parten. „Het
spijt ons wel, maar we waren
zelf een beetje laat", zegt
ITAL-directeur mevrouw dr.
L. van Vloten-Doting. Het on
derzoek in laboratoria en kas
sen kan wel gewoon doorgaan.
Een half jaar geleden diende
het instituut een aanvraag in
voor het uitvoeren van veld
proeven met aardappelplanten
-Bintjes en Désirées- die via
technieken van genetische ma
nipulatie extra erfelijke eigen
schappen hebben gekregen. De
eigenschappen komen uit een
plantevirus, een bacterie en een
schimmel.
Bij een deel van de planten
zorgen extra genen ervoor, dat
ze het jasje (manteleiwit) van
het tabaksratelvirus aanma
ken. Zou het echte virus de
plant binnendringen, dan heeft
de plant z'n afweertroepen al
klaar liggen. In dit onderdeel
werkt het ITAL samen met
biochemici van de Leidse uni
versiteit.
Daarnaast kan het Wage-
ningse instituut beschikken
over planten van het Belgische
biotechnologiebedrijf Plant
Genetics Systems in Gent. Deze
planten kunnen tegen het on
kruidbestrijdingsmiddel Basta.
Vergeleken met andere midde
len is het milieuvriendelijk.
Basta wordt weinig gebruikt
en breekt snel in de bodem af.
Andere proefplanten kunnen
dankzij extra genen tegen een
antibioticum, en produceren
een enzym dat normaal niet in
planten voorkomt Ze maken
het de onderzoekers mogelijk
om de overdracht van erfelijke
eigenschappen nauwkeurig te
volgen. De aardappel zelf heeft
er niets aan.
Het ITAL wil de veldproef
doen om de groei en de op
brengst van de veranderde
Bintjes en Désirées te vergelij
ken met hun 'natuurlijke'
soortgenoten. Daarnaast wil
men proeven doen om de risi
co's van dit gemanipuleer beter
kunnen vaststellen. De Com
missie ad hoe Recombinant
DNA gaf haar toestemming,
maar de aanvraag voor een
hinderwetvergunning van de
gemeente Wageningen stuitte
op bezwaren van bezorgde boe-
renverenigingen en milieu
groeperingen.
Volgens de bezwaarmakers
heeft het ITAL te weinig proe
ven in het laboratorium en de
kas gedaan om de risico's van
eventuele verspreiding van de
extra ingebouwde eigenschap
pen in de vrije natuur na te
gaan.
„We kunnen in de kas niet
alle risico's testen", zegt dr.
W.J. Stiekema, een van de lei
ders van het onderzoek. „Bo
vendien kun je experimenten
in de kas niet zomaar vertalen
naar de vrije natuur. In de kas
bloeien de aardappelplanten
slecht, bijvoorbeeld."
Volgens ITAL-directeur Van
Vloten denken wetenschappers
en publiek verschillend over
het begrip zekerheid. „Wij
kunnen nagenoeg zeker zijn
van de veiligheid van een expe
riment, maar nooit helemaal.
Het publiek denkt dan: o, zij
weten het ook niet."
Bij het kruisen van planten
weet je minder wat er uit komt.
Mevrouw Van Vlotert?"\,H'et
kruisen van twee planten met
een enorme hoeveelheid gene
tische informatie levert veel
meer onvoorspelbare variatie
op dan wanneer je één ken
merk toevoegt. Daarnaast hoor
je wel: de beestjes die van zo'n
genetisch veranderde plant
eten, zijn 'm nooit eerder tegen
gekomen. Maar een plant die
uit Noord-Amerika is geïmpor
teerd, zijn ze ook nooit tegenge
komen. We doen dus dingen
waarmee al ervaring is opge
daan."
Toch is het niet helemaal
uitgesloten dat het gen dat de
aardappelplanten resistent
maakt tegen het bestrijdings
middel, terecht zou kunnen ko
men in wilde planten, zoals de
verwante zwarte nachtschade.
Om dit te vermijden, gaat men
de bloemen uit de planten ha
len, zodat ze geen stuifmeel
produceren -voor het Bintje
eigenlijk een overbodige maat
regel, aangezien de plant ste
riel is. Na de oogst vernietigt
het ITAL alle planteresten, en
behandelt men de grond met
een bestrijdingsmiddel. De
geoogste knollen gaan een spe
ciale ruimte in.
Ook voor de toekomst is het
belangrijk om te weten, of ge
netisch materiaal uit de aard
appel over kan gaan op wilde
flora. Want je kunt later niet
uit hele velden de bloemen
gaan lopen plukken. Daarom
zijn op het ITAL aparte proe
ven opgezet om na te gaan, of
zo'n uitwisseling wel of niet
mogelijk is.
„Heel veel voorzorgsmaatrege
len voor die ene promille onze
kerheid", aldus directeur Van
Vloten. Zij heeft overigens be
grip voor de regels die in ons
land voor dergelijke experi
menten gelden. Ook al brengen
die met zich mee, dat voor elke
proef een stel tijdrovende aan
vragen de vergunningenmolen
in moet.
„Ze hebben me wel eens ge
vraagd: waarom doe je die
veldproeven niet in België,
waar )jef gemakkelijker is?
Wel, iR'vind regëfs lérèchi'
Daarvoor'moet je niet de grens
overgaan."
In ons land is de eerste proef
met genetisch veranderde
aardappelplanten overigens al
aan de gang. In Dronten heeft
het plantenbiotechnologiebe-
drijf Mogen International
Bintjes gepoot met ingebouwde
resistentie tegen een berucht
aardappelvirus. Dit bedrijf was
met zijn aanvraag iets eerder
dan het ITAL.
Tachtig procent van onze
aardappelteelt bestaat uit
Bintjes. Het ras is heel gevoelig
voor virussen, zodat boeren
veelvuldig de gifspuit hante
ren.
Onderzoekers uit het Engelse Oxford laten rupsen medicijnen
maken. Dat kan door gebruik te maken van het natuurlijk af
weermechanisme van de beestjes.
Lopen rupsen een virusinfectie op, dan maken ze grote hoe
veelheden antistoffen aan om de infectie te bestrijden. De
Britse onderzoekers vervingen in de chromosomen het deel van
het erfelijk materiaal dat verantwoordelijk is voor de produk-
tie van deze antistoffen. Ze brachten er een gen in, dat de aan
maak van geneeskrachtige eiwitten regelt. De rupsen die op
deze manier werden behandeld, kunnen medicijnen maken te
gen hepatitis-B en tegen een nierziekte.
Ruimtevaarders die over enige tijd op een vaste basis op de
maan zullen vertoeven, zullen ook wel eens een verse hap lus
ten. Maar hoe komen ze aan vers voedsel op de kale maanvlak-
te?
Ingenieurs van Lockheed denken de oplossing te hebben ge
vonden in de vorm van een echte kas. Hierin moeten niet alleen
tarwe, aardappelen, sojabonen en sla groeien, ook water en an
dere restmaterialen zullen er geschikt worden gemaakt voor
hergebruik.
De geringe zwaartekracht op de maan maakt het verbouwen
van gewassen en het proces van hergebruik gemakkelijker. De
kas kan vijftig weken per jaar gebruik maken van het zonlicht
als leverancier van energie. De overige twee weken is kunst
licht nodig. Ook als voedingsbodem is de maan volgens de
Lockheedonderzoekers geschikt te maken.
De omzetting van organisch materiaal in aardolie en vervol
gens in benzine, kan veel sneller dan nu gebeurt: met algen.
Eten vijver met een doorsnee van twintig meter, waarin de
juiste algen zitten, kan per jaar drieduizend liter brandstof le
veren. Kostprijs: negentig cent per liter. Maar dan moet de zon
wel zes maanden per jaar in het water schijnen.
Een onderzoeksgroep van Solar Energy Research Institute in
Golden, Colorado (Verenigde Staten), laat drie soorten algen
grote hoeveelheden lipiden produceren. Deze stoffen zijn na
scheikundige reacties om te zetten in benzine. Nodig zijn ver
der: ureum als stikstof bron, een beetje fosfaat en wat sporen
elementen. Extra koolzuur, bijvoorbeeld het verbrandingsgas
van een elektriciteitscentrale, zorgt ervoor dat de algen zich
vijf maal per dag verdubbelen.
Aan de Technische Universiteit in Enschede is een nieuwe en
betere methode ontwikkeld om de stollingsfactor uit bloed-
plasma te isoleren. Het stollingseiwit is van belang bij de be
handeling van mensen die lijden aan bloederziekte (hemofilie
A).
In vergelijking met de gangbare methoden kan drie keer zo
veel stollingseiwit van betere kwaliteit uit dezelfde hoeveel
heid bloedplasma verkregen worden. Het Centraal Laborato
rium van de Bloedtransfusiedienst in Amsterdam is bezig de
methode geschikt te maken voor toepassing op grote schaal.
Ir. Waander Riethorst van de onderzoekgroep Materiaal
techniek van de Twentse universiteit werkte vier jaar aan de
ontwikkeling van de nieuwe techniek. Vorige week promo
veerde hij op zijn onderzoek. Met de methode kan ongeveer ze
ventig procent van het stollingseiwit uit het bloedplasma geï
soleerd worden. Tot nu toe kwam men niet verder dan twintig
procent. Ook de kwaliteit is veel beter.
De onderzoeker gebruikte voor zijn methode eiwitbindende
stoffen: aminen die onder bepaalde omstandigheden positief
geladen zijn. Als deze met bloedplasma gemengd worden, gaat
het stollingseiwit, dat gedeeltelijk negatief geladen is, aan de
aminen zitten. Overgebracht naar een zoutoplossing laat het
stollingseiwit los.
Eén op de vijftienduizend inwoners van ons land lijdt aan
bloederziekte. Deze mensen krijgen spontane bloedingen en lo
pen zonder behandeling het risico te overlijden door bloedin4
gen bij verwondingen. Een normaal leven is voor hen alleen
mogelijk als ze regelmatig een preparaat van de stollingsfactor
VIII toegediend krijgen.
Deze stollingsfactor komt in zeer lage concentraties voor in
het bloedplasma van mensen. Winning van dit eiwit uit donor-
bloed is daardoor moeilijk. De preparaten zijn bovendien erg
duur: per patiënt wordt jaarlijks gemiddeld dertigduizend gul
den besteed.
'In de greep van de techniek' is het onderwerp van een scholie
rencongres, dat de Universiteit Twente houdt op 1 november
a.s. Scholieren uit de vierde, vijfde en zesde klassen van het
vwo kunnen die dag kennis maken met de gevolgen van dë
technologie voor het dagelijks leven. Die gevolgen zijn niet al
tijd even gunstig voor mens en maatschappij.
Oud-minister P. Winsemius leidt het congresthema in. De
organisatie heeft de faculteit der wijsbegeerte en maatschap
pijwetenschappen van de Universiteit Twente.
'oor Laur Crouzen
Wat geweest is je als in een
fideo weer voor de geest
'alen, is een crime. Vooral
AO ttll V.1 llllCi V LA/1 Ui
in een voorspelbare kome- |js om donkergrijze tij-
len gaat, van waaruit geen
-tters op papier en perka
ment of afbeeldingen op va-
en grotwanden tot ons
Spottiswoode is geprolongeerd
ai, 'ouderwets' achtervolgingsa-
eky Mountains van de regisseur
iy Poitier als politieman en Tom
gids. Ze maken jacht op een ge-
James Bridges blijft in Casino3
erfilming van de bestseller van
ngeman (Michael J. Fox) die de
kwijt raakt in een nachtleven
aak zijn hier vooral de dood va«
pen vrouw.
van het bestaan' van PhiljP
'an Milan Kundera gaat door in
■rzorgde film over een driehoeks-
.-grond van de Praagse Lente en
1968. De enscènering is schitte*
erg aan de oppervlakte,
vester Stallone is nog te zien in
1 in Geertruidenberg, City 2 i"
2 in Bergen op Zoom en De Ko-
t. Groteske actie van een stripfi
le Russen in Afghanistan. Een
zang- en dansfilm van Boaz Dn
iester in Breda vanwege de plof'
van vooral een jeugdig publiek
zich naar de top als antwoord
veer verder in Casino 2 in Bred1
en De Koning van Engeland
van Hemert met Nada van N>*
kind-vrouwlje blijft nog in Ciné"
in Etten-Leur, Roxy 2 in Berge"
uzen.
et Tom Selleck draait nog enkek
leus', het Mozart-spektakel va"
ezien.
>ektakelstuk van Bertolucci ove'
s nog te zien in City I in Roose"'
mma uit de trein' draait in Lux"1
gekomen. Van het
roots te deel van wat achter
Jns ligt - tussen het onstaan
an onze planeet en een
00.000 jaar geleden - be-
chikken we alleen over al
fan niet versteende botten,
anden, afdrukken in steen
'an planten en soms nau
welijks zichtbare overgan
gen tussen aardlagen.
Archeologen, paleontologen,
aieobotanici en anderen die
«lang stellen in wat het enkele
'Jdsverloop van het leven voor
'"s heeft overgelaten, zijn
«arom met kleuters te verge
nten. Kinderen die het spel
dje 'Wat voel ik?' spelen en
laarbij hun handjes door twee
later» in een gesloten doos ste-
'en' fn die doos ligt een voor-
ïerP, dat ze niet mogen zien,
"aar alleen betasten, en dan
loeten ze zeggen wat het is.
)p die manier, gedwongen
wr de tand des tijds, moeten
onderzoekers van 'oudhe-
te werk gaan. Vaak heb-
«n ze niet meer dan de hardste
ifuiVan een skelet: het sche-
awak, de onderkaak, mis-
'1™ een dijbeen en wat tan
en-En de eerste vraag die hen
"Jd gesteld wordt is: hoe zag
er m die tijd uit? Wat deden
)1 mensen eigenlijk?
eeonstrueer dat eens even.
"at er door Russische onder-
iicTers ttn mammoet van
ees en bloed in het eeuwige
an Siberië gevonden wordt,
'im
De stamboom van de mens, zoals hij eruit ziet volgens de
laatste stand van de wetenschap.
Een van de vele schitterende door hemzelf gemaakte dino-
tekeningen uit het boek van Robert Bakker.
is een uitzondering. En dat
geldt ook voor de vondst van
uitkomende eieren van dino
sauriërs op een rivieroever in
de VS of een deels gemummifi
ceerde eendebek-dino. Geen
wonder dus, dat er in kringen
van bottenfreaks geregeld he
vige discussie uitbreken over
wat wetenschappelijk vastge
steld kan worden op grond van
onvolledig bewijsmateriaal.
Die ruzies zijn des te heftiger
als het gaat om overblijfselen
van vroege mensen of het
vraagstuk van de afstamming
van de mens. Maar ook de
vraag wat dino's zijn en hoe ze
leefden en uitstierven, is sinds
het eind van de achttiende
eeuw een veelbesproken onder
werp.
Over deze kwesties zijn recent
twee boeken verschenen. Oud
redacteur Roger Lewin van het
Britse wetenschapsweekblad
NewScientist, nu hoofdredac
teur van het Amerikaanse
Science, schreef 'Bones of con
tention', ('Twistbotten'). En de
Amerikaanse paleontoloog Ro
bert T. Bakker van de Ameri
kaanse Harvard University liet
in de Penguin-serie 'The dino
saur heresies' ('Ketterijen rond
dino's') verschijnen.
Beide boeken beschrijven de
wetenschappelijke en soms ook
heel emotionele en persoonlijke
gevechten tussen wetenschap
pers om aan botten niet alleen
De beroemde of beruchte 1470-schedel uit Koobi Fora, een
van de meest betwiste fossiele botstukken sinds midden ja
ren zeventiger jaren. Richard Leakey dacht dat de schedel
bijna 3 miljoen jaar oud was, maar dat bleek achteraf on
juist. 1470 is een overblijfsel van de 2 miljoen jaar oude
Homo habilis, de handige mens.
vlees en bloed te plakken, maar
ook een dieet, een levenswijze,
een stamboom, gedrag en een
milieu.
Lewin is een volslager insider
in het veld van de palaeo-an-
tropologen, de kenners van de
oude mens. Hij beschrijft het
gevecht tussen de Engelsman
Richard Leakey en de Ameri
kaan Donald Johanson over de
resten van fossiele mensen, die
zij in Kenia en Ethiopië von
den. Richard Leakey, zoon van
vader Louis en moeder Mary,
heeft het van geen vreemde.
Hij heeft geen formele, acade
mische opleiding als pa-
laeanthropoloog, maar zoog het
vak van kindsaf naar binnenen
raakte net als zijn vader beze
ten van maar een ding: het be
wijs dat de echte mens heel erg
oud is, liefst miljoenen jaren en
dat de afsplitsing van de ge
meenschappelijke lijn met de
apen heel ver terug in het ver
leden ligt.
Leakey is bovendien arro
gant en nog bezitteriger wat
zijn vondsten aangaat, dan de
bijna spreekwoordelijke be-
zitsdrift van de Eijsdense dr.
Eugène Dubois, met wie de bot-
tenstrijd langs de Solo-rivier in
Java in 1891 en 1982 begon. De
Limburger sjouwde, zo wordt
verteld, het schedeldak het
dijbeen en de kies van wat la
ter een Homo erectus bleek,
overal met zich mee in de kof
fertje. Over Leakey schrijft
Lewin nog meer: zijn houding
van „dit is mijn opgraaf kamp
en al wat er over geschreven
wordt, moet ik goedkeuren."
Donald Johanson, die vanwege
de gespannen toestand in
Ethiopië al jaren niet meer te
recht kan in zijn stukje van de
Oost-Afrikaanse slenk, komt
er heel wat sympathieker af.
Tussen die twee ging het
vooral om de fossielen bekend
als schedel nummer 1470 uit
Koobi Foora in Kenya en het
bijna complete skelet van een
vrouwspersoontje dat door Jo
hanson 'Lucy' genoemd naar
het liedje van de Beatles uit
1975. Via onnauwkeurige date
ring van de vondstlaag pro
beerde Leakey de claim van
zijn concurrent, dat 'Lucy' tot-
nutoe de oudste rechtstreeks
voorouder van de mens is, te
ontzenuwen. Leakey trok aan
het kortste eind, maar name
enige jaren van discussies, on-
derzpoek en tegenonderzoek in
beslag.
Lewin schildert de voor de
opgraafkundigen zo typische
haat- en nijd-sfeer schitterend
in zijn boek tot en met de bijna
letterlijke weergave van twee
ruzies tijdens een dineetje bij
Leakey, waarbij het bijna tot
een handgemeen kwam.
Wetenschappers zijn ook maar
mensen, is zijn conclusie, maar
dat maakt de wetenschap al
leen maar spannender. Wie
desondanks niet door het boek
heenkomt, kan een aardige sa
menvatting lezen in de NewS
cientist van 4 augustus j.l.
Robert T. Bakker strijdt niet
tegen directe confraters, maar
tegen algemene vooroordelen
over wat dinosauriërs geweest
zijn. Dino's waren geen half-
invalide, domme, langzaam be
wegende monsters, geen evolu
tionaire doodlopers maar
warmbloedige dieren, uitste
kend aangepast aan hun omge
ving. Dat is Bakkers boodschap
en hij lardeert die met voor-;
treffelijke tekeningen van
eigen hand. Zo kan hij in woord
en beeld aantonen, dat Bronto's
geen logge moerasmonsters
waren die alleen zachte waten
planten konden eten. Dat Ste-
go's geen weerloze prooi waren
voor de verschrikkelijke Ty
rannosaurus en dat de spijs
vertering voldoende energiè
voor warmbloedigheid kon op
leveren.
Bakker gaat heel gedetail
leerd op lichaamsbouw aan de
hand van gevonden skeletten
en de relatie met de inhoud var»
het lichaam, het gedrag en de
contouren in vlees en bloed.
Zijn beschouwingen over gebit
en dieet zijn meeslepend even-;
als zijn betoog over schedel
dak-dikte en de gevechten van
mannetjes om de gunsten van
vrouwtjes.
Zijn ideeën kwamen deels al
eerder tot ons via 'De warm
bloedige dinosauriërs' van
Adrian Desmond in 1978 ver
taald voor uitgeverij De Fon
tein in Baarn. Een vertaling
verdient zonder meer ook Bak
kers boek, al was het alleen
maar vanwege zijn beeldende
verteltrant.
Robert Bakker: The dinosaur
heresies'. Uitg. Penguin Books
Londen, f 31,00.
Roger Lewin: 'Bones of conten
tion'. Uitg. Simon and Schuster,
New York, 42,50.
NewScientist 4 augustus 1988,
biz 53.
