Beeldig brave
biënnale van Venetië
lativisme
barst
SUSREEHWI
NEDERLAND 1
NEDERLAND
DUITSLAND
DUITSLAND
DE STEM EXTRA WOENSDAG 13 JULI 1988
Concurrentie
Hollen
Beelden
De 43e Biënnale van Venetië was een lire op zijn
kant. Maar met veel zuchten van verlichting is
deze stad tot en met 25 september weer een be
trekkelijk wereldpodium voor de beeldende
kunst; een tuin der lusten met aardig in het ga
reel van de actuele kunstpolitiek lopende kunste
naars, die hun wilde haren uit de jaren '60 en '70
verloren zijn. Een mooie brave biënnale, waarop
Nederland kwantitatief goed vertegenwoordigd
is.
Kolen
Perestrojka
Opsmuk
w& //r jul l/£
NIEUWS £HBF
wde computer -
Banaal
0e nieuwe avonturen v/
Door Henk Egbers
Met 45 deelnemende landen is die 43e Biënnale de groot
ste biënnale tot heden. In 1895 werd begonnen met 15
deelnemers. Sedert 1920 is Nederland er bijna altijd - en
kel in 1942 niet - aanwezig geweest (sedert 1954 in het
Rietveld-paviljoen).
Op weg naar
Jeruzalem
pe EO zendt de tweede afk
vering uit van 'Op weg nat
Jeruzalem', de documentaii
serie over de ontstaangc
schiedenis van de staat li
raëi. Na de verdeling van h<
Midden-Oosten koesteren t
joodse pioniers de droom oi
van Palestina één grote kil
lioets te maken. In maart 191
komt aan deze droom plotse
ling een einde als Winsto
Transjordanië aan emir Al
dallab belooft.
Na jaren is er nu zelfs weer een
nieuw paviljoen in de maak
voor Australië. Het sierlijke
prefab geval van Italiaanse
makelij heeft er iets fris, hoe
wel de schilderijen van Arthur
Boyd bij de opening nog in
weer en wind hingen.
Een ander memorabel feit is
de aanwezigheid van landen
als Argentinië, Colombia, Costa
Rica, Dominicaanse Republiek,
Ecuador, Peru, Panama en Ko
rea. Ondanks het feit dat ik een
collega hoorde zeggen 'dat stelt
niets voor, je weet dat een vijf
tal landen de dienst uitmaakt',
denk ik dat in een verdere toe
komst, als men de moed heeft
deze vertegenwoordiging ver
der uit te bouwen, Venetië wel
eens van doorslaggevende be
tekenis kan zijn bij het op het
verkeerde been zetten van een
arrogante en dominante Wes
terse kunst. Nu is dat soms al
het geval. Heel interessant.
Werd de bestuurscrisis bij de
biënnale op het nippertje opge
lost met de benoeming van
Giovanni Caradente als direc
teur, de laatste jaren was ook
de concurrentie van de Docu-
menta in Kassei voelbaar. Ve
netië werd daarbij afgeschil
derd als een oude-ballentent.
De bekende Zwitserse kunst
maker Harold Szeemann be
dacht in 1980 de Aperto; een po
dium voor jonge kunstenaars.
Wat heet jong als je het vele
epigonisme ziet langs de onge
veer 2x1 kilometer strekkende
meters kunst. Toch is deze pre
sentatie niet alleen overdadig
maar toch ook wel indrukwek
kend. Jammer dat het gebouw,
een oud wapenarsenaal, niet
geïntegreerd ligt in de Giardini
maar één kilometer er van
daan. De biënnale is met deze
Aperto veel meer een totaal
presentatie geworden, die de
vergelijking met Kassei aan
kan.
Verder stellen zich er alle
hotemetoten uit de kunstewe
reld ten toon: museumdirec
teuren, galeriehouders, kunst
handelaars en gerenommeerde
artiesten vanuit Amerika tot
Japan, van Spanje tot IJsland.
Maar ook vanuit Nederland. In
een van de chiqueste hotel, Da-
nieli, presenteerde minister
Brinkman en de zijnen (Rie-
senkamp, Van Heusden, Van
Tuyl etc.) zich tijdens een goed
gelardeerde receptie. Ik denk
aan Gullits' Bobo's. Alleen
worden voetballers beter afge
kocht dan beeldende kunste
naars. Natuurlijk zegt WVC-
bink Van Heusden, kunst is
handel. 'De' Nederlandse ar
tiest van de biënnale, de Eind-
hovenaar Henk Visch, lijkt er
zich toch happy te voelen. Maar
wat doet Armando hier in het
Venetiaanse struikgewas
Het was hollen om in twee da
gen de paviljoens, het arsenaal
en de expositie van Neder
landse sculptuur in het Pallazo
Sagredo enigszins in je op te
nemen. Voor andere opvallende
exposities, zoals die over de Fe-
Jasper Johns: Summer
heeft Jasper Johns weer van
stal gehaald. Een verrassing.
Zijn vakmanschap met betrek
king tot de banale dingen des
levens heeft hij nu omgebogen
naar het poëtische. Schilderijen
in serieverband (bijvoorbeeld
De seizoenen) ontstijgen het
rijk der brokstukken naar een
nieuwe harmonie. Australië
voert zijn 'landgenoot' Arthur
Boyd(sedert 1970 in Engeland)
op met grote doeken met goed
geschilderde maatschappelijke
landschappen. Maar wie echt
wil zien wat er nu in Australië
zelf aan de hand is moet naar
de slecht ingerichte expositie
met zeventien Australiërs in
één van de beide kerken aan
het Stephanusplein. Boeiend
slecht en onherkenbaar goed.
Een proeflokaal voor de Wes
terse arrogantie.
Oostenrijk brengt in zijn ge
renoveerd paviljoen de opruk
kende Anzinger. Zijn destruc
tieve bezetenheid ten aanzien
van het materiaal en het schil
dersproces zelf wisselt met een
narcistisch behagen, zodat de
collectie nogal gespleten is.
Sympathiek is het schilder
werk van de IJslander Örn, die
niciërs en met Veronese, was
geen ruimte meer. En dat ter
wijl je op de biënnale zelf vaak
het gevoel krijgt dat de klok
stil staat. Als kunst primair
handel wordt zit dat erin. Het
gaat dan meestal om dingen,
om het behagen, en niet meer
om idealen. Kunstenaars gaan
dan spotten, relativeren en ha
len hun schouders op; niet ten
aanzien van de maatschappij,
maar ten aanzien van de kunst
zelf. Kunst over kunst. Zelfspot
met hier en daar hoogstens een
knipoog naar de omringende
wereld.
Als Guillaume Bijl in het
Belgisch paviljoen een tuttig
droomhuis van keurige bak
steen met oubollige inrichting
neerzet, neemt hij de midden
stand in de maling. Maar in te
genstelling met Kassei vorig
jaar blijven bijvoorbeeld mul
tinationals buiten schot. Het
zijn dan ook je sponsors gewor
den! In het Griekse paviljoen
heeft Vlassis Ganiaris expres
sionistische 'decorstukken' op
een hoop gegooid en er ver
dwaasde mens-poppen bij ge
zet. Zoek het maar uitDe ca
talogus is prachtig. Op Aperto
voerde Rob Scholte uit Neder
land het Mens erger je niet-
speelbord uit als vloerkleed om
over te lopen...
De entree is omgevormd in
een beeldenpark van gerenom
meerde schoonheid: met onder
meer een 'geschilderde' Seated
Woman in brons van Willem de
Koning; een enorm portaal met
dramatisch-realistische beel
dingen door Paladino en het
Rush Hour-monument met zes
mannen door Segal, gedreven
door een nostalgisch monu-
mentalisme. Back tot Venice
noemde Chad wiek zijn bronzen
paar in een gestyleerd natura
lisme. Wind House van Cassar
staat haaks op de huisvlijt in
repen hout van Cerolli met een
enorme Pegasus. Tom Wessel-
man reflecteert met een Scrib
bled Tulip ironisch op het eco
logische elan.
De beeldhouwkunst wordt na
drukkelijk gepresenteerd (re
latief niet in het minst door Ne
derland) op deze biënnale. Als
het op schilderen aankomt,
wordt er veel omgekeken. De
Russen hebben hun paviljoen
volgestouwd met een retros
pectieve van Aristarch Letulov
(1882-1943), die alle revolutio
naire artistieke bewegingen in
Rusland en Europa begin deze
eeuw in zich verenigt. Een pe-
restroika-inhaalmanoeuvre
De Oostduitsers hebben tradi
tiegetrouw hun paviljoen weer
volgehangen met een 'collec
tief' aan schilders die hun
doorgaans grote technische
vaardigheid in dienst stellen
van een soort burgelij k sociaal-
realisme. De Westduitser Felix
Droesse mag met zijn 'Haus der
Waffenlosigkeit' vol meters
hoge zwarte knipsels, als gold
het een schimmenspel, meer
geavanceerd lijken, schijn be
driegt hier.
Het Westen is overigens veel
individualistischer bij zijn pre
sentatie. De Verenigde Staten
Janez Bernik: schilderij Tony Cragg: Generations
dichter bij met zijn staketsels
met dierenhuiden.
Japan begint zich te ontame-
rikaniseren, hoewel de in
Duitsland werkende Keiji Uet-
matsu op een mooie manier een
internationale showtaai
spreekt met zijn felkleurige
grote Japanse punthoeden op
stokken. Shigeo Toya getuigt
met zijn merkwaardige houten
sculpturen van een symbioti
sche relatie met het woud en
Katsura Funakoshi verenigt in
zijn houten geklede torsen het
actuele leven met een buddhis-
tische verstilling. De Poolse
Gustowska maakte merkwaar
dige panelen met menselijke
reliëfs, die ze de titel van 'de
relativiteit van de gelijkenis'
meegaf. De gespleten mens, de
gespleten culturen beheersen
het totaalbeeld van de biënna
le.
Daar doet zelfs de trotse
Ambiente Italia niets aan. Het
hoofdgebouw is hersteld, zodat
zelfs de fersco's uit Mussolini's
tijd weer te voorschijn zijn ge
toverd. De thema-exposities
zijn terzijde geschoven en het
gastland pakt er weer in uit.
Acht buitenlanders die een
Henk Visch Don't wait for
me in a borrowed home.
tijdje in Italië werkten kregen
er een plaatsje, zoals onze Jan
Dibbets met een visuele spel
rond 'The Spoleto Duomo'
(waar hij woonde); Lüpertz
met sculptuur en schilderijen,
hier welbekend; een typische
Sol LeWitt-invulling van een
zaal en Niki de Saint Phalle,
die haar overbekende vormen
omzette in een fontein.
Ambiente Italia heeft ook on
der meer Kounellis, die de cul
tuur die hij in brand stak weer
tot nieuwe monumentaliteit
brengt met de restanten van de
brand: zakken met kolen. De
serene beelden van Paladino,
de sculpturele ideeën van Mo-
chetti, de in metaal gestolde
schilderingen van Cucchi, de
vakman in verf Morlotti, de
speelse capriccio's van Chia en
vele anderen maken dit Ita
liaanse paviljoen tot een hele
boeiende verzameling, waarin
de verscheurdheid geordend is.
Van een verzameling kun je
ook spreken bij de Aperto. Kop
en staart zijn moeilijk te ont
dekken. Saskia Bos uit Neder-
- FOTO'S BIËNNALE 01 VEND
Nieuwe kans
voor Eddie
20.30
Marisol: Picasso
land zat in de selectiecommis
sie. Dit uit 1980 stammende ini
tiatief is groter dan ooit en wil
een platform zijn voor jongste
ontwikkelingen. Er valt al
gauw weer het determinerende
begrip 'post-modernisme'.
Maar het electisch epigonisme
dat hier tentoongesteld wordt
laat zich niet bundelen onder
die noemer.
Opvallend zijn de talrijke in
stallaties. De lange straat met
'etalages' bevat bij elkaar zo
veel, dat het adembenemend is
(meer in fysieke dan psycholo
gische zin). Maar juist hier bij
de jongeren is het sterkst dat
relativerende gevoel ten aan
zien van kunst als kunst te
proeven. Kunst als puzzel of als
braille zoals Barabara Bloom
(New York) suggereert bij haar
blauwe ruimte met witte zwe
vende hoedjes. Veelvuldig
komt ook het zich afzetten te
gen- of greep proberen te krij
gen op de technische wereld tot
uitdrukking via situaties met
spoelen, lampen etc. Ook de
media worden als thema opge
pakt. De archeologie als onder
werp voor bewustwording of
de historische architectuur als
produkt om je tegen af te zetten
kun je erbij noteren. Al zo vaak
gedaan.
Er zijn nu ook Russische deel
nemers zoals Kopistiasnki die
letterlijk de portretkunst aan
pakt (de beide beelden komen
uit een New Yorkse galerie) of
een Eric Bulatov die Gorbats-
jovs Perestrojka eert met olie
verf. De meeste werken op deze
expositie hebben te maken met
het doorbreken van clichés en
het op zoek zijn naar een
nieuwe plaatsbepaling voor de
kunst op deze wereld; als het
even kan.
De Nederlandse deelname
aan de biënnale van Venetië
bevat drie segmenten. Het Ne
derlandse paviljoen presen
teert werk van de Brabander
Henk Visch. Op de Aperto 88 in
L'Arsenate della Republica die
Venezia is werk van zes Neder
landse kunstenaars te zien .ter
wijl in het Pallazo Sagredo ze
ven Nederlanders door de
Rijksdienst Beeldende Kunst
(Gijs van Tuyl) met de spon-
sorvlag van Philips in top, als
jonge veelbelovende generatie
sculpturisten worden voorge
steld.
Henk Visch (1950) is betrek
kelijk snel als beeldend kunste
naar op deze uitverkoren
plaats terecht gekomen. Hij is
begonnen als graficus en teke
naar. Dat is nog steeds te zien
in verschillende van zijn sculp
turen. Bovendien is Visch een
liefhebber van het woord, zodat
zijn beelden een literaire inslag
hebben. De twaalf in het pavil
joen geëxposeerde stukken la
ten in ieder geval zien hoe di
vers zijn manier van werken is.
van Rietvelds gebouw en sl
eer dan ook wat verweesd
Een tentoonstelling die tami
lijk vervelend is. Visch'
ten zij n minder autonoom alsjj
aanvankelijk mogelijk denkt
Hij maakt houten beelden
door opvallende tournures ont
daan worden van hun schijn. De De®118® 'Jl. ,®f.
bare natuurlijkheid. Hij maak ""euwe kans voor Eddiedi
huisachtige staketsels die zes ?e
natuurgebonden lijken.
Hij vervaardigt geometri
sche vormen waarbij cirkel
rechthoeken, kristallen ei
worden tot zeer doorzichtig
objecten en dan weer tot mom
mentale voorwerpen die hl
omgeving niet uit de weg ga;
Bij een eerste ontmoeting is
zeer moeilijk enig verband
zien. De sierlijke, speelse engs
jaar in Monte Carlo de prij
voor het beste script. Eddi
Holm is een gevoelige en mu
rikaal begaafde jongen
Thuis vindt hij geen enkel
steun voor zijn aspiraties on
iog maar te zwijgen va
iefde en geborgenheid. Al
Idie zelf de liefde ontdek
ijkt bij eindelijk wat mee
geluk in zijn leven te krijger
bogen vormen hebben wei» Ook met zijn muzikale car
relatie met de rechthoekighe: «"S".
-
I
uit. Maar dan slaat het nood;
jjJlottoe.
Killing cars
20. J 5
De omgeving van het Pak
Segredo is mogelijk nog fu
ter voor de Nederlandse ex;
santen. Niet alleen omdat 1
vloer zo hol en bol staat;
bijna alle objecten gelijnl
moesten worden, willen ze n
wegglijden, maar de calv
sche Hollandse sculpturen hoij
den het niet uit tegen een i
met vijf eeuwen opsmuk;
zijn Italiaans. In het Rietvek
gebouw zou het een stuk 1
geweest zijn. Prachtig zijno'
rigens de twee poortachtigi
(You go down in the wood Ij
day) van Fortuyn/ O'Brien t
ten voor het paleis. Dat
draagt elkaar uitstekend. I
de gemarmerde vloer van I
raid Vlugt integreert zich i
en de vergrote snuisterijen v
Peer Veeneman redden het*
een beetje. Pieter Laurens Mij
Niek Kemps en Henk Vis
leggen het af tegen het Pala;
Maar ook dat is een ervaring. I
Tenslotte op de Aperto. Da|
moeten Bastiaans, Van
meren, Scholte, Fori
O'Brien en Puckey het
men tegen niet zozeer het s"
bouw als wel tegen de ovej
daad van collega's. Omdat t
telkens in min of meer afges'
ten compartimenten gaat
dat wel mee. Fortuyn/ O'Bri;
doen dat onder meer metl
XI-stoelen die culturele va|
warring tussen historie en al
tueel gebruik willen stichte
Rob Scholte verstoort met i
Mens-erger-je-niet-kleed
ingeroeste clichés en Pucij
zette er een installatie neern
poppen en spiegels: True Lig!
Wie het ziet mag het zeggen. Ij
wordt wat afgeknutseld.
Soms krijg je het gevoel j
de Gouden Handen van
Beeldende Kunst te
Maar dat gevoel is gi
niet representatief. Er is j
goeds en moois te zien en i
vrede kunt hebben met
reactionaire dan is de biën
dit jaar weer een ondernemif
met toekomst. Over kunst p
ten we dan later nog wel eensl
i Michael Verhoeven (Di
Veisse Rose) is de thrille
ng cars'. Jürgen Proch
speelt de hoofdrol vai
agenieur Ralph Korda, dit
neent de auto van de toe
komst te hebben gevonden
Zijn 'Worldcar' is milieu
'iendelijk en goedkoop
enzine komt er niet mee;
te pas. Oliemultinatio
als vrezen echter eei
norme daling van hun om
letten, als Korda's auto di
narkt zou veroveren.
Der Hut des
Brigadiers
festival i
onderdeel van 'Sommer
im ZDF' wordt van
de Oostduitse filn
t Hut des Brigadiers' uit
lezonden. Bouwvakarbeide
lalf Reider wordt wegen,
eerspannig en eigenmach
gedrag overgeplaatst
nieuwe werkterrein
n groot project in Berlijn
ook hier krijgt Reider
lig problemen.
tijn
naar
puske en Wiske
lambone
Lyn Chadwick: Back to Venice
Veronica
In concert
22.55
Superster David Bowie
vanavond het middelpur
I van de tweede aflevering va
I 'Veronica in concert'. Vori
■jaar reisde Bowie met zij
1 'Glass Spider Tour' de werel
•ond. Van een van zijn con
•erten in Australië werd ee
_,v-registratie gemaakt, di
vanavond te zien is. In dez
show komen zowel oog al
[oor niets tekort, want Bowi
heeft zich omringd met dan
:ers en danseressen, ee
ctaculaire decor en vet
lichteffecten.
Katsura Funakoshi: Sand and City
menselijke- en fantasiefiguren
overbrengt in landschappen en
een kleurgamma, dat een Scan
dinavische timbre bezit. Een
rasschilder is ook de Joegoslaaf
Janez Bernik, die zijn doeken
op basis van christelijke the
ma's opbouwt met een grote
spanning tussen lijn, kleur en
open ruimte.
Engeland pakt mooi uit met de
plasticiteit van de gerenom
meerde Tony Cragg. De uitge
balanceerde groeperingen van
zijn min of meer natuurlijke
vormen, torentjes en bieten in
brons, hout relativeren de da
gelijkse dingen door ze tot my
the te herscheppen. Veel ge
schreeuw en weinig wol daar
entegen in het Israëlisch pavil
joen met de banale beelden van
Motti Mizrachi en de handar-
beidachtige platte beesten in
klei van Zadok Ben David. Het
Hongaarse paviljoen is sereen
door de natuurlijke houtsculp
turen van Géza Samu en Imre
Bukta in de geest van onze Jo-
han Claassen. De Braziliaan
Juricia Dorea zit daar nog
