DESTEM
SOVJETUNIE HEEFT
EEN 'TWEEDE
REVOLUTIE' NODIG
H
H
H.
Oosteuropa wacht vol spanning af
c
HONGARIJE
LIJKT DE
FAVORIET
ZATERDAG I O
25 JUN11988 C.
k
leïsoleerd
ZATERDAG
25 JUN11988
oe lang kan de nu 57-jarige Mi-
chail Gorbatsjov zich nog in het Kremlin handhaven?
Toen hem na de topontmoeting met Ronald Reagan
deze vraag door een Amerikaanse journalist werd
voorgelegd zei hij laconiek: „Dat hangt niet van mijn
ambities af". En hij liet doorschemeren dat de op 28
juni beginnende partijconferentie wellicht een duidelij
ker antwoord zal geven. Hij verwees daarbij op de
- door hemzelf geformuleerde - stellingen die op de
partijconferentie ter discussie staan en die onder meer
voorzien in een ook voor de hoogste partijfunctiona
rissen geldende beperkte ambtstijd van tien, hoog
stens vijftien jaar.
Vrije hand
Vicieuze cirkel
Vernieuwing
Machtspositie
ROOD CONCILIE
BESLIST OVER
DE TOEKOMST
Taboe
Gelijkenis
Zelfde schuitje
\shop Lefebvre (r) met de
bisschop Antonls de Cas-
- foto semenarie ecöne
(heilige) plicht. Dat ver-
de binnenplaats van het
diaken Matheus uit Lier
Hij is de enig Nederlands
it Ecöne, zesde jaars student
jaar klaar met zijn opleiding.
het seminarie beland Hij
..n familie in Brussel kennis
emaakt met de traditionalis-
[Vooral in de oude latijnse li-
j wat hij in de moderne li-
het concilie, zoals in zijn
r_j in Lier, miste. Het echte
tystieke is uit die nieuwe li-
venen en daarmee eigenlijk
e meer, zo begrijp 3c van
edium van de nieuwe liturgie
>odschap verloren. De oude,
rgie is wel transportmiddel
id en mystiek; dat is hij dui-
voelen. Zo vond hij de weg
,°P
>aald niet de enige, vertelt ab-
die op deze wijze op zijn se-
icht zijn gekomen. Daarnaast
rngens op het seminarie van
pt ze opgegroeid in een tradi-
gezin.
Jot mogelijke getale opleiden
Onalistische priesters is het
pan de Priesterbroederschap
verklaring hiervan wijst abbé
de uitspraak van Lefebvre
uigt voor feiten, niet voor ar-
De broederschap kan niet
aag naar traditionalistische
[ldoen, zegt Laroche.
tten op het ogenblik 75 semi-
ze vormen bij elkaar 15 na-
Ecöne vormt één seminarie
iging in het Franse Flavigny,
moment ook ongeveer 70 se-
zijn. Bij elkaar dus 130 tot
rstudenten, voor tweederde
ansen. Behalve in Ecöne/Fla-
hikt de Priesterbroederschap
lussen over een seminarie in
land (nabij Regensburg) met
pminaristen, in Zuid-Amerika
rgentijnse hoofdstad Buenos
40 tot 45 seminaristen, in de
purt van Chicago met ook on-
'minaristen. En dit jaar is een
jinarie geopend in Australië
taristen uit dit continent en
{-Zeeland, Japan, de Filippij.
ia. Het telt momenteel onge-
fiinaristen.
elkaar ongeveer 250 tot 260
n. De broederschap telt in-
n 200 priesters. In praktisch
es land is de broederschap nu
gd. Die vestigingen komen tot
at een groep mensen uit een
troep doet op de Priesterbroe-
Ms onderzoek voldoende be
ft aangetoond, gaat de broe-
>ver tot het stichten van een
r ten minste drie priesters wo-
broederschap kent ook een
tak en enkele zusters worden
''n priorij gekoppeld. Zij doen
huishoudelijk werk, hun be
taak is onderwijs geven. Ka-
[voorbeeld.
In op een Pius X-seminarie: de
er stilgestaan. Zoals dertig,
r geleden is het dagelijkse le-
r tot uur volledig gereglemen-
tet studiepakket nemen Tho-
iquino en de scholastieke filo-
ootste plaats in. Documenten
num II worden bestudeerd op
mee is. De heilige paus Pius
net begin van deze eeuw elke
t kerkvernieuwing met alle
|de kop heeft ingedrukt, domi-
alleen in brons de binnen
liet seminarie in Ecöne.
.efebvre en de zijnen een ver-
mg die op den duur vanzelf in
denis zal oplossen, zeker als ze
k wordt gezet Abbé Laroche
vijzen dat de broederschap be-
geïsoleerd staat. Ook in grote
Iden als dominicanen, capucij-
Jdictijnen, karmelitessen, bene-
i en dominicanessen zijn groe-
in dezelfde lijn als de Priester-
fcap Pius X. „De dominicanes-
in in Frankrijk zeker acht scho-
300 meisjes die er traditioneel
ligeleid en gevormd. En er zijn
Itionalistische scholen."
Ininarie van Ecöne is schitte-
Jen, midden tussen uitgestrekte
en die vandaag door een heer-
e zon worden gekoesterd. Op
wordt stug doorgewerkt aan de
an de grote tent. Aartsbisschop
en zijn priesterbroederschap
_t zelf uit de Rooms-Katholieke
Jen. Ze wachten in alle ge-
af welke stap Rome na 30
;tten.
schuifelde zonder haast uit de
spreekkamer en zei: „Ik kom
over een jaar terug. Bel maai
een taxi voor me". Ze verdween
in de gang en ze floot.
Ijjjj
L
Door Leo van Vlijmen
Onder de 5000 gedelegeerden die over de
tien stellingen en dus over de in gang ge
zette vernieuwingen zullen beraadslagen
zijn er heel wat die bij perestrojka grote
vraagtekens zetten en die van democrati
sering en glasnost niets moeten hebben.
Het gevecht tussen de economen die alle
Sovjet-taboes opzij willen schuiven en de
bureaucraten die hun zeggenschap met
niemand willen delen laat staan deze wil
len afstaan is in volle gang. Gorbatsjovs
democratiserings-voorstellen treffen
daarom het hart van wat hij de 'ombouw
van de Sovjetmaatschappij' noemt. Op
de partijconferentie wordt beslist over
het erop of eronder van perestrojka.
Het vernieuwingsproces in de Sovjet
unie is de afgelopen maanden in een
stroomversnelling geraakt. Wie had bij
voorbeeld een jaar geleden durven voor
spellen dat de Opperste Sovjet, altijd een
gezelschap van ja-knikkers, een rege
ringsvoorstel zou afkeuren en dit pas in
een herziene versie en na een fel debat
zou aanvaarden? Of wie had kunnen be
vroeden dat het dogma van de onfeil
baarheid van de partij overboord ge
gooid zou worden en dat er over de poli
tieke heilsleer van het marxisme-leni-
nisme gediscussieerd kon worden? En
wie is niet verbaasd, dat niet alleen Sta-
lins misdaden breed worden uitgemeten
en veroordeeld, maar dat nu ook open
lijk wordt toegegeven dat Brezjnev de
ontspanningspolitiek heeft misbruikt om
de Sovjetrussische bewapening op te
voeren?
Historici krijgen de vrije hand om wat
Gorbatsjov de 'witte vlekken in het Sov
jet-verleden' noemt op te vullen. Ro
mans die in de Sovjetunie nooit mochten
verschijnen, zoals Pastemaks 'Dokter
Zjivago', worden nu gedrukt en vliegen
de boekwinkels uit. En een regiemcriti
cus als Andrej Sacharov, die zeven jaar
lang verbannen is geweest en de chicanes
van de KGB heeft moeten verdragen,
geeft een persconferentie, nota bene in
het perscentrum van het ministerie van
Buitenlandse Zaken.
Door dit alles zou men haast vergeten
dat het bij perestrojka in eerste instantie
om hervormingen op economisch gebied
gaat: om meer efficiency in de bedrijfs
voering, om meer betrokkenheid van de
arbeiders niet alleen bij het produktie-
proces, maar ook bij de besluitvorming
daarover.
En ook in dit opzicht lijken de hervor
mingen spectaculair: de bedrijven krij
gen meer zeggenschap en zijn minder af
hankelijk van de richtlijnen die de over
heid geeft; ondernemingen kunnen zelf
handelsbetrekkingen met het buitenland
aangaan en er bestaan mogelijkheden
voor joint ventures; en, de laatste specta
culaire ontwikkeling, er mogen particu
liere coöperaties worden opgericht die
met de staatsbedrijven kunnen concurre
ren. Hiermee is een beslissende stap ge
zet in de richting van de markteconomie.
Er is echter een levensgroot 'maar'. In te
genstelling tot de hervormingen die aan
glasnost een concrete inhoud geven be
staan de economische hervormingen
voor een groot deel nog slechts op pa
pier. Gosplan, het staats-plan-bureau, en
de ministeries voor de verschillende tak
ken van industrie houden - niet offi
cieel, maar in de praktijk - hun greep op
de bedrijven. De economie draait nog
even stroef als voorheen. De stijging van
het nationale inkomen heeft vorig jaar
niet de geplande 4,1 procent gehaald,
maar is bij 2,3 procent blijven steken.
Daarentegen zijn de prijzen van tal van
consumptiegoederen wel gestegen en is
het aanbod in de winkels nog even
schaars als in de jaren voor perestrojka.
Ook van die kant ontbreekt dus de
prikkel om harder en beter te werken in
een produktiesysteem dat nog vrijwel ge
heel door de bureaucraten wordt be
heerst. Dat blijft weer niet zonder gevol
gen voor het produktiepeil dat te laag is
om de schaarste op te heffen en zo is de
kringloop compleet.
Gorbatsjov lijkt te beseffen dat er
slechts een manier is om deze vicieuze
cirkel te doorbreken. Vorig jaar op 3 no
vember sprak hij in zijn herdenkingsrede
ter gelegenheid van de zeventigste ver
jaardag van de Oktoberrevolutie over de
stalinistische erfenis en hij specificeerde
deze als „het bureaucratische systeem
dat op wantrouwen en dwang is ge
grondvest." Deze passage uit zijn toe
spraak was in feite een oorlogsverklaring
aan de bureaucraten die de realisering
van perestrojka onmogelijk maken.
Sindsdien leggen Gorbatsjov en zijn me
destanders meer nog dan op perestrojka
en glasnost de nadruk op democratise
ring.
Het gaat Gorbatsjov niet om een liberale
democratie zoals het Westen die kent.
Hij wil het socialisme niet ontmantelen,
maar juist ontwikkelen. De uitgangspun
ten voor de socialistische democratie die
hem voor ogen staat zijn samengevat in
tien stellingen die tot ieders verbazing
door het Centrale Comité zijn overgeno
men en die nu aan de partijconferentie
worden voorgelegd.
De kern van de democratische ver-
Het gaat Gorbatsjov niet om een liberale democratie zoals het Westen die kent. Hij wil het socialisme niet ontmantelen, maar
Juist ontwikkelen. - fotoap
Voor perestrojka is
het erop of eronder
nieuwing bestaat uit drie hoofdpunten:
wat de interne partij-organisatie be
treft: geheime verkiezingen met een
meervoudige kandidatuur en beperking
van de ambtstermijnen, ook voor de par
tijleider;
conform hetgeen in 1917 was beloofd,
'Alle macht aan de Sovjets', moet de
eigenlijke macht aan de plaatselijke, re
gionale en bovenregionale raden, inclu
sief de Opperste Sovjet, worden gegeven
en de - uitvoerende - bureaucraten mo
gen geen lid zijn van een raad die hun
werk moet controleren;
de Sovjetunie moet worden omge
bouwd tot een socialistische rechtsstaat
met onafhankelijke rechters, meer be
scherming van de rechten van de burgers
en een stringente controle op de naleving
van de Grondwet.
Dit alles betekent dat een groot deel
van de macht van de bureaucraten wordt
overgeheveld naar de vertegenwoordi
gende organen, de raden en dat de partij
zich moet onderwerpen aan de beginse
len van de rechtsstaat en zo wordt ge
dwongen althans een stukje van haar
monopolie-positie prijs te geven.
Mocht dit democratiserings-program
door de partijconferentie worden goed
gekeurd en vervolgens ook worden ge
realiseerd dan beleeft de Sovjetunie in
derdaad haar tweede grote revolutie.
Zover is het echter nog lang niet. De bu
reaucraten zijn bereid de rechten van de
partij, dat wil zeggen hun eigen voor
rechten, tot het uiterste te verdedigen.
Hun belangrijkste woordvoerder is Je-
gor Ligatsjov, de tweede man in de par
tijtop. Ligatsjov heeft de afgelopen we
ken bij herhaling verklaard dat het Polit
buro en het Centrale Comité als een man
achter perestrojka staan, maar hij repte
met geen woord over glasnost, democra
tisering en de teruggave van de macht
aan de raden, het kernstuk van de her
structurering van de Sovjetmaatschappij.
En telkens weer legde hij er de nadruk
op dat het de partij is die garant staat
voor de onomkeerbaarheid van pere
strojka.
Dat is precies het tegengestelde van
wat Gorbatsjov voor ogen staat: open
heid, (socialistische) democratisering en
een minder directe rol van de partij.
De keuze waar de partijconferentie
voor staat is duidelijk: het gaat om het
afwegen van het partijbelang tegen het
landsbelang.
Over de samenstelling van de partij
conferentie bestaan geen exacte gege
vens, maar het is inmiddels wel duidelijk
dat zich onder de 5000 gedelegeerden die
elk 3750 partijleden vertegenwoordigen
heel wat lieden uit het bureaucratische
middenkader bevinden. In Moskou is de
verkiezing van de afgevaardigden niet
gunstig uitgevallen voor de hervormers.
Maar vooral in de periferie, waar het
middenkader doorgaans een nog sterkere
machtspositie heeft opgebouwd als in
het centrum, is menige bureaucraat er in
geslaagd zich als gedelegeerde te laten
kiezen.
Waarschijnlijk zullen voor- en tegen
standers van een socialistische democra
tisering elkaar ongeveer in evenwicht
houden. En dan is het niet zozeer de
vraag of de tien stellingen van Gorbats
jov het op de partijconferentie halen,
maar of zijn voorstellen ook worden
geëffectueerd. Met andere woorden:
wordt er na de partijconferentie serieus
werk gemaakt van een socialistische de
mocratie of blijft de tweede Russische
revolutie op een laag pitje doorsudderen.
et sloeg in als een
bom toen de Sovjetrussische
partijleider Michail Gorbatsjov
begin van dit jaar langs zijn
neus weg meedeelde dat hij
zijn hervormingsplannen op
een partijconferentie ter discus
sie zou stellen. Sinds 1941 was
er immers geen partijconferen
tie meer gehouden en de aan
kondiging van zo'n conferentie
duidde er op dat er voor pere
strojka een beslissend stadium
was aangebroken.
Door Leo van Vlijmen
Gorbatsjov lanceerde zijn voorne
men tijdens een bijeenkomst met
hoofdredacteuren op vrijdag 8 ja
nuari, een dag na de wekelijkse ver
gadering van het Politburo. Er was
binnen dit hoogste politieke orgaan
opnieuw onenigheid ontstaan over
de omvang en het tempo van pere
strojka. Tegenover de hoofdredac
teuren gaf Gorbatsjov toe dat zijn
hervormingsplannen op verzet van
links en van rechts stuiten, maar hij
zei ook dat het stopzetten van pere
strojka een ramp zou betekenen.
In elk geval had Gorbatsjov in het
Politburo een tactische overwinning
behaald. De discussie over pere
strojka die zowel in het Politburo
als in het Centrale Comité was vast
gelopen werd nu immers overgehe
veld naar een lichaam waar alle ge
ledingen van de partij vertegen
woordigd zouden zijn: een partij-
conferentie.
Het partijcongres, dat regulair eens
in de vier jaar bijeen komt, is niet
het geëigende forum voor een derge
lijke principiële discussie. Het ini
tiatief voor een buitengewoon par
tijcongres berust bij het Centrale
Comité. Het Politburo kan echter
beslissen over het houden van een
partijconferentie.
Voor de Revolutie en gedurende de
eerste jaren daarna riep het Polit
buro dat toen door Lenin werd ge
domineerd geregeld partijconferen
ties bijeen, in totaal dertien keer.
Na Lenins dood werden er slechts
vijf partijconferenties gehouden, de
laatste in februari 1941. Deze acht
tiende partijconferentie was gewijd
aan de industrialisatie van de Sov
jetunie en legde de nadruk op de
wapenindustrie. Vier maanden later
bevond de Sovjetunie zich in oorlog
met nazi-Duitsland.
Onder het bewind van Stalin boden
partijconferenties geen gelegenheid
tot vrije discussie. De voorstellen
van de dictator werden doorgaans
bij acclamatie aangenomen. Tot
1924, het jaar waarin Lenin over
leed, kwamen op partijconferenties
echter wel degelijk de verschillen
van mening naar boven en niet zel
den moest Lenin zelf het onderspit
delven. Dat gebeurde bijvoorbeeld
op de zevende partijconferentie die
van 6 tot 12 mei 1917, aan de voor
avond van de Oktoberrevolutie
werd gehouden. Toen Lenin zijn
plannen voor de machtsovername
had uiteengezet kwamen alle 'oude
bolsjewiki' tegen hem in het geweer.
Rykov, later een van de eerste
slachtoffers van Stalin, verweet Le
nin gebrek aan realiteitszin: „We
kunnen er niet op rekenen dat de
massa sympathie zal hebben voor
een socialistische revolutie." Lenin
leek het pleit verloren te hebben,
maar in de weken na de partijconfe
rentie slaagde hij er toch in de meer
derheid van de partij te winnen voor
een opstand tegen het bewind.
Op diezelfde partijconferentie werd
ook een nieuw Centraal Comité ge
kozen. Op de negentiende partijcon
ferentie die aanstaande dinsdag be
gint zullen vermoedelijk alleen wij
zigingen in de samenstelling van dit
partijparlement worden aange
bracht indien een duidelijke meer
derheid van de vijfduizend gedele
geerden voor Gorbatsjovs democra-
tiseringsvoorstellen stemt.
et is geen toeval
dat Michail Gorbatsjov na afloop
?an de Moskouse partijconferentie
zijn koffers zal pakken om voor tien
dagen naar Polen te reizen. Juist
daar bestaat immers grote belang
stelling voor zijn perestrojka, zelfs
dij de oppositie. Tijdens de jongste
stakingsgolf stelde Lech Walesa de
Poolse autoriteiten Gorbatsjovs her
vormingen ten voorbeeld.
Door Leo van Vlijmen
Ook elders in Oosteuropa wordt vol ver
wachting, door sommigen echter met ar
gusogen gekeken naar hetgeen zich in
Moskou gaat afspelen. Want al heeft
Gorbatsjov bij verschillende gelegenhe
den verklaard dat de Sovjetunie haar wil
niet dwingend aan de broederlanden zal
opleggen, Grote Broer is vanwege zijn
omvang nu eenmaal dominerend, niet
slechts op economisch gebied, maar ook
in maatschappelijk opzicht.
Indien het op de Sovjetrussische par
tijconferentie tot een doorbraak komt
dan zal dit op een of andere manier en
hier vroeger daar later zijn uitwerking
hebben op heel Oosteuropa.
In Roemenië zal het ongetwijfeld het
langst duren, want daar is perestrojka
nog steeds uit den boze. De eigenzinnige
Ceausescu regeert met stalinistische
knoet en van hervormingen naar Sovjet-
russisch of naar een ander voorbeeld wil
hij niets weten.
In Bulgarije en Tsjechoslowakije wordt
na lang aarzelen op bescheiden schaal
geëxperimenteerd met economische her
vormingen, maar glasnost en democrati
sering zijn in beide landen taboe. In
Tsjechoslowakije is het trauma van 1968
nog niet overwonnen. De partij is er niet
in geslaagd een brug te slaan naar de be
volking die, blijkens de spontane geest
drift waarmee Gorbatsjov enkele maan
den geleden in het centrum van Praag
werd begroet, veel fiducie heeft in diens
ombouw van de socialistische maat
schappij. Met de aflossing van Husak
door Jakes is wellicht een voorwaarde
voor toekomstige hervormingen gescha
pen. Maar de conservatieve nieuwe par
tijleider zelf is een vernieuwer van onver
dacht orthodoxe huize waar openheid en
democratisering nog een gruwel zijn.
De vrees dat perestrojka en glasnost
de - ogenschijnlijk - politieke stabiliteit
zullen verstoren is in de DDR nog groter
dan in andere Oostbloklanden. In de
partijtop voelt niemand voor politieke
hervormingen en een Oostduitse Gor
batsjov die straks partijleider Honecker
kan opvolgen is niet in zicht.
De hervormingen in Polen vertonen
grote gelijkenis met perestrojka. Wat
glasnost betreft hebben de Polen zelfs
een flinke voorsprong. Het democratise
ringsproces is echter nog niet echt op
gang gekomen.
Favoriet in het vernieuwingsproces is
Hongarije. De veranderingen die op het
vorige maand gehouden partijcongres
gestalte hebben gekregen kunnen overi
gens niet alleen verklaard worden door
het Sovjetrussische voorbeeld. Hongarije
is het eerste land in het Oostblok waar
partij en bevolking principiële overeen
stemming hebben bereikt over een natio
naal program voor de ombouw van de
maatschappij. Het open socialistische
model waarover Hongaarse communis
ten en niet-communisten het eens zijn
geworden heeft blijkbaar de volle sym
pathie van Moskou, althans van Gor
batsjov. Er dreigt slechts een gevaar en
dat is de jammerlijke staat waarin de
Hongaarse economie momenteel ver
keert.
Wat dat betreft zitten Hongarije en alle
andere Oosteuropese landen in hetzelfde
schuitje als de Sovjetunie. Het hele Oost
blok kreunt onder een stagnerende eco
nomie en dit is juist de meest dwingende
reden om tot perestrojka te besluiten.
Maar het is de afgelopen jaren genoeg
zaam gebleken dat economische hervor
mingen niet gereaüseerd kunnen worden
zonder dat de socialistische maatschap
pij op een of andere wijze wordt gede
mocratiseerd.
Daarom is het voor Oosteuropa niet
alleen van belang of de Moskouse partij
conferentie Gorbatsjovs voorstellen zal
steunen, maar komt het er vooral op aan
wat er daarna gaat gebeuren en in welk
tempo.
