Verontrusten vinden in Rome gehoor
De kromstaf als wapen' werpt
een blik achter de schermen
BOEK OVER BISSCHOPSBENOEMINGEN IN NEDERLAND SINDS 1950
HUIDIGE PAUS VERKEERDE ALS KARDINAAL IN NEDERLANDS-ROMEINSE LOBBY
De snelle veranderingen in
te katholieke kerk van Ne-
terland na het concilie riep
'xk weerstand op bij een
groep gelovigen. De bezwa
ren van deze groep vond
weinig weerklank. Ze zocht
iaarom haar heil in Rome.
Over dat lobbycircuit han-
ielt het hoofdstuk 'Neder
landse informanten' van het
teek 'De kromstaf als wa
pen', dat wij hierbij publice
ren.
Last
nESTEM GIDS EXTRA DONDERDAG 26 ME11988 II
Hulpbisschop
Moppergroepen
Pessimistisch
Kasteel
Contacten
zijn vandaag te verschijnen
boek 'De kromstaf als wa
pen': „Willebrands had geen
hoge pet op van Simonis'
stijl van leiding geven en
werd ook vaak geïrriteerd
door zijn optreden. 'Hij
praat maar en praat maar.
Ik wou dat hij ook eens na
dacht', was een van zijn
verzuchtingen over de bis
schop van Rotterdam."
jfat vond kardinaal Wille-
jrands van Simonis, die
:em in Utrecht opvolgde?
)ud-Volkskrantj ournalist
lichard Auwerda onthult in
Helder
Getuigschrift
tor Richard Auwerda
taacht om het snelle tempo van
eranderingen in de kerk van Neder-
md mee te maken en het verlies van
ikerheden bracht gelovigen in ver
teer. Groepsvorming was onont-
Mmbaar. Toen de polarisatie na de
enoemingen van Simonis en Gij sen
hoog opliep dat verzoening haast
itgesloten leek, probeerden de bis
hoppen (1973) via een 'commissie
toriformiteit' links en rechts met
fear in gesprek te brengen,
tae jaar later brengt die commissie een
'Pport uit. Daar staan de traditionele
meperingen (evenals de kritische) uit-
'torig geïnventariseerd. Vier zijn er ge
groepeerd rond maandbladen: Confronta
tie (opgericht in 1964), hoofdredacteur J.
™igaarts; De Rots, hoofdredacteur N.
Rijn, dominicaan, uitgave van de
roep Voor Paus en Kerk; Waarheid en le-
hoofdredacteur Z. Anthonisse, kapu-
W, van de stichting Katholiek Leven die
'eer ontstaan was uit de Priestergroep
teburg (1968) onder leiding van de deken
kosten; Katholieke Stemmen, hoofdre-
taeur J. v.d. Ploeg, dominicaan, uitgege-
'w door de stichting Tot behoud van het
"even in Nederland.
Andere groeperingen: de Sint Willi-
•tordusstichting (1970), geleid door pater
Kotte, assumptionist, die een eigen pa-
Johie stichtte in Utrecht; actiecomité
"»r Paus en Kerk, vooral actief in het
toten van het land; Michaëllegioen onder
tons Knuvelder; Pro Fide et Ecclesia
met ook internationale banden; RK
J®gerencontact; RK Partij Nederland
"oer leiding van Klaas Beuker die in 1972
■nrnalig met één zetel in de Tweede Ka-
kwam; Opus Dei; Vereniging voor
^dinse Liturgie.
Verder worden nog een reeks plaatse-
te groeperingen genoemd, de meeste in
«t Westen van het land. Vooral Confron
ts, Michaëlligioen en Pro Fide treden
V Polemisch en onverzoenlijk in de pu-
teteit Ze bestrijden niet alleen de op-
t™gen die him niet aanstaan, maar
™en ook de persoonlij ke integriteit van
opgerichte intransigente Titus Brandsma-
stichting die met haar blad 'De brandende
lamp' tekeergaat tegen al wat afwijkt van
de Beukernorm. Er zijn er meer die prat
gaan op hun relaties met het Vaticaan, zo
als mr. L. Povel, jurist in ruste te Haarlem,
die zich spion van het Vaticaan noemde (in
De Telegraaf, 29 oktober 1983: 'Kardinaal
Willebrands nagelen we ook aan de
schandpaal') en F. van Doorn die het Roer-
mondse kapittel reeds op 6 juli 1971 be
richtte dat wat het ook zou ondernemen,
dr. Gijsen toch de nieuwe bisschop van
Limburg zou worden en dat was een half
jaar voordat diens benoeming afkwam.
Zijn beweringen werden door de nuntia
tuur achteraf gekwalificeerd als 'uitslui
tend en totaal de vrucht van zijn fantasie'.
Klaas Beuker kan ook op een dementie
van de nuntiatuur bogen. Dat was nadat
hij begin 1983 publiekelijk uitvoerig had
gepocht op zijn invloed bij het Vaticaan en
privé-audiënties bij de paus. Die bewerin
gen trokken algemeen de aandacht door
dat KRO's Brandpunt er vanuit Rome een
reportage over had gebracht. Beuker was
vergezeld van de secretaris van de Titus
Brandsma-stichting, J. Leechburch
Auwers. Eén van zijn relaties bleek kardi-
nal Oddi, hoofd van het Vaticaanse depar
tement voor de priesters en verklaard te
genstander van al wat in Nederland dertig
jaar geleden nog niet bestond.
Van een persoonlijke ontmoeting van
twintig minuten met de paus was geen
sprake, aldus de nuntiatuur die ook Beu
kers zelfaangemeten titel 'drukst geraad
pleegde adviseur van paus Johanns Pau
lus II' ongegrond verklaarde. Wel had
Beuker bij een algemene audiëntie op de
eerste rij gezeten. Simonis was al eerder in
het geweer gekomen met de verzekering
dat hij in Rome een eind zou maken aan de
'gemakkelijke wijze waarop het oud-Ka
merlid Beuker het Vaticaan in Rome van
informatie kan voorzien'. Ook deze aarts
bisschop begon nu last te krijgen van in
formanten die hem eerst de weg naar de
bisschopszetel hadden helpen banen. Want
Beuker stak nergens onder stoelen of ban
ken dat hij Simonis' optreden veel te slap
vond.
Nog een opmerkelijke bron van anti-
Nederlandse propaganda in Rome: het
echtpaar De Habich. Hij was secretaris
geweest van Pax Romana, gevestigd in
Fribourg (Zwitserland). Deze internatio
nale organisatie van katholieke studenten
en intellectuelen raakte overbodig, toen
ingevolge het concilie de Raad voor de le
ken werd opgericht met Rome als zetel. De
Habich werd nu daarvan secretaris. Hij,
een Pool, was getrouwd met de Neder
landse Charlotte van Berckel, uit een fa
milie die tijdens de oorlog een rol had ge
speeld in het verzet in Nederland. Kerke-
ljjk had zij zeer conservatieve opvattin
gen. Zij was gewend haar gasten te ontha
len op zwarte verhalen over de kerk in Ne
derland. Tot die gasten behoorden Simonis
en Gijsen. Menig uurtje vertoefde daar
ook als hij in Rome was, een landgenoot
van De Habich, kardinaal Wojtyla.
Mgr. Gijsen, bisschop van Roermond.
te hebben gehad en van zijn be
noeming tot voor kort geen en
kel idee te hebben gehad. Beide
uitlatingen zijn volstrekt bezij
den de waarheid, maakt
Auwerda duidelijk. Gijsen
heeft zelfs persoonlijk zijn
Duitse relaties ingeschakeld
om zijn kadidatuur te onder
steunen (blz. 226). Het boek
geeft heel wat meer voorbeel
den van leugens om bestwil.
In 1982 regent het hulpbis
schoppen. Willebrands had er
al in 1977 twee gevraagd. In de
fransciskaner prof.dr. J. de
Kok krijgt hij er een, die hij
niet had gewild. Alle kandi
daat-bisschoppen die lid waren
van een orde of congregatie,
hebben op aanwijzing van het
Vaticaan hun overste nooit
vooraf op de hoogte gebracht
en hun toestemming gevraagd,
hetgeen ze volgens de klooster
regels wel hadden behoren te
doen. Bisschop Möller van Gro
ningen, op wie het Vaticaan
ook druk had uitgeoefend om
een hulpbisschop te vragen en
die eraan toe wilde geven, zei
alsnog nee toen hij gewaar
werd wie er voor hem in de
startblokken stond: de Gronin
ger dr. G. Wilkens sj, verbon
den aan het Rolduc-seminarie
van mgr. Gijsen.
In het tweede deel van zijn
boek werkt Auwerda als cen
trale gedachte uit dat het zeer
negatieve beeld van Rome over
katholiek Nederland in de
voorbereidingsfase van het
concilie is ontstaan door het
optreden van kardinaal Al-
frink, die het waagde de zeer
machtige kardinaal Ottaviani
te weerstaan. Tijdens het con
cilie kreeg dat slechte beeld
zijn definitieve beslag door toe
doen van Ottaviani, die Alfrink
was gaan beschouwen als
uiterst gevaarlijk voor de kerk.
Voortaan werd alle informatie
over Nederland, die niet paste
- foto anp
in dat negatieve beeld, gene
geerd. Alleen informatie die de
slechte faam bevestigde, werd
voor waar gehouden.
In die negatieve beeldvor
ming hebben in Rome wonende
Nederlanders zich niet onbe
tuigd gelaten. Simonis en Gij
sen waren bij die landgenoten
regelmatige gasten. Onder
meer van het echtpaar De Ha
bich; hij was een Pool en ge
huwd met de Nederlandse
Charlotte van Berckel. Zij was
gewend haar gasten te ontha
len op zwarte verhalen over de
kerk in Nederland. Bij De Ha-
bichs bracht, als hij in Rome
was, ook een landgenoot van de
gastheer menig uurtje zoet:
kardinaal Wojtyla ofwel de
huidige paus Johannes Paulus
II. Hij heeft onder meer mgr.
Ter Schure in Den Bosch be
noemd.
Richard Auwerda: 'De kromstaf
als wapen; Bisschopsbenoemingen
in Nederland'. Uitg. Arbor, prijs
27,50.
de vertolkers van die opvattingen in twij
fel.
Daarnaast zijn er informele verbanden:
gespreksgroepen of studiekringen, soms
moppergroepen van nostalgici en queru
lanten. Uit veel van die kringen, evenals
van individueel opererende denuncianten,
gaan rapporten, smeekschriften en infor
maties naar de nuntiatuur en naar Rome.
Het is materiaal van erg verschillend ge
halte. Parochieblaadjes worden nage-
vlooid, preken en lezingen opgetekend.
Confrontatie vroeg formeel om een onder
zoek van de Nieuwe Katechismus. Prof.
v.d. Ploeg werd getracteerd als waar
schijnlijke denunciant van zijn ordegenoot
Schillebeeckx, maar ontkende dat catego
risch.
Een groep rond de Brabanders De Quay
en Alting von Geusau richtte zich her
haaldelijk tot het Vaticaan met een som
bere situatieschets en een pleidooi om in te
grijpen. Vrij Nederland (1 september 1973)
onthulde het bestaan van de Kring van
Reijmersbeek, genoemd naar het kasteel
in Nuth (Limbur) van de familie Michiels
van Kessenich. Deken Joosten behoorde
ertoe, evenals Simonis en Gijsen. Gast
vrouw was baronesse Van Wijnbergen-
Michiels van Kessenich uit Wassenaar.
Hier werd de Limburgse hulpbisschop
Beel eens uitgenodigd voor een voordracht
waarvan Rome een verslag kreeg dat hem
van verdere promotie uitsloot.
Simonis was als kapelaan regelmatig te
gast in dit soort kringen, ook ver buiten
zijn bisdom, om zijn pessimistische kijk op
de kerk te preken. Gijsen deed hetzelfde,
ook in Duitsland. Tussen bepaalde groe
pen zijn contacten, maar er is geen enkele
reden aan te nemen dat alle groepen te za-
men een systematische samenzwering
hebben beraamd (zoals ook het door rechts
in het leven geroepen verhaal van een
grootscheeps links komplot tot verovering
van de macht een fabel is).
In de jaren zeventig mislukken pgingen
voor een eigen conservatieve omroep door
onderlinge rivaliteit Er zijn wel verbin
dingen met Duitsland en niet alleen via
Gijsen. Onder de ruim 250 Nederlandse
priesters die daar werken, is een aantal
spijtoptanten die het in het eigen land niet
meer zagen zitten en daar nog altijd geen
goed woord voor over hebben.
Eén forse en invloedrijke lobby van Ne
derlanders is te vinden in Rome. Daar ko
men veel draden bijeen bij de familie Kas
teel. Piet Kasteel, voor de oorlog hoofdre
dacteur van het landelijke katholieke dag
door de Koude Oorlog veel weerklank
vond, bracht hem in conflict met Wille
brands die het voor elkaar kreeg dat hij
uit Italië vertrok. Van Straaten dreigde
eerst nog in Nederland neer te strijken,
maar vestigde zich toch in Duitsland. Zijn
antimarxisme deed hem overal spoken
zien en bracht hemzelf aan de uiterste
rechtse kant van de kerk. Door organisa
ties te steunen waar machtige mensen een
zwak voor hadden, kocht hij zich sympa
thie en invloed. Door veel te doen voor
Joegoslavië bijvoorbeeld had hij gemak
kelijk toegang tot kardinaal Seper, leider
van het departement voor de geloofsleer,
zelf Joegoslaaf.
De anti-Nederlandse lobby in Rome be
staat vooral uit individuele contacten.
Daaronder zijn Nederlanders die zo vaak
in Rome komen dat zij er kind aan huis
zijn als een Romein. Bar bijvoorbeeld, die
uit hoofde van zijn opdrachten op liturgie-
gebied een oude band heeft met een hoge
functionaris van het departement voor li
turgie, Noé, die ook op de rechtervleugel
opereert. De Nederlandse priester Fr.
Thijssen kent Rome ook als zijn broekzak.
Hij woonde er als student op het Germani-
cum, waardoor hij veel Duitse priesters
leerde kennen die daar met het oog op him
carrière studeerden. Velen van hen wer
den bisschop. Thijssen gebruikte die rela
ties in de jaren dat hij als pionier van de
oecumene in de jaren vóór het concilie
door Europa zwierf. Hij benutte ze op
nieuw toen hij later rondreisde als criti
caster van de moderne kerkontwikkelin-
gen in Nederland.
Joseph Luns, sinds 1952 19 jaar Nederlands
minister van Buitenlandse Zaken en
daarna nog eens 13 jaar secretaris-gene
raal van de NAVO, had in die functies een
reeks contacten met pausen. In eigen land
had hij de naam sympathieën te hebben
voor sectarisch-conservatief katholicisme,
sinds hij de kerkelijke plechtigheid bij
woonde waarmee pater Kotte zijn eigen
parochie in Utrecht oprichtte. Luns heeft
nooit onder stoelen of banken gestoken dat
hij in pauselijke audiënties die hem in
functie waren verleend, ook zijn mening
gaf over de toestand van de kerk in zijn
vaderland. Het moet hem eens overkomen
zijn dat Paulus VI hem duidelijk maakte
dat de visie van zijn bezoeker op hem niet
erg geloofwaardig overkwam.
Tot de informanten van het Vaticaan
die hun activiteiten in de publiciteit
brachten, behoort Klaas Beuker, de enige
in het conservatieve kamp die ooit met
enig resultaat poogde het rechtse katho
lieke ideaal ook politiek vorm te geven
met zijn Rooms-Katholieke Partij Neder
land. Hij is ook voorzitter van de door hem
Na gewijd te zijn tot bisschop van Rotterdam (1971) schudt Simonis de hand van de pause-
lijkse nuntius in Nederland, mgr. Felici. - fotoanp
bisschopszetel gehesen te krij
gen en ten koste van wie en
vooral ook wat is dat gegaan?
Want vroom is het er aller
minst aan toe gegaan. Zo kan
Auwerda een heel helder beeld
geven hoezeer bisschop Zwart
kruis van Haarlem, die stierf
op de avond van de dag dat zijn
opvolger Bomers bekend werd,
is gekoeioneerd.
Op blz. 162 noteert Auwerda
over de zaterdagochtend na
Zwartkruis' overlijden: „En
diezelfde ochtend zei paus Jo
hannes Paulus II tegen kardi
naal Baggio (hoofd van de af
deling bisschopsbenoemingen;
J.B.): 'Wat heb je nou gedaan,
de bisschop van Haarlem om
gebracht En over de benoe
ming van mgr. Lescrauwaet
meldt Auwerda dat deze hoog
leraar reden had om zich geno
men te voelen. Hij werd in de
waan gelaten dat hij Zwart
kruis zou opvolgen. Pas toen
hij geen nee meer kon zeggen,
kreeg hij te horen dat hij
slechts hulpbisschop van Bo
mers zou worden.
Een voorval uit de tijd vóór
het concilie. Naast Alfrink was
onder meer dr. Ramselaar, pre
sident van het klein seminarie,
kandidaat voor de opvolging
van kardinaal De Jong. Door
toedoen van pater Tromp sj,
een oude bekende van Ramse
laar en iemand met heel veel
invloed in Rome, werd hij
kansloos. De reden Op de ka
mer van kanunnik Ramselaar
spraken hij en Tromp over
koetjes en kalfjes. „Tot pater
Tromp opeens op drie portret
ten aan de muur wees en vroeg*
'Wie zijn dat In alle onschuld
vertelde de kanunnik: 'Dat is
mijn moeder, dat mijn zuster'
en de derde duidde hij even
eens aan als een familielid.
Waarop Tromp recht ging
staan en plechtig verklaarde:
'Monseigneur, het komt mij
voor dat voor een toekomstige
bisschop het vrouwelijke ele
ment in uw kamer wel erg
sterk is vertegenwoordigd',
waarop hij de kamer uit been
de."
De benoeming van Simonis in
Rotterdam in 1970 veroorzaakt
enorm tumult. Onder meer de
nuntiatuur (pauselijke verte
genwoordiging) in Den Haag
Nuntius Felici raadpleegt tegen
bijna elk gebruik in de ver
trekkende mgr. Moors over on
der meer deken Joosten van
Echt en dr. Gijsen. Over de
laatste wil Moors een schrifte
lijk oordeel geven, omdat hij
Gijsen amper kent. De nuntius
gaat akkoord. Moors doet zijn
advies op de post in de vaste
overtuiging: „Met zo'n getuig
schrift wordt niemand bis
schop." De huidige kardinaal-
staatssecretaris Casaroli, toen
derde man op het staatssecre
tariaat, geeft in een later sta
dium toe dat dit getuigschrift
van Moors in Rome onder tafel
is gewerkt, omdat de inhoud
niet werd geloofd. Men nam
zelfs boos opzet van Moors aan.
Op de persconferentie die dr.
Gijsen na zijn benoeming geeft
op 18 januari 1982, zegt hij nooit
tevoren met de nuntius contact
Klaas Beuker bij paus Johannes Pau
lus 11, niet op privé-audiëntie, zoals hij
aanvankelijk beweerde. - fotoanp
van het staatssecretariaat, Benelli, wilde
hem weg hebben, zelfs uit Rome. Opnieuw
met behulp van relaties kreeg hij toch nog
een functie op het missiedepartement,
maar de kans dat hij Alfrink ooit zou op
volgen - speculaties in die richting hebben
de ronde gedaan - zat er niet meer in.
Intussen waren vader en zoon Kasteel
begonnen een netwerk van contacten op te
bouwen binnen het Vaticaan, waar ze
iedereen die maar luisteren wilde, vertel
den hoe slecht het er met de kerk in Ne
derland voorstond. Vanuit het vaderland
werd hun informatie aangedragen. Zono
dig zorgden ze dat Rome-gangers in con
tact kwamen met curiefunctionarissen.
Behalve Simonis en Gijsen kwam ook Ter
Schure er in zijn twaalf Rome-jaren re
gelmatig over de vloed. De invloed van de
Kasteels is moeilijk op zijn juiste gewicht
te schatten. In ieder geval vormden zij niet
de enige rechtse achterdeur naar het Vati
caan.
De faam van Nederland heeft in Rome
veel schade geleden door de norbertijn
Werenfried van Straaten, alias de Spekpa
ter, een charismatische bedelaar die in
heel Europa en later ook in de Verenigde
Staten miljoenen bijeenbracht met zijn
angstpreken over het communisme. Aan
vankelijk was dit ten bate van het uitge
mergelde Duitsland dat bedreigd werd
door de rode vloedgolf ('Oostpriesterhulp'),
later voor alle plaatsen in de wereld waar
het geloof bedreigd werd ('Kirche in Not').
Hij had het hoofdkwartier van zijn or
ganisatie enige tijd in Rome. Zijn frene
tieke agitatie tegen het communisme, die
joor JanBouwmans
jet zijn dit soort details waar
iet boek het toch hoofdzakelijk
sn moet hebben. Veel van de
jeschiedenis van de tumul-
jeuze bisschopsbenoemingen
-.Nederland in de afgelopen
jintig jaar is natuurlijk ook
il bekend. Auwerda is echter
jrder teruggegaan, tot 1950.
jet aardige daarvan is dat de
•isschopsbenoemingen tot 1970
set controversieel waren,
jaar ook toen werd meer wel
jan niet afgeweken van de
ijordrachten. Zo zijn de bis-
thoppen Bekkers (Den Bosch),
,'an Dodewaard (Haarlem),
lansen (Rotterdam) en Nier-
nan (Groningen) zeker niet
tor het kapittel van hun bis-
iom voorgedragen.
Bisschopsbenoemingen wor-
ien altijd met de grootst moge-
,;ke geheimhouding omgeven.
;er een benoeming aan de or-
fc,dan gonst het altijd van ge-
jichten en gissingen over kan-
Maten. En ook achteraf is de
aeuwsgierigheid groot welke
sensen serieus in het geding
ijn geweest. Aan deze nieuws-
perigheid komt het boek in
eer grote mate tegemoet door
iet name vanaf 1970, het
an de controversiële
Éigen, namen te n
luwerda moet hiervoor geput
«bben uit een gesprekken, die
ij op strikt vertrouwelijke ba-
is en op voorwaarde van abso-
ute anonimiteit heeft gehad
set mensen die bij de gang van
aken nauw betrokken zijn ge
rest. Of minstens achter de
«hermen hebben kunnen kij-
«n.
lie heeft wat ondernomen om
ieze of gene op een vacante
Joseph Luns als minister van buiten
landse zaken bij paus Paulus VI (1967).
Hij gaf in het Vaticaan dikwijls zijn
mening over de kerk in Nederland.
- fotoanp
blad De Maasbode, was in de oorlog secre
taris van minister-president Gerbrandy in
Londen en gouverneur van de Antillen.
Nadien vertegenwoordigde hij Nederland
in Chili, Ierland en Israël. Na zijn 65ste
verjaardag vestigde hij zich gepensio
neerd in Rome, vlak bij het Vaticaan. Zijn
eerste streven daar was zijn zoon, als
priester in diplomatieke dienst van het
Vaticaan, carrière te helpen maken.
Dat leek aanvankelijk te lukken. Ka-
reltje, zoals hij in de wandeling heet, kreeg
via pa's relaties een beginnersfunctie op
het staatssecretariaat. Maar hij kletste te
veel, ook tegen journalisten, en het hoofd
moet het ontgelden. Nuntius is
dan mgr. Felici. Deze belt op
het kookpunt bisschop Jansen
van Rotterdam op en vraagt
hem een kalmerende verkla
ring uit te geven. De aftre
dende Jansen moet geantwoord
hebben: „Jij rotzooi maken en
mij de rommel laten oprui
men Ik denk er niet aan."
Daags na de benoeming van
Simonis wordt bekend dat paus
Paulus VI het ontslag heeft
aanvaard van bisschop Moors
van Roermond. Twee voorval
len in verband met zijn opvol
ging, die verschillende keren
vastloopt. Een delegatie van de
Limburse pastorale raad wil
met de nuntius overleggen.
Deze wil hooguit twee mensen
ontvangen.
Tijdens de ontvangst spreekt
de nuntius opzettelijk alleen
maar Italiaans. Eén delegatie
lid spreekt noch verstaat die
taal, zodat de helft van de dele
gatie ter plekke wordt uitge
schakeld. Het enig overgeble
ven delegatielid, een priester
en historicus, krijgt van de
nuntius slechts ie horen wat
een slecht historicus hij wel
niet is. Daarmee is het onder
houd afgelopen.