'KING BILLY' GAF NEKSLAG AAN HET ABSOLUTISME pgSTEM EXTRA GIDS WOENSDAG 11 ME11988 rie eeuwen geleden stortte de Hollandse stadhouder Willem III zich in een avontuur. Een groep invloedrijke Engelse edelen vroeg hem de Noordzee over te steken en het buurland te bevrijden van de tirannieke vorst Jacobus II, zijn schoonvader. Na rijp beraad ging Willem op het verzoek in. Op 11 november 1688 zette een vloot van zo'n driehonderd Hollandse schepen koers naar Engeland. Vier dagen later ging de Prins van Oranje met zijn leger aan land bij het plaatsje Brixham. Schoonvader Jacobus voelde niets voor een gewapend treffen en vluchtte halsover kop naar Frankrijk. Enkele maanden later werden Wil lem en zijn gemalin Mary Stuart uitgeroepen tot nieuwe heersers van Engeland en Ierland. De Glo rieuze Revolutie was achter de rug. Een beeld van de oorzaken en gevolgen van deze staatsgreep, die zich zonder bloedvergieten voltrok. Gewantrouwd Paniek Fanatiek katholiek De Redder Herdenking Avontuur Iers probleem Dure hobby Weinig animo T50 D Door Conny van Gremberghe Torquay, een subtropische verrassing in een iand van regenpakken en paraplu's, wordt op deze zonnige zaterdag over spoeld door vakantie vierende Britten. Het parkeerterrein aan de jachthaven is vol. Automobilisten zoeken in de directe nabijheid van het plein een plaatsje. In de Princess Garden genieten bejaarden tussen bloeiende narcissen van de eerste voorjaarszon. Op de vijftiende november van het jaar 1688 kreeg de eerste officier van Willems vlaggeschip Den Briel, Sijmen Janszoon Hartevelt, geen florerende badplaats in het vizier, maar een stille baai waaraan wat vissershutten lagen. Het weer was de protestantse vloot niet welgezind. Bijna blies de wind de sche pen in de armen van de Engelse vloot, die voor het naburige Plymouth voor an ker lag. De wind draaide bijtijds en te gen de middag konden de zeelieden toch nog in het zuidelijke deel van de baai de ankers uitgooien. In Brixham, op de plaats waar Willem voet aan wal zette en verwelkomd werd door angstige vissersvrouwen, herinnert een marmeren plaquette aan de landing. Iets verderop, bij de vissershaven, een standbeeld van de Prins van Oranje, een karikatuur in steen, honderd jaar gele den door de graaf van Bylandt neerge- plant op de kade. Willem III, de laatste Oranje - hij stierf kinderloos - werd in 1650 onder een on gelukkig gesternte geboren. Acht dagen nadat zijn vader stadhouder Willem II aan de pokken overleden was, zag hij het levenslicht. De Staten (de machthebbers in de zeven provinciën) beslisten, op aandringen van raadspensionaris Jacob 'Vadertje' Cats, om in de toekomst zon der vorst, voort te gaan. De Republiek werd een echte republiek. Omdat Willems moeder de zuster van de Engelse koning Karei II was en de Republiek en de Britten elkaar op de we reldzeeën bestreden, kon de opgroeiende Willem vrijwel onmogelijk in de gratie van de statenleden komen. Tijdens de Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) nam de Staat zelfs de opvoeding van de Prins ter hand. Dit nam echter niet weg dat de Staten van Holland, die het meest in de Republiek in de melk te brokkelen had den, absoluut geen Oranje meer aan de macht wilden hebben. In 1670 stemden de gewesten in met de uitvaardiging van net Eeuwig Edict, een overeenkomst die de prins uitsloot van de soevereine macht. Terwijl Willem, gewantrouwd door de Hollanders en Engelsen, zijn dagen als ambteloos burger sleet, ontpopte Lode wijk XIV, de Franse Zonnekoning, zich steeds meer als heerszuchtig potentaat, we bereid was om heel Europa te vertr appelen. Hij begon in 1671 met het uit rusten van een enorm leger, dat als taak meekreeg 'de kaaskoppen te verdelgen', 'ets waar ook de Engelsen, die partij v°°r Frankrijk kozen, veel voor voelden. 'n de Republiek brak paniek uit. Toen e Franse soldaten langs de Rijn noord waarts trokken, bevorderden predikan- en en enkele edelen de prins tot opper- evelhebber van de Republikeinse troe- Pen. In plaats van ten strijde te trekken, rok Willem zijn troepen terug tot bij de ad Groningen. Hierdoor nam de on- st m het land nog meer toe en handig gebruik makend van de situatie dwong de prins de staten af dat hij tot stadhou der benoemd werd. Hij werd het. De Republiek overleefde het rampjaar 1672. Niet door Willems krachtdadige militaire optreden, maar omdat het En gelse parlement weigerde nog langer geld beschikbaar te stellen voor de oorlog te gen de Republiek. Sterker nog, in Enge land begon men steeds meer te denken aan een machtsevenwicht in Europa. Frankrijk mocht kost wat kost de Lage Landen niet in handen krijgen. Deze gedachte resulteerde in 1678 in een verdrag tussen Engeland en de Re publiek. Een jaar ervoor waren de ban den tussen de Nederlandse stadhouder en het Engelse koningshuis echter al ge smeed, omdat de Prins Van Oranje de dochter van de broer van de Engelse ko ning, Mary Stuart, huwde. Willem oriënteerde zich door zijn hu welijk met Mary steeds meer op Enge land. Niet geheel onbegrijpelijk, omdat de Republiek, wilde zij overleven, aange wezen was op de Engelse financiële steun. In 1685 blies Karei II onverwacht zijn laatste adem uit en diens katholieke broer Jacobus, Mary's vader, volgde hem op. Op zich geen schokkende gebeurte nis, ware het niet dat Jacobus II fanatiek katholiek was en kon rekenen op bijna onuitputtelijke Franse geldbronnen. Amper een jaar na de troonswisseling begon hij met de katholisatie van het protestantse Engeland. Kundige protestanten moesten wijken voor onbekwame katholieken. De katho lieke kerk kreeg haar bezittingen, die in vroeger tijden waren onteigend, weer te rug. De banden tussen Engeland en Frankrijk werden weer aangehaald. Tot grote ergernis van de gegoede burgerij die onder Karei II met de handel een goed bestaan had opgebouwd. Dit dreigde verloren te gaan door het optre den van een katholieke tiran. Ook bin nen adellijke kringen groeide de weer stand tegen de eigengereide koning. Toen in 1688 ook nog een troonopvolger geboren werd, was het voor de opponen ten van Jacobus tijd om in actie te ko men. In het voorjaar van 1688 stak de koerier, Arthur Herbert, in het geniep de Noord zee over. Bij zich had hij een gecodeerde boodschap voor de prins. In het schrij ven, ondertekend door zeven voorname Britse edelen, werd Willem verzocht om zijn schoonvader van de kroon te stoten en vervolgens zelf het roer in handen te nemen. Na rijp beraad besloot Willem op het verzoek in te gaan en op 30 oktober ver liet een vloot van bijna 300 schepen de haven van Hellevoetsluis. Amper buiten gaats overviel een zware storm de vloot. Eén schip zonk en 1300 paarden kwa men om. Aan het hof van Jacobus werd Willems falen met hoongelach onthaald, maar het lachen verging de Jacobijnen (aanhangers van Jacobus) toen twee we ken later de Hollandse stadhouder landde in Zuid-Engeland met een goed uitgerust leger. De Redder van het protestantisme en de Engelse Staat, Willem dus, trok via de steden Exeter en Amesbury naar Hun- gerford, waar hij zijn intrek nam in de koninklijke herberg 'The Bear'. Jacobus, geschrokken van de snelle Willem III, koning van Groot-Brlttannlë en Ierland, geen populair vorst. - FOTO'S CONNY VAN GREMBERGHE Willem III: de redder van Groot-Brittannië opmars van zijn schoonzoon, zond een delegatie naar Hungerford om met Wil lem te onderhandelen over een vredeso vereenkomst. Hij beloofde beterschap en had het Engelse parlement, dat hij eerder ontbonden had, weer bijeen geroepen. Willem verwierp de voorstellen en rukte op naar Londen. Op 11 december 1688 nam Jacobus de benen. Een week later trok de prins in het hoofdstedelijk Ealeis van Sint-James. Mary Stuart ver- et Holland en op 11 april 1689 werden Willem en zij gekroond tot koning en ko ningin van Engeland en Ierland. De Glorieuze Revolutie wordt dit jaar in Nederland en Engeland herdacht met feesten, tentoonstellingen en andere ma nifestaties. In juni geeft de PTT een spe ciale postzegel uit ter herdenking van Willems tocht. In dezelfde maand ver trekt een vloot pleziervaartuigen uit Hel levoetsluis, de plaats waar alles begon, naar Brixham. Daar worden de opvaren den opgewacht door de Britse vorstin. Diverse touroperators zijn ingespron gen op de herdenking en hebben speciale Willem en Mary-reizen in hun pro gramma opgenomen. De paleizen 't Loo, Hampton Court en Kensington Palace worden speciaal voor de gelegenheid op geknapt. Willem en Mary-comités aan beide zijden van de Noordzee werken zich uit de naad om de viering toch maar niet ongemerkt voorbij te laten gaan. Het merendeel van de Engelse en Neder landse bevolking loopt echter niet warm voor de festiviteiten. Volgens de Vlaamse hoogleraar R. C. van Caenegem, die aan de Gentse uni versiteit rechtswetenschappen en Britse geschiedenis doceert, is dit niet zo ver wonderlijk. Willem III was geen popu lair vorst. Dat neemt echter niet weg dat zijn betekenis voor de Europese geschie denis erg groot is geweest. Dat Willem zich weinig gelegen liet aan de Engelsen kwam natuurlijk doordat hij andere be slommeringen had. Hij was het symbool van het gebundelde Europese verzet te gen de Fransen. En zijn aandacht richtte hij dan ook vrijwel volledig op het in standhouden van de machtsverhoudin gen in Europa,", aldus Van Caenegem. De professor meent dat een herden king van de Glorieuze Revolutie zeker op zijn plaats is. „Die gebeurtenis luidde een belangrijke episode in de Westerse geschiedenis in. Het absolutisme, dat Ja cobus in navolging van Lodewijk XIV weer wilde doorvoeren, werd door de omwenteling een nekslag toegediend. De grondslag voor de parlementaire monar chie werd gelegd en wel op een moment dat in Frankrijk het absolutisme hoogtij vierde." Volgens de Gentse hoogleraar had het Engelse avontuur - 'want dat was het' - van Willem III een grote mentaliteitsver andering tot gevolg. „Onder Mary en Willem kreeg het parlement daadwerke lijk zeggenschap. De politieke partijen, de conservatieve Tories en meer liberale Whigs, kregen vaste voet aan de grond. De tolerantie werd groter en de invloed van de vorst op het dagelijks leven nam af. De prealabele (voorafgaande) cen suur op de pers verdween, hetgeen leidde tot een bloeiperiode in de Britse litera tuur met Daniel Defoe Robinson Cru- soë), Jonathan Swift (Gullivers reizen) en John Dryden als voornaamste verte genwoordigers",vervolgt hij. Willems pre-occupatie met de Fransen had tot gevolg dat hij meestal in de Ne derlanden rondzwierf. Jaarlijks verbleef hij enkele maanden in Engeland om het parlement over te halen om geld uit te trekken voor de oorlogen tegen de Zon nekoning. Kreeg hij dat gedaan, dan stak hij weer snel de Noordzee over om zich te wijden aan de veldtochten en de jacht partijen waar hij gek op was. Het bestu ren van zijn koninkrijk liet hij over aan zijn echtgenote en zijn vertrouwelingen, waaronder Hans Willem Bentinck, een Gelderse edelman, die in Engeland een enorm fortuin vergaarde. Onder het bewind van de Prins van Oranje werd de kiem gelegd voor 'het Ierse drama'. Jacobus II, die na de machtsomwenteling via Frankrijk zijn toevlucht gezocht had tot Ierland, vond daar steun bij de katholieke bevolking. Willem kon echter niet toestaan dat zijn schoonvader in zijn achtertuin speelde en trok met een leger de Ierse zee over om hen een finale afstraffing te geven. Bij de rivier de Boyne, ten noorden van de Ierse hoofdstad Dublin, troffen de legers elkaar. Willem won de veldslag en Jacobus moest voor de tweede keer voor zijn schoonzoon op de loop. Nu voorgoed naar Frankrijk, waar Lodewijk hem asiel verleende. Na de slag bij de Boyne (1 juli 1690) werden zijn landgoe deren in Ierland verdeeld onder Willems vertrouwelingen. Het gebied rond Du blin - the Pale - verengelste volledig en immigrerende Schotse protestanten kre gen in Noord-Ierland grond toegewezen. Deze anti-katholieke kolonisten noem den zich, zoals ook nu nog gebeurd, met enige trots 'Orangisten'. Ook in de Schotse Hooglanden beging Willem een vergissing, die in 1745 nog een opstand tot gevolg zou hebben. De clans (stammen) in de Hooglanden wa ren verplicht om voor 1 januari 1692 de eed van trouw te zweren aan de nieuwe koning. De MacDonalds van Glencoe konden door het slechte weer niet tijdig hun plicht voldoen. Op 6 januari van dat jaar arriveerde het stamhoofd in Invera ray, waar hij alsnog in naam van zijn clan de eed aflegde. De bevestiging hier van arriveerde pas in Londen, toen een order van de koning voor de liquidatie van de 'opstandige clan' al was uitge schreven. Begin februari werden enkele honderden MacDonalds dan ook bij Glencoe in koelen bloede vermoord. Schotland kon Willem niet boeien. Net zo min was hij begaan met het lot van de Ieren. Wanneer hij niet op oorlogspad was, besteedde hij zijn tijd aan het ma ken van plannen voor paleizen en tuinen. Een dure hobby die hij deelde met zijn vrouw. De befaamde Engelse bouwmees ter Christopher Wren zorgde voor de uit voering van - de veelal bijgestelde - plannen. Onder Wren werd het Notting ham House, door de astmatische Willem aangekocht, omdat hij weigerde om in het vochtige paleis aan Whitehall te wo nen, omgetoverd in het Kensington Pa leis. Hampton Court, buiten Londen, waar de prins zich eveneens dikwijls op hield, werd aanzienlijk uitgebreid en in Gelderland liet hij Paleis 't Loo bouwen. „Het klimaat, dat destijds in Engeland heerste", zo vervolgt Van Caenegem, was vrij en tolerant. Willem had de goede eigenschappen van de Republiek, verdraagzaamheid en handelszin, geïn troduceerd in Engeland. In een derge lijke klimaat, vergelijkbaar met hetgeen Gorbatsjov nu in de Sovjetunie tracht te creëren, konden ideeën zonder proble men tot rijping komen. De wetgeving in Engeland ontwikkelde zich en werd een model voor andere democratisch gere geerde landen. Bovendien kreeg de eco nomie de kans om volledig tot ontwikke ling te komen. Dat de Industriële Revo lutie zich in Engeland voltrok en niet in bijvoorbeeld Frankrijk, waar de econo mische omstandigheden zeker zo goed waren, maar wat een intolerante samen leving was, is een direct gevolg geweest van de Glorieuze Revolutie. Dat Enge- lands bloei de ondergang van deRepu- bliek tot gevolg had, is niet direct te wij ten geweest aan Willem. De Republiek ontbeerde belangrijke basisvoorwaarden voor een economische omwenteling. Te weinig mensen en geen grondstoffen," aldus de professor. De Engelsen staan amper stil bij wat zich drie eeuwen geleden voltrok. Dat de grondslag voor de Engelse hegemonie in alle uithoeken van de wereld door een Hollandse vorst gelegd werd, klinkt hen ongeloofwaardigin de oren. Voor Jeff, een wacht in de koninklijke vertrekken van Hampton Court bij Londen, is Wil lem III een van de vele koningen uit het verleden. Terwijl hij een rubberen bal letje vanonder het zes meter hoge hemel bed van Willem III vandaan haalt, grapt hij zonder te lachen: „Als je zoals ik hele dagen door de vertrekken van koning zus en koningin zo rondloopt en de toe risten in de gaten moet houden, dan sta je er niet bij stil wat die figuren allemaal hebben uitgehaald. Voor mij is dit een baan en dat betekent heel wat in het ko ninkrijk van Maggie Thatcher". De Britse televisie besteedt deze we ken meer aandacht aan de 'sociale revo lutie' die premier Thatcher op het gebied van de uitkeringen doorgevoerd heeft, dan aan de ommezwaai van 1688. In 'The Bear' in Hungerford, zo laat de re ceptioniste van het hotel weten, is er vooral bij Hollandse gasten belangstel ling voor de William en Mary-kamer in het driesterrenhotel. Aan de andere kant van de Noordzee heerst er ook bepaald geen herdenkings koorts. In Hellevoetssluis is 1,5 miljoen gulden bijeengesprokkeld om de vloot zeiljachten ongehinderd naar Engeland te krijgen. Het bedrijfsleven zorgde voor de fondsen, de industriëlen zelf beman nen de jachten. Kunstliefhebbers kunnen met Open baar Kunstbezit op reis. Een tocht langs paleizen en kastelen waar het illustere koningspaar 300 jaar geleden een poos verbleef. Kosten van de trip; een maand inkomen van een modale werknemer. De traditionele taptoe in Breda staat dit jaar geheel in het teken van Willem en Mary, zodat ook muziekliefhebbers een aandeel in de herdenking hebben. Het rest van de bevolking moet maar ge woon wachten op de speciale herden kingspostzegel. Geraardpleegde literatuur Willem Mary- Henri en Barbara van der Zee. H J. Paris, 1975. A people's history of England- A.L. Norton. Law rence Wishart LTD, London 1976. Geschiedenis van Engeland- B.C. van Caenegem. Martinus Nijhoff, Den Haag 1982. Vaderlandse Geschiedenis deel 1- A. van Hulzen. Wolters Noordhoff, Groningen 1970. Oranje zonder Mythe- Anton Constandse. Stichting Pamflet, Amsterdam 1980.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1988 | | pagina 23