'KING BILLY' GAF
NEKSLAG AAN
HET ABSOLUTISME
pgSTEM EXTRA GIDS WOENSDAG 11 ME11988
rie eeuwen geleden stortte de
Hollandse stadhouder Willem III zich in een avontuur.
Een groep invloedrijke Engelse edelen vroeg hem de
Noordzee over te steken en het buurland te bevrijden
van de tirannieke vorst Jacobus II, zijn schoonvader.
Na rijp beraad ging Willem op het verzoek in. Op 11
november 1688 zette een vloot van zo'n driehonderd
Hollandse schepen koers naar Engeland. Vier dagen
later ging de Prins van Oranje met zijn leger aan land
bij het plaatsje Brixham. Schoonvader Jacobus voelde
niets voor een gewapend treffen en vluchtte halsover
kop naar Frankrijk. Enkele maanden later werden Wil
lem en zijn gemalin Mary Stuart uitgeroepen tot
nieuwe heersers van Engeland en Ierland. De Glo
rieuze Revolutie was achter de rug. Een beeld van de
oorzaken en gevolgen van deze staatsgreep, die zich
zonder bloedvergieten voltrok.
Gewantrouwd
Paniek
Fanatiek katholiek
De Redder
Herdenking
Avontuur
Iers probleem
Dure hobby
Weinig animo
T50
D
Door Conny van Gremberghe
Torquay, een subtropische verrassing in
een iand van regenpakken en paraplu's,
wordt op deze zonnige zaterdag over
spoeld door vakantie vierende Britten.
Het parkeerterrein aan de jachthaven is
vol. Automobilisten zoeken in de directe
nabijheid van het plein een plaatsje. In
de Princess Garden genieten bejaarden
tussen bloeiende narcissen van de eerste
voorjaarszon.
Op de vijftiende november van het
jaar 1688 kreeg de eerste officier van
Willems vlaggeschip Den Briel, Sijmen
Janszoon Hartevelt, geen florerende
badplaats in het vizier, maar een stille
baai waaraan wat vissershutten lagen.
Het weer was de protestantse vloot niet
welgezind. Bijna blies de wind de sche
pen in de armen van de Engelse vloot,
die voor het naburige Plymouth voor an
ker lag. De wind draaide bijtijds en te
gen de middag konden de zeelieden toch
nog in het zuidelijke deel van de baai de
ankers uitgooien.
In Brixham, op de plaats waar Willem
voet aan wal zette en verwelkomd werd
door angstige vissersvrouwen, herinnert
een marmeren plaquette aan de landing.
Iets verderop, bij de vissershaven, een
standbeeld van de Prins van Oranje, een
karikatuur in steen, honderd jaar gele
den door de graaf van Bylandt neerge-
plant op de kade.
Willem III, de laatste Oranje - hij stierf
kinderloos - werd in 1650 onder een on
gelukkig gesternte geboren. Acht dagen
nadat zijn vader stadhouder Willem II
aan de pokken overleden was, zag hij het
levenslicht. De Staten (de machthebbers
in de zeven provinciën) beslisten, op
aandringen van raadspensionaris Jacob
'Vadertje' Cats, om in de toekomst zon
der vorst, voort te gaan. De Republiek
werd een echte republiek.
Omdat Willems moeder de zuster van
de Engelse koning Karei II was en de
Republiek en de Britten elkaar op de we
reldzeeën bestreden, kon de opgroeiende
Willem vrijwel onmogelijk in de gratie
van de statenleden komen. Tijdens de
Tweede Engelse Oorlog (1665-1667) nam
de Staat zelfs de opvoeding van de Prins
ter hand. Dit nam echter niet weg dat de
Staten van Holland, die het meest in de
Republiek in de melk te brokkelen had
den, absoluut geen Oranje meer aan de
macht wilden hebben. In 1670 stemden
de gewesten in met de uitvaardiging van
net Eeuwig Edict, een overeenkomst die
de prins uitsloot van de soevereine
macht.
Terwijl Willem, gewantrouwd door de
Hollanders en Engelsen, zijn dagen als
ambteloos burger sleet, ontpopte Lode
wijk XIV, de Franse Zonnekoning, zich
steeds meer als heerszuchtig potentaat,
we bereid was om heel Europa te vertr
appelen. Hij begon in 1671 met het uit
rusten van een enorm leger, dat als taak
meekreeg 'de kaaskoppen te verdelgen',
'ets waar ook de Engelsen, die partij
v°°r Frankrijk kozen, veel voor voelden.
'n de Republiek brak paniek uit. Toen
e Franse soldaten langs de Rijn noord
waarts trokken, bevorderden predikan-
en en enkele edelen de prins tot opper-
evelhebber van de Republikeinse troe-
Pen. In plaats van ten strijde te trekken,
rok Willem zijn troepen terug tot bij de
ad Groningen. Hierdoor nam de on-
st m het land nog meer toe en handig
gebruik makend van de situatie dwong
de prins de staten af dat hij tot stadhou
der benoemd werd. Hij werd het.
De Republiek overleefde het rampjaar
1672. Niet door Willems krachtdadige
militaire optreden, maar omdat het En
gelse parlement weigerde nog langer geld
beschikbaar te stellen voor de oorlog te
gen de Republiek. Sterker nog, in Enge
land begon men steeds meer te denken
aan een machtsevenwicht in Europa.
Frankrijk mocht kost wat kost de Lage
Landen niet in handen krijgen.
Deze gedachte resulteerde in 1678 in
een verdrag tussen Engeland en de Re
publiek. Een jaar ervoor waren de ban
den tussen de Nederlandse stadhouder
en het Engelse koningshuis echter al ge
smeed, omdat de Prins Van Oranje de
dochter van de broer van de Engelse ko
ning, Mary Stuart, huwde.
Willem oriënteerde zich door zijn hu
welijk met Mary steeds meer op Enge
land. Niet geheel onbegrijpelijk, omdat
de Republiek, wilde zij overleven, aange
wezen was op de Engelse financiële
steun.
In 1685 blies Karei II onverwacht zijn
laatste adem uit en diens katholieke
broer Jacobus, Mary's vader, volgde hem
op. Op zich geen schokkende gebeurte
nis, ware het niet dat Jacobus II fanatiek
katholiek was en kon rekenen op bijna
onuitputtelijke Franse geldbronnen.
Amper een jaar na de troonswisseling
begon hij met de katholisatie van het
protestantse Engeland.
Kundige protestanten moesten wijken
voor onbekwame katholieken. De katho
lieke kerk kreeg haar bezittingen, die in
vroeger tijden waren onteigend, weer te
rug. De banden tussen Engeland en
Frankrijk werden weer aangehaald. Tot
grote ergernis van de gegoede burgerij
die onder Karei II met de handel een
goed bestaan had opgebouwd. Dit
dreigde verloren te gaan door het optre
den van een katholieke tiran. Ook bin
nen adellijke kringen groeide de weer
stand tegen de eigengereide koning.
Toen in 1688 ook nog een troonopvolger
geboren werd, was het voor de opponen
ten van Jacobus tijd om in actie te ko
men.
In het voorjaar van 1688 stak de koerier,
Arthur Herbert, in het geniep de Noord
zee over. Bij zich had hij een gecodeerde
boodschap voor de prins. In het schrij
ven, ondertekend door zeven voorname
Britse edelen, werd Willem verzocht om
zijn schoonvader van de kroon te stoten
en vervolgens zelf het roer in handen te
nemen.
Na rijp beraad besloot Willem op het
verzoek in te gaan en op 30 oktober ver
liet een vloot van bijna 300 schepen de
haven van Hellevoetsluis. Amper buiten
gaats overviel een zware storm de vloot.
Eén schip zonk en 1300 paarden kwa
men om. Aan het hof van Jacobus werd
Willems falen met hoongelach onthaald,
maar het lachen verging de Jacobijnen
(aanhangers van Jacobus) toen twee we
ken later de Hollandse stadhouder
landde in Zuid-Engeland met een goed
uitgerust leger.
De Redder van het protestantisme en
de Engelse Staat, Willem dus, trok via de
steden Exeter en Amesbury naar Hun-
gerford, waar hij zijn intrek nam in de
koninklijke herberg 'The Bear'.
Jacobus, geschrokken van de snelle
Willem III, koning van Groot-Brlttannlë en Ierland, geen populair vorst.
- FOTO'S CONNY VAN GREMBERGHE
Willem III: de redder
van Groot-Brittannië
opmars van zijn schoonzoon, zond een
delegatie naar Hungerford om met Wil
lem te onderhandelen over een vredeso
vereenkomst. Hij beloofde beterschap en
had het Engelse parlement, dat hij eerder
ontbonden had, weer bijeen geroepen.
Willem verwierp de voorstellen en
rukte op naar Londen. Op 11 december
1688 nam Jacobus de benen. Een week
later trok de prins in het hoofdstedelijk
Ealeis van Sint-James. Mary Stuart ver-
et Holland en op 11 april 1689 werden
Willem en zij gekroond tot koning en ko
ningin van Engeland en Ierland.
De Glorieuze Revolutie wordt dit jaar in
Nederland en Engeland herdacht met
feesten, tentoonstellingen en andere ma
nifestaties. In juni geeft de PTT een spe
ciale postzegel uit ter herdenking van
Willems tocht. In dezelfde maand ver
trekt een vloot pleziervaartuigen uit Hel
levoetsluis, de plaats waar alles begon,
naar Brixham. Daar worden de opvaren
den opgewacht door de Britse vorstin.
Diverse touroperators zijn ingespron
gen op de herdenking en hebben speciale
Willem en Mary-reizen in hun pro
gramma opgenomen. De paleizen 't Loo,
Hampton Court en Kensington Palace
worden speciaal voor de gelegenheid op
geknapt. Willem en Mary-comités aan
beide zijden van de Noordzee werken
zich uit de naad om de viering toch maar
niet ongemerkt voorbij te laten gaan.
Het merendeel van de Engelse en Neder
landse bevolking loopt echter niet warm
voor de festiviteiten.
Volgens de Vlaamse hoogleraar R. C.
van Caenegem, die aan de Gentse uni
versiteit rechtswetenschappen en Britse
geschiedenis doceert, is dit niet zo ver
wonderlijk. Willem III was geen popu
lair vorst. Dat neemt echter niet weg dat
zijn betekenis voor de Europese geschie
denis erg groot is geweest. Dat Willem
zich weinig gelegen liet aan de Engelsen
kwam natuurlijk doordat hij andere be
slommeringen had. Hij was het symbool
van het gebundelde Europese verzet te
gen de Fransen. En zijn aandacht richtte
hij dan ook vrijwel volledig op het in
standhouden van de machtsverhoudin
gen in Europa,", aldus Van Caenegem.
De professor meent dat een herden
king van de Glorieuze Revolutie zeker
op zijn plaats is. „Die gebeurtenis luidde
een belangrijke episode in de Westerse
geschiedenis in. Het absolutisme, dat Ja
cobus in navolging van Lodewijk XIV
weer wilde doorvoeren, werd door de
omwenteling een nekslag toegediend. De
grondslag voor de parlementaire monar
chie werd gelegd en wel op een moment
dat in Frankrijk het absolutisme hoogtij
vierde."
Volgens de Gentse hoogleraar had het
Engelse avontuur - 'want dat was het' -
van Willem III een grote mentaliteitsver
andering tot gevolg. „Onder Mary en
Willem kreeg het parlement daadwerke
lijk zeggenschap. De politieke partijen,
de conservatieve Tories en meer liberale
Whigs, kregen vaste voet aan de grond.
De tolerantie werd groter en de invloed
van de vorst op het dagelijks leven nam
af. De prealabele (voorafgaande) cen
suur op de pers verdween, hetgeen leidde
tot een bloeiperiode in de Britse litera
tuur met Daniel Defoe Robinson Cru-
soë), Jonathan Swift (Gullivers reizen)
en John Dryden als voornaamste verte
genwoordigers",vervolgt hij.
Willems pre-occupatie met de Fransen
had tot gevolg dat hij meestal in de Ne
derlanden rondzwierf. Jaarlijks verbleef
hij enkele maanden in Engeland om het
parlement over te halen om geld uit te
trekken voor de oorlogen tegen de Zon
nekoning. Kreeg hij dat gedaan, dan stak
hij weer snel de Noordzee over om zich
te wijden aan de veldtochten en de jacht
partijen waar hij gek op was. Het bestu
ren van zijn koninkrijk liet hij over aan
zijn echtgenote en zijn vertrouwelingen,
waaronder Hans Willem Bentinck, een
Gelderse edelman, die in Engeland een
enorm fortuin vergaarde.
Onder het bewind van de Prins van
Oranje werd de kiem gelegd voor 'het
Ierse drama'. Jacobus II, die na de
machtsomwenteling via Frankrijk zijn
toevlucht gezocht had tot Ierland, vond
daar steun bij de katholieke bevolking.
Willem kon echter niet toestaan dat zijn
schoonvader in zijn achtertuin speelde
en trok met een leger de Ierse zee over
om hen een finale afstraffing te geven.
Bij de rivier de Boyne, ten noorden
van de Ierse hoofdstad Dublin, troffen
de legers elkaar. Willem won de veldslag
en Jacobus moest voor de tweede keer
voor zijn schoonzoon op de loop. Nu
voorgoed naar Frankrijk, waar Lodewijk
hem asiel verleende. Na de slag bij de
Boyne (1 juli 1690) werden zijn landgoe
deren in Ierland verdeeld onder Willems
vertrouwelingen. Het gebied rond Du
blin - the Pale - verengelste volledig en
immigrerende Schotse protestanten kre
gen in Noord-Ierland grond toegewezen.
Deze anti-katholieke kolonisten noem
den zich, zoals ook nu nog gebeurd, met
enige trots 'Orangisten'.
Ook in de Schotse Hooglanden beging
Willem een vergissing, die in 1745 nog
een opstand tot gevolg zou hebben. De
clans (stammen) in de Hooglanden wa
ren verplicht om voor 1 januari 1692 de
eed van trouw te zweren aan de nieuwe
koning. De MacDonalds van Glencoe
konden door het slechte weer niet tijdig
hun plicht voldoen. Op 6 januari van dat
jaar arriveerde het stamhoofd in Invera
ray, waar hij alsnog in naam van zijn
clan de eed aflegde. De bevestiging hier
van arriveerde pas in Londen, toen een
order van de koning voor de liquidatie
van de 'opstandige clan' al was uitge
schreven. Begin februari werden enkele
honderden MacDonalds dan ook bij
Glencoe in koelen bloede vermoord.
Schotland kon Willem niet boeien. Net
zo min was hij begaan met het lot van de
Ieren. Wanneer hij niet op oorlogspad
was, besteedde hij zijn tijd aan het ma
ken van plannen voor paleizen en tuinen.
Een dure hobby die hij deelde met zijn
vrouw. De befaamde Engelse bouwmees
ter Christopher Wren zorgde voor de uit
voering van - de veelal bijgestelde -
plannen. Onder Wren werd het Notting
ham House, door de astmatische Willem
aangekocht, omdat hij weigerde om in
het vochtige paleis aan Whitehall te wo
nen, omgetoverd in het Kensington Pa
leis. Hampton Court, buiten Londen,
waar de prins zich eveneens dikwijls op
hield, werd aanzienlijk uitgebreid en in
Gelderland liet hij Paleis 't Loo bouwen.
„Het klimaat, dat destijds in Engeland
heerste", zo vervolgt Van Caenegem,
was vrij en tolerant. Willem had de
goede eigenschappen van de Republiek,
verdraagzaamheid en handelszin, geïn
troduceerd in Engeland. In een derge
lijke klimaat, vergelijkbaar met hetgeen
Gorbatsjov nu in de Sovjetunie tracht te
creëren, konden ideeën zonder proble
men tot rijping komen. De wetgeving in
Engeland ontwikkelde zich en werd een
model voor andere democratisch gere
geerde landen. Bovendien kreeg de eco
nomie de kans om volledig tot ontwikke
ling te komen. Dat de Industriële Revo
lutie zich in Engeland voltrok en niet in
bijvoorbeeld Frankrijk, waar de econo
mische omstandigheden zeker zo goed
waren, maar wat een intolerante samen
leving was, is een direct gevolg geweest
van de Glorieuze Revolutie. Dat Enge-
lands bloei de ondergang van deRepu-
bliek tot gevolg had, is niet direct te wij
ten geweest aan Willem. De Republiek
ontbeerde belangrijke basisvoorwaarden
voor een economische omwenteling. Te
weinig mensen en geen grondstoffen,"
aldus de professor.
De Engelsen staan amper stil bij wat
zich drie eeuwen geleden voltrok. Dat de
grondslag voor de Engelse hegemonie in
alle uithoeken van de wereld door een
Hollandse vorst gelegd werd, klinkt hen
ongeloofwaardigin de oren. Voor Jeff,
een wacht in de koninklijke vertrekken
van Hampton Court bij Londen, is Wil
lem III een van de vele koningen uit het
verleden. Terwijl hij een rubberen bal
letje vanonder het zes meter hoge hemel
bed van Willem III vandaan haalt, grapt
hij zonder te lachen: „Als je zoals ik hele
dagen door de vertrekken van koning
zus en koningin zo rondloopt en de toe
risten in de gaten moet houden, dan sta
je er niet bij stil wat die figuren allemaal
hebben uitgehaald. Voor mij is dit een
baan en dat betekent heel wat in het ko
ninkrijk van Maggie Thatcher".
De Britse televisie besteedt deze we
ken meer aandacht aan de 'sociale revo
lutie' die premier Thatcher op het gebied
van de uitkeringen doorgevoerd heeft,
dan aan de ommezwaai van 1688. In
'The Bear' in Hungerford, zo laat de re
ceptioniste van het hotel weten, is er
vooral bij Hollandse gasten belangstel
ling voor de William en Mary-kamer in
het driesterrenhotel.
Aan de andere kant van de Noordzee
heerst er ook bepaald geen herdenkings
koorts. In Hellevoetssluis is 1,5 miljoen
gulden bijeengesprokkeld om de vloot
zeiljachten ongehinderd naar Engeland
te krijgen. Het bedrijfsleven zorgde voor
de fondsen, de industriëlen zelf beman
nen de jachten.
Kunstliefhebbers kunnen met Open
baar Kunstbezit op reis. Een tocht langs
paleizen en kastelen waar het illustere
koningspaar 300 jaar geleden een poos
verbleef. Kosten van de trip; een maand
inkomen van een modale werknemer.
De traditionele taptoe in Breda staat
dit jaar geheel in het teken van Willem
en Mary, zodat ook muziekliefhebbers
een aandeel in de herdenking hebben.
Het rest van de bevolking moet maar ge
woon wachten op de speciale herden
kingspostzegel.
Geraardpleegde literatuur Willem Mary- Henri en
Barbara van der Zee. H J. Paris, 1975.
A people's history of England- A.L. Norton. Law
rence Wishart LTD, London 1976.
Geschiedenis van Engeland- B.C. van Caenegem.
Martinus Nijhoff, Den Haag 1982.
Vaderlandse Geschiedenis deel 1- A. van Hulzen.
Wolters Noordhoff, Groningen 1970.
Oranje zonder Mythe- Anton Constandse. Stichting
Pamflet, Amsterdam 1980.