Pastorale effectiviteit
steeds groter vraagteken
Tenachon-project leest bijbel anders
Radicale keuze van
Wojtyla voor armen
ONDERZOEK NAAR 'LUDEN EN LEVENSBESCHOUWING'
DE STEM EXTRA WOENSDAG 16 MAART 1988
NIJMEGEN - „We we
ten heel goed hoe 'kerk'
opgebouwd zou moeten
worden. Maar we we
ten absoluut niet hoe
'kerk' er bij mensen
van binnen echt uit
ziet."
Mislukking
Lijden
Handelen
Conclusies
JOODSE TRADITIE OPEN LEGGEN VOOR CHRISTENEN EN HUMANISTEN
Bijzonder
Verborgen
Leerhuis
TOON ENCYCLIEK STELT TELEUB
nEfiTEM GIDS 2 WOE
NEDERLAND 2
Assisi
BELGIE NED 1
Rusland
DUITSLAND 1
T48
Door Jan Bouwmans
Prof. dr. Hans Van der Ven
houdt van duidelijke taal. De
hoogleraar pastoraal-theologie
aan de Nijmeegse faculteit voor
godgeleerdheid scherpt de on
wetendheid nog aan: „Wij-we
ten niets of bitter weinig over
hoe mensen religie echt bele
ven; welke opvattingen, gevoe
lens en houdingen ze echt koes
teren tegenover godsdienst."
Welke leerstellingen deze of
gene godsdienst verkondigt, de
uiterlijke praktijken van ere
dienst, de geboden en verboden,
de organisatie: dat allemaal
wel. Maar hoe deze hele lading
bij de mensen aankomt, hoe ze
er innerlijk mee omgaan: dat is
anno 1988 grotendeels onbe
kend terrein. Protestants-Ne
derland loopt volgens Van der
Ven op dit wetenschappelijk
pastoraal-theologische terrein
100 jaar achter, katholiek Ne
derland zelfs 200 j aar..
Is deze achterstand dan zo
erg? Hij heeft, zegt de Nij
meegse hoogleraar, in elk geval
tot gevolg dat niemand eigen
lijk weet hoe het zit met de ver
houding investering - rende
ment van de pastorale arbeid.
De kerken investeren elk jaar
miljoenen en miljoenen gul
dens in hun pastorale arbeid -
-mankracht en middelen.
Maar of die arbeid zelf ook
productief is, wat de effectivi
teit van het pastorale handelen
is, is een volstrekt duistere
zaak.
De vraag naar het arbeidsren
dement van pastoraal werk
wordt echter steeds luider, stelt
Van der Ven. De neergang in
kerkbetrokkenheid is daar niet
vreemd aan. Het aantal kerkle
den krimpt alsmaar in. Daar
zit een financiële kant aan: De
lasten komen op steeds minder
schouders te rusten. Maar daar
zit ook een hele ideële kant aan.
Het geloof moet doorgegeven
worden aan de volgende gene
raties, maar dat lijkt in onze
dagen op een mislukking te
gaan uitlopen. Ligt dat soms
ook aan ineffectiviteit van het
gangbarê"pÖtöïÜlë handelen
Om dife.laatste vraag te be
antwoorden, bntbreekt nu juist
de hierboven aangegeven ele
mentaire basiskennis. Aanlei
ding tot het gesprek met de
prof. Van der Ven over deze
materie is het initiatief voor
een grootscheeps en lange ter
mijn onderzoeksprogramma
over 'Religieuze communicatie
in Nederland' (RECON). Het
ligt in de bedoeling dat enkele
theologische universiteiten en
faculteiten van katholieke,
hervormde en gereformeerde
signatuur dit onderzoek samen
gaan uitvoeren. Op deze schaal
is dat in Nederland nog nooit
wereld" al honderd jaar. Dat
heeft hen echter zowel de vrij
zinnigheid als het fundamenta
lisme opgeleverd. „Daarmee",
aldus Van der Ven, „rijst een
belangrijk probleem: leidt dis
cussie met de moderne wereld
en cultuur noodzakelijk tot de
geestelijke en inhoudelijke
verdamping van het godsgeloof
en moeten de kerken daarom
weer terugkeren tot de vaste
geloofscodes en -formules? Dat
dilemma zouden we echt moe
ten vermijden. Voor de toe
komst van het christelijke
godsgeloof moet tussen de klip
pen van vrijzinnigheid en fun
damentalisme worden doorge
varen. Een heel fundamenteel
probleem daarbij is geworden
hoe met religieuze autoriteit
moet worden omgegaan. Is re
ligieuze autoriteit een wegwij
zende functie of een spelbepa-
lende en beslissende functie?
En in welke mate is er dus
ruimte voor, dat elke mens af
zonderlijk over geloof mag
denken zoals hij erover denkt."
Prof. Van der Ven: „Dit soort onderzoek is in Nederland hartstikke nieuw"
vertoond. Het initiatief wordt
momenteel uitgewerkt
Een van de achtergronden
voor dit onderzoek is dus het
steeds sterker wordende ver
moeden dat de effectiviteit van
de pastorale arbeid onder de
maat blijft. In economische ter
men vertaald: pastores ver
richten pastorale arbeid; het
produkt van die arbeid is 'reli
gieuze communicatie'; dat pro
ces lijkt in deze tijd veel vaker
te mislukken dan te slagen.
Omdat men zijn klanten in
feite niet kent; niet weet hoe zij
echt van binnenuit het geboden
produkt bezien en ontvangen.
Dié kennis is urgent geworden.
De theologische faculteit van
de Katholieke Universiteit Nij
megen (KUN) kent pas sinds 20
jaar een leerstoel voor pasto
raal-theologie. De eerste leer
stoel voor dit vakgebied werd
echter al in 1777 in Wenen op
gericht. Van der Ven legt uit:
„Pastoraal-theologie is de we
tenschap die het pastorale han
delen onderzoekt. Dus het pas-
'torale gesprek, het liturgisch
handelen, het preken, de kerk
opbouw, de katechese, enz.
Welke processen zich daarin
afspelen en vooral, tot welk re
sultaat die processen leiden.
Het gaat daarbij niet alleen om
de processen van religieuze
communicatie tussen twee per
sonen-pastor en cliënt-of in
groepen, maar ook over de
kerk. Het kan namelijk zijn dat
de kerk meent de religieuze
communicatie te bevorderen
terwijl ze die in feite aan ban
den legt en begrenst"
Prof. Van der Ven pakt even
katechese als voorbeeld. Er ia
al veel onderzoek gedaan naaf
religieuze communicatie in ka-
techeseprocessen, zowel school-
katechese als volwassenenka-
techese. „Het is van groot be
lang dat de resultaten van al
dat onderzoek eens verder
worden geanalyseerd. Want
wat blijkt? Katechese helpt
niks. Niemand wordt er gelovig
van of geloviger. Wanneer je
heel veel aandacht besteed aan
een heel goed katechesepro-
gramma van zeg tien bijeen
komsten; een programma dat
ook heel stevig in elkaar zit
met stevige basisbegrippen;
dan blijkt bij meting na afloop
dat zowel bij jongeren als vol
wassenen de kennis wel is toe
genomen. Maar een toename
van twintig procent is echt het
maximale. En van enige veran
dering van houding is helemaal
geen sprake. De effectiviteit is
dus heel gering. Dit geldt trou
wens niet specifiek voor kate
chese, maar voor het onderwijs
in het algemeen. Daarvan mag
je niet het wekken van nieuwe
houdingen of verandering van
oude houdingen verwachten,
maar slechts een versterken
van reeds aanwezige houdin
gen bij mensen. Die (levens)
houdingen worden in de eerste
tien levensjaren bepaald."
De Nijmeegse hoogleraar trekt
hieruit twee conclusies. Men
moet op grond van het feiten
onderzoek grote vraagtekens
zetten bij de projectmatige
aanpak van de katechese in de
afgelopen twintig jaar. En het
pastorale beleid zou de priori
teit moeten leggen bij de bege
leiding van religieuze opvoe
ding in het gezin. „Die reli
gieuze opvoeding beslist over
- FOTO THEO VAN DER ZWAN
de toekomst van de religie in
Nederland."
Deze toekomst is heel
zorgwekkende. Omdat de reli
gieuze opvoeding in de eerste
tien levensjaren beslissend is,
beslissen de ouders van nu over
de toekomst van de godsdienst
in Nederland. Wat blijkt dan
weer uit feitenonderzoek? Van
der Ven: „De tendens is dat het
christelijk godsgeloof onder
volwassenen afneemt, naar
mate de genoten opleiding ho
ger is en naar gelang de graad
van verstedelijking van die
ouders toeneemt Er béstaat
dus een spanning tussen,«de
kerk enerzijds en de „moderne
mensen" aan de andere kant
De kerk dreigt op dit punt fun
damenteel de boot te missen.
Het Nederlandse pastorale con
cilie heeft een poging gedaan
om als kerk een discussie aan
te gaan met de moderne we
reld. Die discussie is vanuil
Rome geblokkeerd. Dat is een
strategische ramp. Tot op de
dag van vandaag."
De protestantse situatie is
anders dan de katholieke, maai
het probleem is voor beide het
zelfde. De protestanten voerer
het gesprek met de „modern*
Lijden en levensbeschouwing.
Het lijden is nu zo'n zaak
waarover nauwelijks bekend is
hoe mensen ermee omgaan
vanuit hun geloof. Het onop
hefbare, onschuldige lijden wel
te verstaan: getroffen worden
door een ongeneeslijke ziekte,
een geliefde die door de dood
wordt weggerukt, eenzaam
heid. Is het lijden niet een van
de bitterste aanklachten van
alle tijden tegen God en gods
dienst Als er al een God be
staat, is hij een sadist, aange
zien hij toelaat dat zoveel leed
geschiedt?
ue pastoraal-theologische
vakgroepen van de Nijmeegse
en Tilburgse faculteit hebben
een groot onderzoek in uitvoe
ring over 'lijden en levensbe
schouwing'. Dat onderzoek
heeft drie poten. Allereerst een
uitgebreid onderzoek onder
middelbare scholieren, studen
ten en volwassenen. Vervol
gens ook onder een 250-tal kan
kerpatiënten. En ten derde een
onderzoek naar de pastorale
beïnvloedbaarheid van het re
ligieuze denken en de gods
dienstige houding tegenover
onschuldig lijden door middel
van experimentele pastorale
projecten.
Een vooronderzoek is al ge
houden onder 300 scholieren en
studenten, 100 kerkelijk actieve
volwassenen en 50 ziekenhuis
pastores. Dat heeft bijvoor
beeld opgeleverd dat de grotfe
meerderheid van deze 450
„proefkonijnen" de idee 'lijden
is straf van God' afwijst. Het
verklaringsmodel van de
Duitse theologe Dorothee Söl-
le-God lijdt met de mensen
mee-zie je alleen bij mensen
die actief kerkelijk betrokken
zijn. Voor een verklaring als
'God heeft het lijden ingepast
in een veel omvattender plan,
dat wij niet kennen' bleek on
der de „proefkonijnen" een
groep te zijn die'dit aannam en
een andere groep die dit ver
wierp. „Dit soort onderzoek is
in Nederland hartstikke
nieuw", onderstreept prof. Van
der Ven. Het RECON-onder-
zoek belooft heel wat
Door Jan Bouwmans
HET christendom is vele
eeuwen lang de hoeksteen
van onze westerse bescha
ving geweest. In onze dagen
lijkt de westerse cultuur
echter afscheid te nemen
van het christendom. Geloof
en kerk belanden immers
steeds sterker in de marge
van de samenleving.
Bijbel en godsgeloof lijken hun
functie te hebben vervuld. De
geseculariseerde cultuur heeft
er zijn voordeel mee gedaan en
kan het na bijna 2000 jaar ver
der zonder stellen. De weerslag
hiervan op christendom en
kerken is algemeen zichtbaar.
Maar ook de geseculari
seerde samenleving ondervindt
een weerslag. Niet weinig men
sen zijn na hun afscheid van
geloof en kerk in geestelijke
leegte achtergebleven. Een si
tuatie waarover zich bijvoor
beeld ook een humanistisch
voorman als prof. mr. Jan Gla
stra van Loon, voorzitter van
het Humanistisch Verbond,
grote zorgen maakt. Hij ziet in
de geestelijke leegte, waaraan
de belijdenis van de volstrekte
zinloosheid van het leven ten
grondslag ligt, (nihilisme) een
reële bedreiging van onze be
schaving. Dat nihilisme, be
toogt hij regelmatig, is een ge
zamenlijke vijand van christe
nen en humanisten die beiden
eendrachtig moeten bestrijden.
Móet het heil echter toch
weer komen van het aloude jo
dendom Zal de oude joodse
stam nieuw leven zaaien in de
geestelijke leegte van de mo
derne tijd, waarin de christe
lijke loot aan het inschrompe-
len is Die gedachte kan
iemand door het hoofd schieten
bij nadere kennisneming van
het Tenachon-initiatief van de
Folkertsma-Stichting voor
Talmudica in Hilversum. Na
twee jaar voorbereiding werd
dit joodse initiatief onlangs of
ficieel gepresenteerd. Bij die
gelegenheid lieten bisschop H.
Ernst van Breda, prof. Glastra
van Loon en de hervormde
hoogleraar J. Sperna Weiland
hun licht erover schijnen.
Tenachon is de naam van een
bijzonder tijdschrift En tege
lijk van een project. Tenachon
staat voor de uitgave van een
boek in 30 tijdschrift-afleve
ringen in een tijdsbestek van 5
jaar. Het complete boek wordt
bijna 1000 bladzijden dik. Het
gaat de lezer ƒ65,- per jaar
kosten. Tenachon is het boek
dat over de schouders van de
grote joodse leraren van Tal
moed en Midrasj en van de
grote joodse verklaarders van
de Middeleeuwen tot heden de
Tora (eerste vijf bijbelboeken)
laat meelezen. Het bijzondere
hiervan is dit: de joodse Tora is
anders dan het christelijke
'Oude Testament', hoewel in
beide precies hetzelfde staat.
Het Tenachon-project is niet
zomaar een literair of cultureel
aardigheidje. Het pretendeert
wat. Namelijk dat de auten-
thiek-joodse lezing van de bij
bel en zoals joden ermee om
gaan, nieuwe impulsen kan ge
ven aan de hedendaagse wes
terse beschaving. Met andere
woorden, dat de joodse traditie
een uitweg biedt uit crisis en
geestelijke leegte, die het chris
tendom bij zijn aftocht uit de
geseculariseerde samenleving
lijkt achter te laten. Tenachon
richt zich dan ook in gelijke
mate tot joden, christenen en
humanisten.
Rabbijn Aschkenasy: Leren is de poging, keer op keer, de
hele dag door, om een gave mens te worden in de omgang
met de wereld.
Vanwaar die pretentie? Kijk,
zeggen de samenstellers Eli
Whitlau en rabbijn V. Aschke
nasy, hoe de bijbel in de wes
terse beschaving gevaren is.
Niet de christelijke, maar de
Hebreeuwse bijbel is het meest
fundamentele boek van de
westerse beschaving. „Al onze
gevoeligheid over onrecht, een
zaamheid, honger, milieu komt
voort uit de vaak verborgen
werking van het zogenoemde
'Oude Testament'. Verborgen,
want ondanks onmiskenbare
invloed is de Hebreeuwse bijbel
in de westerse wereld altijd als
een secundair boek behandeld.
Het christendom beschouwde
zichzelf immers als vervulling
van de joodse voorgeschiedenis.
Het joodse boek werd ingekap
seld in een religie die zich van
uit een vijandige opstelling het
'ware Israël' ging noemen. Zo
ging het boek de westerse ge
schiedenis in."
De invloed die het joodse
boek uitoefende, oefende het
indirect en vaak verwrongen
uit door lagen heen van
christelijke dogmatiek. En ook
anoniem. In de geschiedenis
van de westerse beschaving
worden de luide stemmen en
tegengestemmen van het chris
tendom gehoord en later van
het humanisme. Maar niet de
stille stem van de joodse Tora,
die echter wel door de eeuwen
heen in de schaduw van de
grote westerse cultuur is door
gegeven en levend gehouden.
En nu, na de Sjoa (de bijna-uit-
roeiing van het joodse volks
door de nazi's) is alles veran
derd. „De eens zo stralende
westerse cultuur kromp van
schaamte ineen en het onder-
gangsdenken en de zelfkleine
ring nemen sindsdien hand
over hand toe.Geen woord
uit het vroegere theologische
denken kan nog onbevangen
worden gebruikt. Nooit meer
kan over God of tot God ge
sproken worden in de taal van
de vroegere zekerheden. Waar
dat nog wel gebeurt, klinkt het
vals."
Dat geldt voor joden zo goed
als christenen. Maar er is ver
schil. De joodse traditie is, an
ders dan de christelijke, van
oudsher geoefend in het leven
met vragen en in het besef van
de ontoereikendheid van alle
spreken over de God. „De taal
die de hele christelijke en isla
mitische geschiedenis door in
de joodse leerhuizen verder
ontwikkeld werd, maar haast
nooit gehoord, lijkt nu de enige
taal waarin nog zinvol over
God en mens, over leven en
dood kan worden gestameld
door diegenen die de hoop niet
hebben opgegeven."
Tenachon wil nu juist chris
tenen en humanisten laten de
len in die taal, in het joodse le
ren over het boek dat hun ge
meenschappelijk is, om zo de
rijkdom van het bijbelse den
ken te herontdekken. Want:
„Het gaat erom deze wereld,
waarin gevoelens van wanhoop
en onmacht de overhand drei
gen te krijgen, het besef te her
geven dat actief beleefde hoop
het enige is dat de wereld toe
komst geeft en dat wanhoop
onvermijdelijk tot onmense
lijkheid leidt"
Die potentie heeft het aloude
jodendomm met als keihard
bewijs dat het joodse volk van
deze hoop, die toekomst geeft,
zelfs na Sjoa leeft En het
aloude jodendom heeft ook de
methode: het leerhuis. Leren is
in de joodse traditie heilige
plicht en hoogste goed. Niet het
leren van leerstellingen en
dogma's, maar leren is de po
ging, keer op keer, de hele dag
door, om een gave mens te wor
den in de omgang met de we
reld, zoals rabbijn Aschkenasy
het op de presentatie zei.
Het is bepaald geen zwakke
argumentatie. Feit is ook dat de
interesse voor het jodendom in
ons land enorm toegenomen is
en nog steeds toeneemt In
korte tijd kent Tenachon al
bijna 3000 abonnees. Bisschop
Ernst van Breda onderstreepte
bij de presentatie het grote be
lang van Tenachon voor katho
lieken. „Wij ontdekken hier een
leeskunst en leeskunde (van de
bijbel) die wij niet kennen. De
tekst is rijker dan de uitleg en
de uitleg mag nooit de tekst
vervangen: dat leren wij van
de joden", zei hij onder meer.
Maar ook voor humanisten is
het over de schouders van de
joden meelezen van de Tora,
zoals het Tenachon-project dat
aanbiedt,volgens HV-voorzit-
ter Glastra van Loon een on
herroepelijke bijdrage tot beter
begrip van hunzelfEn het zal
bijdragen aan helderheid en
objectiviteit in de discussies
over levensbeschouwelijke za
ken. En prof. Sperna Weiland
waarschuwde de christenen al
vast dat ze in het proces van
met de joden meelezen zouden
ontdekken waar hun eigen tra
ditie hen op het verkeerde been
heeft gezet. En dat nadien hun
Nieuwe Testament voor hen
ook een ander boek geworden
zal zijn.
Door onze correspondent
Gerard Kessels
ROME - Van Johannes
Paulus de Eerste, de 'sep-
temberpaus' van 1978,
wordt verteld dat hij er
ernstig over dacht het
weelderige Vaticaan te
verlaten en elders in de
eeuwige stad een be
scheiden woning te be
trekken. Albino Luciano
stierf echter nog geen
maand na zijn benoe
ming.
Zijn opvolger, Johannes
Paulus de Tweede, zal het
Vaticaan zeker niet vaarwel
zeggen, maar in zijn in fe
bruari encycliek herinnert
Karol Wojtyla zowel pries
ters als gelovigen aan de
oude christelijke deugd van
de armoede.
Sterker nog, de christen is
moreel verplicht zich van
zijn rijkdom te ontdoen ten
behoeve van de arme mede
mens. In 'Sollicitudo Rei So
dalis' (De Sociale Zorg) zegt
de paus dat het tijd is om tot
daden over te gaan. De
christen moet de arme hel
pen, niet alleen door het
'overtollige' wat hij heeft af
te staan, maar ook het
'noodzakelijke'. Die noodza
kelijke persoonlijke opoffe
ring van eenieder is het
'Leitmotiv' van de ency
cliek. Van de Heer, schrijft
de paus, „vraag ik dat hij
alle christenen de kracht
geeft deze leer trouw in de
praktijk toe te passea"
De kerk zal het goede
voorbeeld moeten gevea
Geconfronteerd met grote
nood kan het 'geboden' zijn
'kerksieraden' en 'kostbare
voorwerpen' te verkopen.
Wat betekent dit? Zullen de
veilingmeesters van So-
theby binnenkort met pen
en papier een ronde maken
door de Vaticaanse musea
met hun kunstverzameling
van astronomische waarde?
Zo'n vaart zal het niet lo
pen. Het Vaticaan houdt vol
niet rijk te zijn. De uitgaven
voor het bestuur van de we
reldkerk overschrijden de
inkomsten royaal. Wanneer
in het verleden werd voor
gesteld ter leniging van de
financiële nood een deel van
de kunstwerken te verkopen
hield het Vaticaan altijd
duidelijk de boot af. De
kunst diende in het Vati
caan te blijven „als een
schatkamer voor de gehele
mensheid."
Waar de encycliek waar
schijnlijk op doelt zijn de
kostbaarheden waar tal van
kerken in oost en west,
noord en zuid over beschik
ken. Kruisbeelden bij voor
beeld van puur goud of zil
ver, vaak geschonken door
rijke gelovigen, die veel geld
waard zijn omdat er zoveel
edelmetaal voor gebruikt is,
maar die nauwelijks artis
tieke waarde bezitten. Het
gebruik van dit soort kost
baarheden in een kerk die
gevuld is met de allerarmste
gelovigen is volgens de en
cycliek niet meer te recht
vaardigen.
Naast ^chte kunst van het
allerhoogste artistieke ni
veau, bezitten het Vaticaan
en de Romeinse basilieken
natuurlijk ook veel liturgi
sche kostbaarheden, zonder
enige kunstzinnige waarde.
Zal daar nu een deel van
verkocht worden? Na de on
verbloemde oproep van de
encycliek zou een demon
stratieve verkoop door
Rome op zijn plaats zijn.
Immers niet alleen in de
Derde Wereld, maar ook in
Italië en West-Europa is er
volop armoede. In de ency
cliek wordt immers niet al
leen over de Derde Wereld
gesproken. De paus heeft
het uitdrukkelijk over „de
ellende van de lijdenden,
dichtbij en ver weg."
De armoede was tot nu toe
beslist geen constante in de
toespraken van de Poolse
paus. Vooral de laatste ja
ren heeft Wojtyla de ar
moede 'ontdekt'. Kerstmis
1986 blikte hij terug op de
bijeenkomst van oktober in
Assisi waar de leiders van
alle wereldgodsdiensten bij
elkaar gekomen waren om
voor de vrede te biddea „In
Assisi", zo zei hij, „hebben
we besloten voortaan arm te
zijn; arm zoals Christus,
arm als Franciscus." Kort
Van gewest
tot gewest
De regionale NOS-rubriek
<yan gewest tot gewest* zendt
vanavond onder meer een re-
nnrtaee uit over liet ei van
Lubbers'. De Overijsselse
kalvermester JJL Lubben
heeft een manier ontdekt om
bet mestprobleem op te los
sen. Op rijn bedrijf staat een
soort filtermachine waarmee
dit gier schoon water wordt
rehaald. Verdereen kijkje bij
de vogels, die begin januari
op de Noordzee uit de stooko
lie werden gered.
20.20
Will you love
me tomorrow?
daarna zei hij tot een groept
Franse bisschoppen dat „de
kerk haar armoede moet ac
cepteren". Priesters en!
kloosterlingen „moeten de
schrijnende armoede con
creet voelen."
De encycliek past ook
perfect in het beeld van de
wereldkerk anno 1988. De
gewichten liggen nu anders
ian twintig jaar geleden
toen 'Populorum Progres-
sio', de grote sociale ency-
riiek van Paulus de Zesde
verscheen. De situatie van
de arme landen is sindsdien
alleen nog maar verslech
terd. Tegelijkertijd groeitde
bevolking in de derde we
reld explosief. Een steeds
grotere meerderheid van de
katholieken behoort tot de
armen.
De bevolking van Afrika
en Zuid-Amerika balan
ceert op de rand van het be-
staansniveau, maar bruist
van katholiciteit In deze ge
bieden wordt de paus ont
vangen door ongekende,
uitzinnige, mensenmenig
ten, terwijl zijn bezoeken in
het westen nauwelijks nog
tot de verbeelding spreken
en steeds minder volk op de
been brengen. Zo iets mist
zijn uitwerking niet. Wan
neer herder Wojtyla naai
zijn schapen kijkt, gaat dt
blik steeds duidelijker naai
het zuiden en steeds minder
naar het noorden en westen.
Bet verhaal gaat over een
meisje, dat 'verliefd zijn en
bemind worden' als ideaal
beeft Na jaren gevangenis
geniet Jackie voor het eerst
weer van de vrijheid, die
haar tegelijkertijd ook be
angstigt Zij en baar vriendin
Jebbie liften met twee jon-
;ens naar een kustplaats je in
ales, waar de jongens een
itiebaantje hebben.
Jackie raakt gefascineerd
door de mensen in de bad
plaats, maar Debbie wil het
1st zo spoedig mogelijk
eg.
23.00
De
werking
)e film werd in samenwer-
ing met de Stichting Video-
heater gemaakt 'De wer
ing* toont een aantal men
iën en hun houding ten op-
lichte van werk en werkloos-
beid. Van zeer nabij wordt de
ingdurig werkloze Willem
evolgd. De meningen en ge-
oelens van anderen missen
p hem zijn 'werking' niet
Vandaar dat de keuze voot
de armen en de veroordeling
van de rijken nog radicalei
geformuleerd is dan twintig
jaar geleden.
Maar er zijn meer accent
verschillen met 'Populorum
Progressio'. Ook Paulus de
Zesde kritiseerde zowel hel
communisme als het wes
terse kapitalisme, maar om
dat hij het laatste zwaarder
attaqueerde, leek 'Populo
rum Progressio' een 'linkse'
encycliek. De Poolse paus
valt het communisme echter
net zo zwaar aan als het ka
pitalisme. Zonder dat het
land met name genoemd
wordt, staat er zelfs een dui
delijke veroordeling in van
Rusland. De encycliek
spreekt immers over
„economie die verstikt
wordt zowel door militaire
uitgaven, als door bureau
cratie en ingebakken ineffi
ciëntie." De hervormingspo
litiek van Gorbatsjov? Het
Vaticaan moet het kennelijk
eerst allemaal nog zien.
De verwachtingen van
'Populorum Progressio' zij"
niet uitgekomen. De toe»
van de nieuwe encycliek is
er een van teleurstelling
Maar hoewel de situate
duidelijk verslechterd ii
lijkt deze paus minder he-
grip te hebben voor het ge
bruik van geweld door de
armen. Paulus de
rechtvaardigde een revolu
tionaire opstand uitdrukt
lijk wanneer er sprake t
van een langdurige tiranniej
die de „fundamentele reek-
ten van de mens ernstig
aantast en op gevaarlijk'
wijze het algemeen welzij")
schaadt." Wojtyla beperkt
zich tot een retorisch
vraag. „De bevolkingen dis
geen toegang krijgen tot*!
goederen die in principe)
voor iedereen bedoeld zijn-J
zouden zich af kunnen vr»;
gen: waarom zouden
niet met geweld antwoord®
ten opzichte van degen®j
die ons als eersten met
weid tegemoet treden?"
21.10
Wie schrijft
die blijft
ét literaire BRT-magarine
Vie schrijft die blijft* van
lartin Coenen en Jean-
lerrc Rondas is vanavond
ewijd aan de «8-Beaux-
'orts'. Op deze literaire ma
ilestatie in het Paleis van
Ichone Kunsten te Brussel
raden een avond en een
achtlang schrijvers uit Ne
erland en Vlaanderen voor
st voetlicht Te zien zijn ojl
ugo Claus, Jan Wolkers,
temco Campert, Simon Vin-
e ti oog en Johnny van
toorn. Met een aantal van de
tnwerige dichters en schrij-
ers worden gesprekken ge-
oerd.
Das Wlnter-
haus
anavond wordt op het eer
ie Duitse net de tv-film «Das
rinterhaus' uitgezonden, die
srder is komen te vervallen,
let verhaal begint in het
oor jaar van 1947, als de 70-
Wge Lotte het bejaardente-
ris verlaat De vitale com-
wiste met een nazi-verle
en wil thuis bij haar familie
grote en laatste compori-
vol tooien.
NOS
09.30 I
slechtl
13.00 I
slecht
15.00
mens
respecl
VOO
15.30 I
15.45 I
show.
16.15
dokter
16.40 I
17.30 J
17.46 V
18.08 F
mentor
1820 X
'Steden
hao'.
19.00
20.00 J.
20.28 1
SimavL
20.33
detecti'
2JL27 V
Vermei
21.50 N
2225 L
baan in
23.10 F
NOS
00.05 J*
00.10 N
slechth
NOS
09.30 Sc
Boeken
Lief en
13.00 Ni
slechthi
17.40 Fc
(3).
18.10 St
trekkin
18.15 Ni
slechthi
1820 Sc
18.45 Je
19.00 Jo
19.12 PI
1922 V
Onderw
monumi
Water u
20.15 Vo
Univers
2020 W1
tomorro
van Adr
Joanne'
Vosburg
21.45 St
samenvi
Bordeau
Boys.
2220 Jol
22.45 De
23.00 De
en met I
Arend B
2320 Ni
slechtho
15.00 Er
Afl.: Neu
1525 De
Ruxpin.
15.45 Oil
jeugd
1625-17J
tiener
1725 Jo
18.00
18.05 Plo
18.10
1825
nieuwspr
tieners.
19.00 Mo
'ushe en Wiske: „De Ei
l,tIllrsh l' sliWr hQ0S Wm.
rnirtm hcrudt, at ooH voor de mmstn
iJtp'n ip p dftn ontstaan
tZS" 7F 'hMUnntie
r^J'mefieiets ankmen'
(n dit dan
Het lyht t
perhèment
randan j
hitnbone
Het verschil is
maar duidelijk: Wojt.
gaat op dit gevoelige P11'j
minder ver. Dat mag '1
grond van deze formol
rings wij ze rustig geconshj
teerd worden. Want
nog dan anders wordt I
een encycliek elk w<*
elke zindswending, op 1
goudschaaltje gewogen.
I i tl
//r CBLOÖf
ettiDBLUK
