DE STEM
WE MOETEN ALLES
WEER TERUG OP
EEN MENSELIJKE
SCHAAL BRENGEN'
DESTI
'WEER
VOELD
LEVI
198711
SmTÜ* °P veerboot- v|
ONDERZOEK
NAAR KLIMAAT
IN KANTOREN
Ramp-stress
oe, hoofdpijn, geïrriteerde slijm
vliezen, droge ogen. Na een dag hard werken ben je
blij dat je thuiskomt. Al was het alleen maar omdat je
dan opeens van al die kwaaltjes af bent. En dan te be
denken dat de oorzaak van de klachten iets 'simpels'
is als te weinig frisse lucht en vervuilde ventilatiesyste
men. 'Sick Building Syndrome' heet de nieuwe ont
dekking. Het zieke-gebouwensyndroom. Een hele
mond vol voor een hele vage 'ziekte'. De bedrijfsge-
zondheidsbewakers waar wij mee spraken, kennen de
klachten al lang. Maar zij bestrijden dat die nu opeens
allemaal zijn terug te voeren op een verkeerd 'bin
nenklimaat', zoals dat in vakjargon heet. „Als dat het
enige zou zijn, dan hadden wij onze zaakjes zo voor
elkaar. Dan was de remedie simpel".
Bediening
Collega's
Verhuizing
Zelf regelen
Zondaar
ZATERDAG I
5 MAART 19881
Ontmenseli j king
n Ei
prise nog dagelijks
wordt zo zichtbaar
venden is het leve
zitten met schuldg<
stierven anderen?
ze psychische steuj
geharde redders,
klopten, de wrede
kalmeringsmiddel
nieuw doel. Eleanc
collecteert nu vooi
Filipijnse rampveei
ten onder ging. V<
ramp een breuk ii
moord op Kenned}
Het is een dag die
deed u op die vrijdi
M
Door Marja Klein Obblnk
Natuurlijk heeft hij het in de krant gele
zen. Ook zag hij collega-arbeidshygiënist
Van Vught op het NOS-joumaal de
noodklok luiden over de ongezonde
lucht in kantoorgebouwen. Er wordt te
weinig verse lucht in de gebouwen gebla
zen en er komt vieze lucht uit de aircon
ditioning omdat die onvoldoende schoon
wordt gehouden, vertelde van Vught. De
buizen en filters van die warme en voch
tige systemen zijn broedplaatsen voor
schimmels en bacteriën die ongehinderd
de kantoorruimten in worden geblazen.
Een goede vooijaarsschoonmaak doet
wonderen, hield Van Vught de man van
het NOS-journaal voor.
Ir. P. Kemerink is hoofd-arbeidshygië-
nist bij de bedrijfsgezondheidsdienst
West-Brabant. Dat het 'zieke-gebouwen-
syndroom' zoveel aandacht van de me
dia heeft gehad, verbaast hem, maar te
gelijkertijd is die gratis 'reclame' natuur
lijk ook mooi meegenomen. „Mechani
sche luchtverversing is een belangrijk
aandachtspunt".
De klachten over vermoeidheid, droge
kuchjes en lenzen die bij wijze van spre
ken uit de ogen vallen, zijn inderdaad de
laatste jaren de meest voorkomende
klachten, zegt Kemerink. En toevallig
zijn in die tijd steeds meer kantoren
overgegaan op mechanische luchtverver
sing. Geen open ramen en radiatoren
meer, de temperatuur en de vochtigheid
moesten automatisch geregeld worden.
Het probleem dat nu zichtbaar is gewor
den is dat de installatie en het onder
houd van de verschillende soorten lucht-
verversings- of klimaatbeheersings-syste-
men te wensen over laten. Kort gezegd:
de 'airco' is niet slecht, maar de mensen
die hem bedienen hebben geen verstand
van zaken. Toch moet Kemerink heel
diep nadenken om een voorbeeld uit de
praktijk te kunnen geven. „Vieze lucht?
Dat heb ik niet zo vaak meegemaakt. We
letten er op dat de lucht voldoende vaak
ververst wordt. Want komt er minder
zuurstof binnen, dan wordt er meer CO2
uitgeademd en dan krijg je vervuiling.
Maar dat moet dan wel heel veel CO2
zijn, wil je er ziek van worden".
Schimmels in airco-systemen heeft hij
nog nooit aangetroffen. Wel staaltjes van
onkunde: „In een bedrijf heb ik gezien
dat er een kast voor de afzuigopening
van de ventilatie was weggezet. Nou, dan
vraagje om moeilijkheden
Vaker komt het voor dat uit zuinig
heidsoverwegingen de luchtapparatuur
te laat wordt ingesteld en te vroeg wordt
afgezet. Kemerink: „Eigenlijk zou de ap
paratuur al een uur voor werktijd aan
moeten zijn. Maar ja, dat is te duur, hè.
Of ze zetten 'm 's nachts af. Gevolg is
dat je 's ochtends de lucht van de avond
tevoren nog ruikt. Die vuile lucht stapelt
zich dan op, het ruikt muf. Simpel voor
beeld: is het je nooit opgevallen dat het
maandagochtend fris ruikt op kantoor?
Dan heeft de installatie een heel week
end de tijd gehad om de boel écht te ver
versen".
Dat er in moderne kantoorgebouwen
ook te weinig verse buitenlucht 'binnen-
stroomt, is te verklaren uit de energie-be
zuiniging van enkele jaren geleden. Ke
merink: „De boel is té goed geïsoleerd.
Er is geen kiertje meer over".
Het binnenklimaat. Het is maar één as
pect van de gezondheid op het werk. Ke
merink blijft er verder in het gesprek op
hameren: ziekmakend gebouw of niet, er
is nooit sprake van één uitgesproken
klacht. „Het gaat om een samenspel van
aspecten die niet in orde zijn. Er zijn zo
veel klachten die op het eerste gezicht al
leen lichamelijk lijken, maar zoek je ver
der dan blijken eigenlijk psycho-sociale
problemen de oorzaak te zijn. Want, stel
dat we gaan kijken of er iets met het
werkklimaat aan de hand is en we verbe
teren de luchtsnelheid, de luchtvochtig
heid, de temperatuur enzovoort, dan nog
zie je dat de klachten blijven. Hoe dat
komt? Om maar wat te noemen: of het
zit niet lekker tussen de collega's, of er
zijn geen goede financiële vooruitzich
ten, of de werkopdrachten zijn niet dui
delijk -je weet dus niet waar je aan toe
bent - of er zit een grote kloof tussen lei
ding en 'werkvloer"
Een klacht komt dus nooit alleen, stelt
Kemerink. „Neem nou klachten als
hoofdpijn en droge ogen. Dat kan ko
men door slechte verlichting, te veel oog-
taken, dus te lang achter het beeld
scherm, of een te droog klimaat. Maar
meestal gaat het om een combinatie van
deze factoren. Kijk, een luchtvochtigheid
van 40 of 50 procent is best te doen, als
je maar niet acht uur per dag in die lucht
zit. Het zelfde geldt voor een beeld
scherm: een beeldscherm is op zich niet
slecht voor de ogen. Anders wordt het
als je er acht uur per dag achter zit, dan
raken je ogen vermoeid. Nee, na twee
uur moet je iets anders gaan doen, het
werk afwisselen, maar nog niet alle werk
gevers hebben dat door".
Dat het welzijn van de werknemers in
(directe relatie staat met het economisch
„Moet Je eens kijken naar al die grote kantoorgebouwen. Daar kan toch geen mens zich lekker In voelen. Je bent er ano
niem." - FOTO'DE STEM/JOHAN VAN GURP
Het kantoor is ziek
functioneren van een bedrijf, is een stel
ling die pas de laatste jaren tot de werk
gevers lijkt door te dringen. Ja, het gaat
goed met de mentaliteit bij de bedrijven,
vindt Kemerink. „Maar het heeft veel
tijd nodig om een bedrijf 'gezondheids-
bewust' te maken".
Scholing van de werknemers die voor
de inrichting en het onderhoud van ge
bouw en spullen verantwoordelijk zijn is
daarvoor een eerste vereiste. Dat staat
ook in de ARBO-wet (regels over de ar
beidsomstandigheden).
De bedrijfsgezondheidsdienst heeft alle
kennis in huis. Daar lopen arbeidshygië-
nisten als Kemerink rond, daar werken
gezondheidspsychologen, bedrijfsartsen
en veiligheidsdeskundigen. Vandaar dat
Kemerink ervoor pleit dat vaker de hulp
van zijn dienst wordt ingeroepen. „Wij
worden te weinig gevraagd voor nieuw
bouw, als er verhuisd gaat worden. Wij
kunnen met onze ervaring weten waar 't
mis gaat. Hoe dat in de praktijk werkt,
een verhuizing? Meestal zorgt de techni
sche dienst voor de bekabeling, maakt
kabelgoten voor de machinerie en zorgt
vaak ook voor de luchtbehandelings-ap-
paratuur. Maar dan komt het: hoe vaak
moet een kamer geventileerd worden? Is
de verlichting wel goed; is er rekening
gehouden met de verschillen tussen bu
reau-werk en beeldscherm-werk? En dan
het ergonomische aspect: staan er goede
stoelen, moet er niet overbodig veel gelo
pen worden, wie moet er alleen zitten en
wie niet. En hoe zit het met de persoon
lijke kwalificaties? Wie zit waar en in
welke functie? Ik bedoel maar, met be
hulp van ons advies kan veel latere el
lende voorkomen worden".
Sommige van de 'waarheden' die vroe
ger verkondigd werden, zijn al lang ach
terhaald. Neem de 'kantoortuinen' die
begin jaren zeventig in opmars waren.
Kemerink: „We moesten uit onze hokjes
komen. Gezellig met z'n allen aan één
groot bureau, Maar de Nederlander
leent zich daar qua persoon niet voor.
Hij kan er niet tegen dat hij niet rustig
kan telefoneren, dat er om de haverklap
mensen langs lopen en dat hij het ge
sprek van z'n buurman kan volgen".
Eigenlijk is ook het hele uit Amerika
overgewaaide airconditionings-systeem
niet meer van deze tijd, verklapt Keme
rink. „Als je 't eerlijk moet weten: laat
de mensen zelf hun klimaat regelen. Met
mechanische apparatuur krijg je nooit
alle honderd procent van de werknemers
tevreden. Al heb je de beste installatie
die exact de temperatuur en vochtigheid
regelt, de consequentie is wel dat dan de
ramen dicht moeten blijven. Dus dan zit
je heel geïsoleerd. Je weet niet eens of het
buiten koud of warm is. Ik vraag me af
wat beter is.Nee, ik ben er een voor
stander van om mensen het idee te geven
dat ze zelf wat kunnen regelen. Zet ze in
een eigen kamer, met een radiator en een
raam dat open kan".
Terug naar af? „Eigenlijk wel", be
aamt nog geen halve dag later de ir. M.
van Mackelenbergh, hoofd-inspecteur
van de arbeidsinspectie in het district
Breda. Dat district strekt zich uit van
heel Zeeland tot aan de oostgrens van
Breda. Macklenbergh zegt al die drukte
rond dat 'Sick Building Syndrome' niet
goed te begrijpen. „We weten nog steeds
niet wat er aan de hand is. Ik zit nog te
wachten op de eerste meetresultaten, In
onze districtspraktijk kennen we het pro
bleem niet. Of toch wel, ja, één keer heb
ben we het meegemaakt dat bij een vol
ledige airco (temperatuur, vochtigheid
en verversing) schimmelgroei op de be-
vochtiger zat en die werd ook de ruimte
in geblazen. Maar dat was een unicum,
dat kan alleen gebeuren bij een heel hoge
vochtigheidsgraad. En toevallig was die
nodig vanwege de produkten die dat be
drijf maakte".
En dan komt de hoofdinspecteur op
zijn stokpaardje. „Ach, waar zijn we nu
mee bezig? Mensen zijn geen machines.
Het is ecnt niet zo dat als iemand ziek is,
daar meteen een oorzaak voor kan wor
den gevonden. Mechanisch denken
noem ik dat. Nee, de mens is een bio-
systeem. De mens kan zich aanpassen,
bijvoorbeeld door te transpireren, aan
passen aan licht. Wordt dat bio-systeem
te veel belast, dus moet de mens zich te
"veel aanpassen, dan wordt de zwakste
Ian Paisley, de Brullende
Leeuw van Belfast, is' in
stijl en achtergrond nauw
verwant aan de hel en verdoe
menis prekende Amerikaanse
'televangelisten', die faam heb
ben verworven als theaterfigu-
ren en soms zelf schipbreuk le
den in poelen van verderf. Min
strelen en melkers van de reli-
biz als Jim Bakker, Jerry Fall-
well, Oral Roberts, Pat Robert
son en Jimmy Swaggart. Zij be
horen tot een gevestigde tradi
tie waarin, onder bedreiging
van gruwelijke kwellingen door
vuur en zwavel, het rechte pad
wordt uitgerold.
Van Paisley wordt verhaald
dat hij een oratie over het helle
leed die klonk als een groot on-
K-s
weer, voorzag van bijbelse don
derslagen als: „Er zal geween
zijn en geknars van tanden."
Een oud vrouwtje keek van on
der de kansel omhoog en vroeg,
met een schril stemmetje: „En
wat gebeurt er met de tandelo
zen?" Paisley: „Aan dezen zul
len tanden worden verstrekt".
Het beeld rijst op van een een
voudige werkengel, die uit een
emmer kunstgebitten uitreikt,
zodat grijsaards het ter helle
niet bij geween hoeven te laten,
maar in het gruwelijke koor
kunnen meeknersen.
Ze zijn goed voor een sterk
verhaal, deze fundamentalisten,
maar intellectualisme is nooit
hun sterke punt geweest. Oral
Roberts eiste 8 miljoen dollar
van zijn volgelingen en dreigde
dat God hem anders naar huis
(de hemel) zou roepen. Pat Ro
bertson, presidentskandidaat,
beloofde de koers van een or
kaan te wijzigen en beweert
iemand, als Lazarus, te hebben
opgeroepen uit de dood. En
Jimmy Swaggart, de laatste der
televangelisten die verstrikt is
geraakt in de lusten des vlezes,
maakte het wel erg bont door
zijn volgelingen mede te delen
dat het lijden van de joden te
wijten is aan hun afwijzing van
Christus, dat katholieken ver
antwoordelijk zijn voor het ver
derf van vele miljoenen bedro
gen zielen en dat zuster Theresa
reddeloos verloren is, tenzij zij
het katholicisme afzweert.
Swaggart veroordeelde Jimmy
Bakker, toen deze op overspel
werd betrapt, als „een kanker
aan het lichaam van Christus".
Jimmy Swaggart heeft in een
show die met een Oscar be
kroond mag worden, bekend te
hebben gezondigd. Hij was
vaag en sprak over „incidenten
van moreel falen". Verklarin
gen van enkele prostituées, van
wie er een al aan aanzienlijke
slijtage onderhevig was en
voorzien was van tatoeages,
duiden erop dat voyeurisme het
zwakke punt van Jimmy was.
Maar het kan zijn dat die vrou
wen de schurft hadden aan de
grote prediker omdat hij niet
meer dan tien dollar m de
zonde wenste te investeren. De
schun. Hypocriet en nog zuinig
ook.
Het was prediker Marvin
Gorman die, verborgen achter
een zonnebril en onder een
honkbalpetje, Swaggart bij een
bouwvalllig motel met zijn mo
rele falen confronteerde. Gor
man was door Swaggart zelf de
kerk uitgejaagd wegens seksu
eel wangedrag en het moet hem
zwaar te moede zijn geweest
om Jimmy daar voor het zon
dige motel bezig te zien met het
klungelig vervangen van een
autowiel. Een privè-detective
had de band laten leeglopen
om Marvin Gorman voldoende
tijd te geven op de plaats van
het misdrijf aan te komen om
Swaggart te kunnen aanspre
ken. Zo werd Amerika's be
kendste geheime zondaar van
het moment betrapt. Hij is on
gewild de beste promotor van
een zojuist gelanceerde toneel
versie van 'Elmer Gantry", het
satirische boek dat Nobelprijs
winnaar Sinclair Lewis in 1927
schreef over het prototype van
de bronstige tentprediker.
Het zal Swaggart, die voor
speld heeft dat God zondige le
den van het Hooggerechtshof
vroegtijdig uit het leven zal
wegsleuren, wel goed gaan.
Amerikanen hebben een zwak
voor berouwvolle zondaars
(want dat zijn we op z'n best al
lemaal) en van het rouwmoedig
zondaarschap heeft Swaggart
Het ministerie van Sociale Zaken kem
het probleem van het 'sick building syn.
drome' en heeft enkele cijfers daarovei
Twee miljoen Nederlanders werken a
kantoor. In 1975 bleek al dat meer dat
de helft van de werknemers ontevredei
was over het binnenklimaat. Veertig pro,
cent klaagde er zelfs regelmatig over. Dj
zou kunnen betekenen dat minsten;
400.000 kantoorwerkers regelmatig k]i
gen.
Wat te doen? Ook het ministerie vaj
Sociale Zaken moet erkennen dat 'si
building syndrome' een complex p
bleem is, waarvoor geen eenvoudige
lossing te vinden is. In een brief aan
districtshoofden van de arbeidsinspectie!
staat letterlijk: „Van het schoonmak®
van vervuilde ventilatiesystemen mij
dan ook niet meer worden verwacht dn
dat mogelijk in een enkel geval de klacl
ten zullen verminderen. Voor de arbeids
inspectie is er dan ook geen reden 0
meer aandacht aan ventilatiesystemen
gaan besteden dan op dit moment".
Maar dat betekent niet dat er nieti
aan gedaan wordt. De klachten blijven
Om die reden is eind vorig jaar de Land
bouwuniversiteit in Wageningen op
dracht gegeven een onderzoek te Starten
Allereerst zal bekeken worden volgen
welke methode de klachten het best
geïnventariseerd kunnen worden. Verde
zal het onderzoek zich richten op noj
niet eerder onderzochte aspecten van hg
binnenmilieu in kantoren.
schakel gepakt. De een krijgt dan hoofd]
pijn, de ander wordt moe en weer t
ander krijgt last van z'n ogen. Er besta
dus geen verband tussen datgene waar-I
aan je blootgesteld bent en de mania
waarop de Machten zich manifestere:
En eerlijk gezegd geloof ik ook niet d
airco voor directe klachten zorgt".
Ontmenselijking, dat is volgens Vaj
Mackelenbergh de grote ziekte van dat
tijd. „Dat is mijn persoonlijke memnj
hoor. Moet je eens kijken naar al c
grote kantoorgebouwen. Daar kan tod
geen mens zien lekker in voelen. Je 1
er anoniem. Ik heb zelf bij Akzo in
hem gewerkt. Weet je hoe we het
noemden? De ambtenarensilo. Nee,
moet Meinschaliger gebouwd wordt
Niet alleen het bouwen, alles moet r
menselijke schaal worden teruggebai
Door de massaliteit bestaan er lateij
veel onlustgevoelens. Je hebt geen greep
meer op de situatie. Individuele vrijheid
is belangrijk". Een eigen kamer? „Ja, 1
Kemerink dat ook al? Ja hoor, daar b
ik van overtuigd. Je moet je situatie 1
kunnen regelen. Een eigen plekje. V«|
warming, raam, en dan kun je nog altijl
een Mein beetje extra frisse lucht toevosr
ren via een ventilatiesysteem".
Dat is het belangrijkste, vindt Mackfrl
lenbergh: iedere werknemer moet zijl
eigen keuzes kunnen maken. „Wil jr
moeilijker werk, dan moet je 't kunna
krijgen. Wil je een raam openzetten, d
moet je je gang kunnen gaan. Neem d
meisje dat je hier beneden in de recepliil
zag werken. Dat doet ze maar twee m|
hoor. Daarna werkt ze weer twee nil
achter een beeldscherm. Op en af. Zoil
er tenminste de broodnodige varialit
heel erg belangrijk voor beeldscber
werk."
„Weet je, wat ik nu net allem
noemde, daar kan toch ieder bedrijf a
werken. Dat soort praktische dingen, i
kun je optimaliseren. Bovendien, bev
het 'binnenklimaat'je niet en merkje
de directie er niets aan doet om de sil»
tie te verbeteren, dan is er nog altijd di
ondernemingsraad, of welk instantie d£|
ook binnen het bedrijf die zich bezitl
houdt met de arbeidsomstandigheden"
Zijn de bedrijven in Nederland
üjk nog wel gezond te noemen? Volg®
Van Mackelenbergh wel. „Ik heb de
druk dat de meeste bedrijven
zijn". Maar er valt nog heel wat te verte
teren, vindt hij. „Vaak wordt er r~"
patriarchaal gedacht. Wat ik d;
bedoel? Directeuren die denken te welt
wat het beste is voor hun werknemer
Laat ik een simpel voorbeeld geven.
ARBO-wet stelt eisen voor de hoevw
heid daglicht en uitzicht. Ik heb 't 1
gemaakt dat een directeur zei: 'hou t
op met al die mooie praatjes, als ze na*
buiten kunnen kijken, leidt dat all®
maar af. Weet je wat ik toen zei? 'Ml
neer, u heeft gelijk. Ik laat morgen
raam dichttimmeren'".
een glansrol gemaakt. Uit s-|
muil vloeit goud.
I
Door Paul da i
„We voelen onszelf schuldig
leven. Het is een schuld
stierven in de romp van dat u.
hebben we ons afgevraagd wa,.
ons heeft laten leven. Met die]
ik geworsteld, de hele zomer,
dokters geweest, bij een
peut. Ik was zenuwachtig. I_
vertrouwen in het léven. De koq
meer praten, dacht alleen mat
lichamen, had nachtmerries,
alleen, m'n man ook, m'n doet
Eleanor Parker woont in de
wijk Heme Hill. Op vrijda
maart 1987 zat Eleanor in d.
van de Herald of Free Enterpr
met haar man, haar dochte
vrienden. Het verhaal kennt
veerboot schepte water door
staande boeg en sloeg binnen
nuten om. 193 Mensen verdr
vijf uit de scheepscafetaria o
Andrew, de man van Ele.
van z'n lichaam een brug.
ontsnapten twintig mensen,
staan er achter de naam van
lijke brag* Andrew Parker de 1
Dat betekent George Medal,
van de hoogste vredesonde
van Groot-Brittannië.
Rampen zoals de onderg
raid of Free Enterprise L_
regaande invloed op het
staan. Het is een alles ove.
gebeurtenis die een intens
machteloosheid combineert
ontwrichting. En dan gaat h
individuele getroffenen. Na d«
Zeebrugge is er in Grot
sprake van een nationaal ve
proces.
Waarom heeft de ramp-st
Herald-catastrofe eigenlijk 2.
op een heel volk? Vooral
slachtoffers afkomstig zijn ui'
dorpen in heel Groot-Brittani
den geeft een veelvoud aan
den. Daarbij komt nog de beti
van de redders, hun families,
utie-agenten die langs de
die verplicht de lijf
Dover bijwoonden.
Een andere factor is het ine
feJ- Het ongeluk gebeurde
stoep, voor de Belgische kust,
van alle Westerse tv-cam
ledereen keek er naar, ie
®rinj. Familieleden van opva
den op afschuwelijk onthu
petuige zijn van de berging
«re®. Waar de ramp m
veerboot Dona Paz slechts
'ommen kreeg, beheerste de
xenlang de voorpagina's.
Het bergen van de slachtc
„?inaar verhouding, erg lang
geborgen slachtoffer werd pa
«*a de ramp aan land gebracl
«1 slachtoffers is nooit gevont
Boyendien is elke Brit d<j
van de wetenschap dat hij,
an z n eiland af, m eerste ir
f., "obben de Britten nooit
K;㤠ad over de veiligheid v
™dding met 'the continent'. L
v„ 7® zekerheid is door de
Jimmy Srmggert:
rijn muzl vloeit goud
- FOTOfl
Onzekerheid
en angst zijn
