Konijnen in de nesten
'BIOTECHNOLOGIE' IS SCHITTEREND KIJKBOEK
Leidse hortusbeuk
was 179 jaar oud
Licht neemt atomen!
in gas op sleeptouw
WETENSCHAP ÉE-S:fEM 6IDS 2
V
DE STEM WETENSCHAP DONDERDAG 3 MAART 1988
„Micro-organismen kunnen en zullen alles doen, ze zijn slimmer,
wijzer en ijveriger dan chemici, ingenieurs en anderen".
Pasteur
Sneller
Smakelijk
N I EUWSFEITEN
Besparing van 100 min op gezondheidszorg
Okselgeur houdt mannen op een afstand
Olie uit steenkool steeds goedkoper
NEDERLAND 2
8ELGIE NED2
LEIDS-RUSSISCH ONDERZOEK
DUITSLAND 1
DUITSLAND 3
Blote oog
LID-effect
Iets groter
T49
Konijnen in batterij-draadkooien en mede-
dieren in groepshuisvesting moet een on
derzoekster van de Landbouwuniversiteit
meer inzicht bieden in hun gedrag.
Mw. ir. M. de Jong van de Wageningse vakgroep
veehouderij gaat de invloed bestuderen die de
huisvesting heeft op het gedrag en de voortplan
ting van zogeheten konijnenvoedsters. Zij gaat
vooral het gedrag van voedsters met jongen be
studeren.
Konijnen fokken is meer in trek gekomen door
de problemen in de veehouderij, waardoor
vooral varkenshouders op andere beesten over
schakelden. De produktie van konijnevlees steeg
in vijftien jaar van tweeduizend tot bijna tien
duizend ton per jaar. Negentig procent wordt ge
ëxporteerd, vooral naar Zuideuropa. Maar nu
kampt ook de intensieve konijnenhouderij, die
gebruik maakt van batterijkooien, met proble
men.
In de konijnenhouderij treedt vooral in de eer
ste weken na de geboorte veel sterfte op, waar
schijnlijk door abnormaal gedrag van de moe
der. Dit ligt vermoedelijk aan de huisvesting.
Konijnen zijn schrikachtige diejen. In het wild
zoeken ze bij onraad onmiddellijk beschutting.
Maar in een kooi springt de voedster bij de jon
gen in de nestkast, met de kans dat ze haar eigen
jongen dood trapt.
Ir. De Jong heeft voor haar onderzoek twee
stallen ingericht: een met traditionele kooien uit
de Nederlandse konijnenhouderij en een met een
Zwitsers groepshuisvestingssysteem. Bij groeps
huisvesting komen geen gedragsafwijkingen
voor; het is dus een interessant systeem om er
varing mee op te doen. Verder koppelt ze kooien
aan elkaar, zodat de dieren niet letterlijk in de
nesten komen te zitten.
Internationaal beperkt het onderzoek zich tot
konijnen die in het wild leven; vooral in Austra
lië en Nieuw-Zeeland, waar de dieren ware pla
gen zijn. Zo bleek, dat de voedster maar één keer
per etmaal de jongen zoogt. Daarna maakt ze het
hol dicht, en blijft ze uit de buurt van het nest
om geen roofdieren aan te trekken. Het dicht
stoppen van het nest en weggaan kan in een kooi
niet. Het zou een reden kunnen zijn voor afwij
kend gedrag, zoals kannibalisme, helemaal geen
nest maken, het werpen van jongen op de roos
ters van de kooi, of het nest van de jongen bevui
len.
Ir. De Jong is als enige in Europa bezig met
gedragsonderzoek van konijnen. Daarnaast doet
het instituut Spelderholt onderzoek naar voer en
ziekten. Ook de proefdierenwereld heeft belang
stelling, want ook daar wil men meer aandacht
besteden aan welzijn en huisvesting van konij
nen. Tenslotte zal het Wageningse onderzoek
eveneens gegevens opleveren voor het houden
van konijnen als liefhebberij.
Album van het micro-leven
Microbenkust
Door Laur Crouzen
Dit citaat van een bekend microbioloog over de 'almacht' van gistcellen, bacte
riën, enzymen, schimmels, gemanipuleerde cellen van planten en dieren en anti
lichamen geeft goed en heel kort de inhoud weer van 'Biotechnologie, een nieuwe
industriële revolutie'.
Dit schitterende groot-for-
maat-plaatwerk verscheen
onlangs bij uitgeverij 'Natuur
en Techniek' in Maastricht
van de hand van de Franse
wetenschapsjournaliste Eli
zabeth Antébi en de Brit Da
vid Fishlock, chef wetenscha
predactie van 'The Financial
Times'.
Het geeft een overzicht van
een buitengemeen vruchtbare
samenwerking tussen twee
partners: de een is de mens en
de ander is meestal onzicht
baar. Wie heeft er ooit de
schimmel gezien, die ons aan
het meest effectieve bestrij-
dingsmidel tegen infecties,
het antibioticum penicilline,
helpt? Wie staat oog in oog
met enzymen of met gistcel
len, die suikers in alcohol en
koolzuur belletjes omzetten.
Wie kent de beroemde E. coli-
bacterie of weet hoe het
hondsdolheid-virus uitziet?
De grote kracht van 'Biotech
nologie' is, dat het boek met
behulp van foto-camera en
microscoop of met duidelijke
tekeningen de onzichtbaar
kleine helpers van de mens
zichtbaar maakt
Onder de titel 'Le Génie de la
Vie' kwam het bijna 240 blad
zijden tellende boek oor
spronkelijk in Frankrijk uit.
Geen wonder dat het begint
met een uitgebreide lofzang
op de scheikundige Louis Pas
teur, die in het midden van de
vorige eeuw ontdekte waarom
bierbrouwers en wijnboeren
steeds problemen hadden met
besmetting van hun produc
ten. Toen hij via ziektes van
zijderupsen en schapen bij de
bestrijding van hondsdolheid
terecht was gekomen, was de
wereld een ding duidelijk ge
worden: er marcheren in een
vat, een horloge-glaasje of in
petri-schaaltjes onafzienbare
legioenen van miljarden en
nog eens miljarden levende
wezens, die zich achter de
mens kunnen scharen of zich
tegen hem kunnen keren.
"Biotechnologie" is een
soort familie-foto-album en
een door generaties opge
bouwd receptenboek. Het ver
telt en demonstreert eerst hoe
Chemiekust
Ftorakust
Faunakust
Het biotech-landschap in vogelvlucht: in het midden de bergen van James Watson
en Francis Crick, symbool voor het ontdekken van de DNAstructuur in 1953 door de
beide onderzoekers.
Een DNA-synthetiseer-machine, een van de laatste
nieuwe snufjes waarmee de ontrafeling van de erfelijke
code van het leven wordt aangepakt.
we aan ons bier zijn gekomen,
onze wijn, kaas en sojasaus.
De ontdekking van de gisting
ligt in een duister verleden,
behalve in het geval van de
Normandische boerin Marie
Harel, die rond 1790 wat grijs
groene schimmel bij haar
kaas-wrongel deed en vervol
gens de eerste Camembert
kon proeven. De biotechnolo
gie van de gisten en schimn-
mels geeft vrolijkheid, be
schermt tegen ziektes, produ
ceert heerlijke kazen, maar
pas als enzymen op de prop
pen komen, blijkt de biotech-
industrie veel meer mogelijk
heden -te hebben. Enzymen
zijn niet de micro-organismen
zelf, maar de scheikundige
stofjes, die die gisten of bacte
riën zelf produceren om hun
ingewikkelde werk te doen.
Met minutieuze nauwkeurig
heid weten enzymen uit een
ratjetoe van chemische ver
bindingen de juiste spulletjes
op te sporen, een koppeling of
overdracht van moleculen tot
stand te brengen om vervol
gens af te haken en nieuw
materiaal te gaan zoeken.
Werken met enkel enzymen
gaat veel sneller en nauwkeu
riger dan het kweken van de
micro-organismen, die die en
zymen maken. Er zijn nu
meer dan 2000 van die verbin
dingen bekend, maar slecht 5
procent wordt door de indu
strie gebruikt. Ze vallen nogal
vlug uit elkaar bij hogere
temperaturen en zijn moeilijk
weg te filteren uit het eind-
produkt.
"Biotechnologie" stelt aan
de lezer ook de cel voor als
chemisch gereedschap en gaat.
ook dieper in om het DNA, de
gedraaide touwladder met de
telkens uit twee onderdelen
opgebouwde sporten, die de
erfelijke code bevatten. Dat is
de inleiding voor een blik in
de DNA-recombinant-keu-
ken, waar men met behulp
van knip-enzymen stukjes
DNA in de celkernen van met
name bacteriën inbouwt om
ze tot het produceren van be
paalde nuttige stoffen aan te
zetten.
In het tweede deel van 'Bio
technologie' komen vooral
medisch onderzoek en toepas
singen aan de orde. De ontra
feling van het afweersysteem
van de mens, de ontdekking
van entstoffen tegen infectie
ziektes, hormonen met een
hoofdrol voor de biotechnolo-
gische aanmaak van het insu-
line-hormoon voor de behan
deling van suikerziekte. In het
boekdeel over de 'smakelijke
microben' komt het verst ont
wikkelde en meest geva
rieerde biotechnologisch ter
rein aan de orde: onze om
gang met planten tot op mole
culair kleine schaal. Cel-fusie,
weefselkweek, kloneren, pro
toplastfusie, DNA-recombi-
natie.
„Biotechnologie"is vooral een
optimistisch doe-boek met als
boodschap: „Kijk eens wat we
al allemaal kunnen!". Daarbij
zijn biotechnologische milieu-
toepassingen en ethische dis
cussies wat onderbelicht ge
bleven. De ethiek van de bio
technologie - het naast elkaar
stellen van positieve en nega
tieve punten - mag Prins
Claus bijvoorbeeld kort in een
Ten Geleide doen.
„En de mens zelf? Zal ook
hij het object van manipulatie
worden? Zal een nieuwe
Beethoven worden geabor
teerd, omdat hij een klein er
felijk defect vertoont? Zullen
we de balans in de natuur niet
verstoren?" De belangrijke
vragen worden wel gesteld in
'Biotechnologie'. Maar pas op
de allerlaatste bladzijde. Het
zou heel zinnig zijn geweest,
als bij de uiteenzetting van de
ingewikkelde bio-technieken
telkens een van de onderzoe
kers ook kort zo'n vraag op
zijn bord had gekregen. Wie
achteraan begint te lezen en
de daar gestelde vragen ont
houdt, komt misschien zelf op
zinnige antwoorden. Want de
stelling, dat ethische proble
men niet tot het strikte ter
rein van de wetenschap beho
ren - zie de laatste zin van het
boek - is natuurlijk een uit
spraak van een vak-idiot(e).
Elizabeth Antébi en David Fish
lock, 'Biotechnologie, een nieuwe
industriële revolutie' ('Le Génie
de la Vie'), in de vertaling dr.
Huub Scheilekens, Uitgeverij
Natuur en Techniek, Maas
tricht/Brussel 145,-
De dikte van de jaarringen van de Leidse beuk in grafiek-
vorm.
De enorme bruine beuk in
het voorportaal van de
plantkunde-tuin (hortus
botanicus) van de Rijksuni
versiteit Leiden is 179 jaar
oud. Of liever gezegd was,
want de boom is niet meer:
begin december vorig jaar
werd hij met een enorme
kettingzaag geveld, nadat
zijn wortels door een zwam
aangetast bleken.
IJlings is men toen de jaarrin
gen gaan tellen op een meter
boven de grond. 174 waren er
dat, hetgeen betekent, dat de
boom 174 jaar geleden - in 1813,
gerekend vanaf 1987 - in ieder
geval een meter hoog was. Aan
zes smalle ringen na ring 3 is te
zien, dat de boom in 1816 ge
plant is met een stammetje van
2 centimeter dikte. Als de reus
uit zaad is opgekweekt, bete
kent dat dat hij bij het planten
8 jaar oud was en dus dateert
van het jaar 1808. Sommige
jaarringen van de boom zijn
erg dun.
Het kan zijn dat in die jaren
de zomers erg droog zijn ge
weest, maar historisch onder
zoek heeft uitgewezen, dat
sloop- en verbouwing in en
rond de botanische tuin en
graafwerkzaamheden in de
buurt voor het verplanten van
bomen zijn ongunstige invloed
heeft gehad. De droge warme
zomer van 1976 is ook in de
jaarlijkse hoeveelheid gepro
duceerd hout te zien. In 1984
kwamen de eerste zwammen
boven de grond en toen was het
snel met de beuk gedaan.
Door het plaatsen van meer computertomografen in de Neder
landse ziekenhuizen kan per jaar honderd miljoen gulden op
de gezondheidszorg worden bespaard. Dat stelt de röntgeno.
loog dr. F. Barneveld Binkhuysen die promoveerde tot doctor
in de geneeskunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht.
Een computertomograaf (CT) is een driedimensionale röntgen,
camera die het menselijk lichaam onderzoekt. Volgens Barne
veld Binkhuysen moet zonder de beschikking over een derge.
lijk apparaat vaak langdurig en kostbaar worden geopereerd
om bijvoorbeeld een kankergezwel op te sporen. Met de corn.
putertomograaf is in tien seconden te zien wat een patiënt
mankeert. Daardoor hoeft een patiënt ook minder lang in he
ziekenhuis te liggen. In Nederland staan nu 46 computertomo.
grafen, die ongeveer een miljoen gulden per stuk kosten.
Mannelijke okselgeur trekt geen vrouwen aan, maar houdt wel
andere mannen op afstand. Dat ontdekten onderzoekers vand(
Universiteit van Zuid-Californië in de Verenigde Staten,
dens proeven in heren- en damestoiletten.
Op de wc-deuren plakten ze een plastic vierkant. Ze hielden b|
hoeveel mensen van welk van de vier toiletten gebruik maak.
ten. Na een week brachten ze op twee vierkanten wat andros.
tenol aan: het hormoon dat de mannelijke okselgeur veroor
zaakt. In de vierde week herhaalden ze het experiment metd(
controlegeur androsterone: een stof die niet in zweet zit maai
wel in urine.
Voor vrouwen bleek de aanwezigheid van de geuren niets uit tt
maken. Voor mannen maakte de geur van androsterone even-
min iets uit. Maar voor de okselgeur deinsden de meeste heren
terug: ze kozen een ander toilet.
Overigens verhoogt dezelfde geur de seksuele aantrekking;,
kracht van varkens.
Een wereld
van verschil
vanavond komen bij VA-
A's 'Een wereld van ver
gil' minister Brinkman en
jd-vakbondsman Fré Meis
i de ring. De minister wil de
il van de overheid in de be-
iardenzorg terugdringen,
jj pleit voor een Verant-
oordelijke samenleving",
aarin niet-bejaarden de
,rg voor bejaarden overne
em Volgens de communist
ré Meis wordt hiermee de
0k teruggedraaid. De
aatschappij is nu eenmaal
jranderd. Als de overheid
inder doet, komt de bejaar-
inzorg steeds meer neer op
ijwüligers en dat zijn
,oral vrouwen, meent Fré
éis.
21.54
Kippevel
Door de vooruitgang van de techniek wordt het steeds goedko
per om olie te winnen uit steenkool. De prijs van deze olif Jigé Engelse
wordt almaar lager en het moment dat olie uit steenkool ea
bruikbaar alternatief wordt voor aardolie komt steeds dichter,
bij.
Dit staat in een artikel in het Amerikaanse blad Science. Vol.
gens Robert Lumpkin, leider bij het project steenkoolconvers;!
van de Amerikaanse oliemaatschappij Amcoco, kostte een vat
(159 liter) olie uit steenkool in 1983 nog tachtig dollar, en nu
dollar. Binnen enkele jaren ligt de prijs van steenkolenolie o:
der de dertig dollar per vat. Destijds vormden de hoge olieprij.
zen een prikkel om methoden te vinden om op andere wijze olii
te winnen.
m Douwe Kroeske's speur-
cht naar de link' tussen
de en nieuwe popmuziek
engt hem vanavond bij de
ulzanger Bobby Womack.
shalve een optreden is in
Ippevel' ook een interview
et de 44-jarige Amerikaan
zien. Daarnaast besteedt
roekse aandacht aan Mor-
sey, zanger van de voor-
groep "The
siths'. Deze maand ver-
lijnt zijn eerste solo-elpee.
20.15
Veertien dagen
In december
Door onze redactie wetenschappen
film reconstrueert het
ilse verzet bij de afkondi-
van de staat van beleg
december 1981. Tussen de
werkers in Silezië en de
rpolitie kwam het tot
bloedige confrontatie,
'bij zeven mijnwerkers
len doodgeschoten. De
van de mijnwerkers
iboliseert het verzet van
gewone volk.
Experimenten in het Huygens Laboratorium van de Rijk:
universiteit in Leiden hebben aangetoond, dat het mogelijl
is één van de bestanddelen van een gasmengsel met behul(21.03
van laserlicht te verplaatsen
Hier bin
Ich
Dit effect kan men toepassen
bij het scheiden van gasmeng
sels. Het biedt tevens mogelijk
heden bij het manipuleren van
gassen voor het maken van
dunne lagen van verschillende
materialen.
Op het onderzoek naar dit
verschijnsel promoveerde dr.
H. Werij enkele dagen geleden
aan de Leidse universiteit tot
doctor in de wis- en natuur
kunde. Hij verrichtte zijn on
derzoek in dienst van de Stich
ting voor Fundamenteel On
derzoek der Materie (FOM) in
Utrecht. Werij vertrekt voor
enige tijd naar Amerika. Lei
den gaat door met het onder
zoek.
In 1979 voorspelden Russi
sche natuurkundigen, dat ato
men in een mengsel met behulp
van laserlicht kunnen worden
verplaatst. Zij slaagden er ech
ter niet in dit met experimen
ten overtuigend aan te tonen.
In samenwerking met de Rus
sische onderzoekers bereikten
Werij en zijn Nederlandse col
lega's dat atomen in een gas
mengsel zich met een snelheid
van ongeveer veertien meter
per seconde verplaatsen onder
sturing van laserlicht.
Het Leids-Russische onder
zoek is volgens FOM vrij uniek.
Slechts in Italië en mogelijk in
een enkel Amerikaans labora
torium is eveneens onderzoek
naar dit effect gedaan. Voor
zover dat onderzoek resultaten
heeft opgeleverd, halen deze
het niet bij de prestaties in Lei
den.
van licht - in vakjargon licht
geïnduceerde drift of LID
noemd - berust op een tami
eenvoudig principe. In een
bewegen atomen chaotisch,
alle mogelijke richtingen,
zonderlij ke atomen botsen
honderd miljoen keer per
conde met andere atomen,
botsingen veranderen telel
hun bewegingsrichting.
De verplaatsing met lid
kan alleen in een gasmengs
Door atomen te bestralen ra
licht van een heel bepaald
golflengte - daarvoor is een li
ser nodig - komen de buitens 20.00
elektronen heel even in eenii
hogere baan om de atoomken
De atomen heten dan 'aangs
slagen'.
In de Leidse experiment!
iicalster Ute Lemper ont-
in 1987 een prijs als de
iekking van het jaar",
vond brengt het eerste
ltse net haar eerste grote
ow op het scherm, geti-
'Hier bin ich'. De muzi-
Ieiding is in handen van
idy Kerber, de dirigent
de Barbra Streisand
makelaar Frank Harmon
weg naar kantoor een
te liftster meeneemt, wil
eigenlijk alleen maar
bestraalt men natnumaton»komen dat
met laserlicht van een go zijn huis rondhsmgt. De
lengte die net boven de gei arige Breezv interesseert
lengte zit waarbij de atorc
aangeslagen worden. Er f- iger laat dat ook duide-
beurt dan alleen iets met i blijken. Hun abrupte af-
atomen die toevallig tegeni !id ujkt dan k
richting van de laserbundel: elijk te zijn.
bewegen. Die atomen zien dJ
hun beweging -het bekent
Dopplereffect - de golfleng -
van het inkomend licht it IS KG en Jvislce'
verschoven, tot precies de
wenste golflengte. Deze
moetkomende atomen ri
als enige wel aangeslagen.
Begegnung am
Vormittag
De omgezaagde beuk.
In het Huygens Laboratorium
werkten Werij en zijn collega's
vooral met gasmengsels van
natrium in edelgas (bijvoor
beeld xenon). Door de natriu
matomen met een bepaalde
golflengte te bestralen, ver
plaatsten deze zich in een be
paalde richting. Het is met het
blote oog te zien hoe in een gla
zen buisje met natrium- en xe-
nongas alle natrium met een
snelheid van veertien meter
per seconde wegschiet
Om dit effect tot stand te
brengen is een laser nodig die
uitermate nauwkeurig kan
worden afgestemd op de ge
wenste golflengte. De Russi
sche onderzoekers beschikten
niet over zo'n apparaat. Boven
dien bleek het nodig de binnen
wand van de gasbuis te bedek
ken met een laagje paraffine.
Hierdoor wordt de wrijving
van de natriumatomen met de
wand van het glas sterk ver
kleind.
In Leiden werkt men nu aan
de bouw van een nieuwe laser,
waarmee het effect nog beter te
bereiken is.
Het verplaatsen van atomen in
een gasmengsel met behulp
VL
'wye fan n/fij joen
Xii'kmtn,is alles
"feejs jeweest
In aangeslagen toestand is
natriumatoom iets groter
in de grondtoestand. De 1
op een botsing met een xeni
toom is daardoor groter, en
ondervinden een grotere i
stand bij hun beweging
het xenongas. Het resultaat]
dat de natriumatomen die
de laserbron toe bewegen,
worden afgeremd dan de at
men die er van af bewegen. T
gevolge van de vele botsini
zal elk natriumatoom het
moment tegen de laserstraal
bewegen -en worden aan?
slagen - en een fractie van»
seconde later juist met de
serstraal mee bewegen,
saldo beweegt elk natrium
toom echter gemakkelijker:!
de laserstraal mee, zodat v
de laserbron vandaan bewegi
Stelt men de golflengte
de laser net ónder de golflenf
af, waarbij natrium W
aangeslagen, kan men de s]
men tegen de laserstraal inj
ten bewegen. Het natrium If
dan door de laser te wo:
aangezogen.
Het LID-effect blijkt
teraf al in 1975 bij Bell LateBL WIST F
de Verenigde Staten gezien
zijn. Men begreep toen niet»
er kan de hand was. Bij 61
Labs richt men zich over# I
op een ander verschijnsel:I
manipuleren van atomen R
behulp van de stralingsd»
van laserlicht. Dit kan allee»"
een heel goed vacuum. Voor
LID-effect is juist wel een
druk nodig.
f
