MACHTSOVERNAME IN 1948 MAAKTE IJZEREN GORDIJN COMPLEET
Opnieuw
ZWARTE
SUMATRA
DE STEM EXTRA DONDERDAG 25 FEBRUAR11988
)E STEM BUITEN
Vergissing
Breekpunt
Tsjechoslowakije heeft blijkbaar
iets met jaartallen die op een 8 ein
digen. Soms brengen ze geluk, veel
vaker het tegendeel.
De 28ste oktober 1918 is een dag
van triomf, want Tsjechen en Slo-
waken krijgen dan wat zij zo lang
hebben gewenst: hun onafhanke
lijkheid.
De vreugde duurt maar kort,
want op 29 september 1938 ver
kwanselen Daladier en Chamber
lain in München de Tsjechoslo-
waakse soevereiniteit; twee dagen
later trekken Hitiers troepen Su-
detenland binnen. Wat er van
Tsjechoslowakije overblijft is een
rompstaat onder fascistische lei
ding.
Na de bevrijding - door de Rus
sen - lijkt het er even op dat Tsje
chen en Slowaken de democrati
sche traditie van voor de oorlog
kunnen voortzetten. Totdat het
jaar 1948 aanbreekt. Op 25 februari
slagen de communisten onder het
toeziend oog van de Russen erin
Tsjechoslowakije in een socialisti
sche volksrepubliek te veranderen.
Het doek valt en wordt pas twin
tig jaar later, in 1968, voor korte
tijd weer opgetrokken. In de eerste
maanden van dat jaar breekt de
'Praagse lente' door. Maar wan
neer in de zomer van 1968 Alexan
der Dubceks 'communisme met
een menselijk gezicht' in volle
bloei staat slaan de buren toe: op
21 augustus vallen Russen, Oost
duitsers, Polen, Hongaren en Bul
garen het land binnen en maken
een einde aan een hoopvol experi
ment.
Leo van Vlijmen werpt een te
rugblik op een van die noodlottige
data: 25 februari 1948, de dag
waarop Tsjechoslowakije in han
den van Stalin valt. Veertig jaar
geleden lijfde Stalin Oosteuropa
in.
Front
Ernstige fout
Aanval
Dagorder
tfOSKOU DEELS
KAAPSTAD (RTR) - He
«zigheden van de
ïeidsgroeperingen in
verontwaardiging opge
van het apartheidsbewin
Ï4I
Een 55 man sterke delegatie
wordt naar het Hradcany afge
vaardigd. Zij moet de president
dwingen in te stemmen met het
aftreden van de ministers uit
de democratische partijen.
Eduard Benes, die zeventien
jaar lang minister van Buiten
landse Zaken is geweest en nu
-zijn ballingschap tijdens de
oorlog meegerekend- het der
tiende jaar van zijn president
schap vol maakt, weigert de
groep te woord te staan. Ten
slotte wil hij een vijftal man
nen ontvangen. Een van hen
zegt: „Mijnheer de president, ik
ben maar een eenvoudige ar
beider, maar ik weet wel dat
wanneer de meerderheid van
het volk iets wenst zelfs u als
president zich daaraan moet
onderwerpen." Benes ant
woordt scherp: „We zijn nog
niet zo ver gekomen dat de
straat uit maakt wat ik als pre
sident wel of niet moet doen."
De 64-jarige, zieke Benes ver
gist zich deerlijk. In Tsjecho-
slowakije is het wel zo ver dat
niet meer de president of de re
gering het voor het zeggen
heeft. De macht is al in handen
van de communistische partij
die zich in de dagen voor de
coup maar al te graag bedient
van de druk van de straat.
Na de oorlog zag het er naar
uit dat de Russen bereid waren
Tsjechoslowakije zijn gang te
laten gaan. Al vrij spoedig na
de bevrijding trok het Rode Le
ger zich terug en in 1946 kon
den algemene en vrije verkie
zingen worden gehouden. Het
verwonderde niemand dat de
communisten daarbij als sterk
ste partij uit de bus kwamen.
Zij kregen bijna 38 procent van
de stemmen. Samen met de so
ciaaldemocratische partij had
den zij net de meerderheid.
President Benes benoemde
de communist Klement Gott-
wald tot premier. Deze stelde
een kabinet samen waarin 9
communisten, 3 sociaaldemo
craten en 9 leden van 'burger
lijke partijen' zitting hadden.
Voorts waren er nog twee vak
ministers: op Defensie de par
tijloze generaal Svoboda (die
tijdens de Praagse Lente presi
dent zou worden) en op Buiten
landse Zaken de eveneens par
tijloze Jan Masaryk, zoon van
de eerste president van Tsje
choslowakije, Thomas Masa
ryk.
Aanvankelijk leek het er op
dat deze brede coalitie wel uit
de voeten kon. Men vond elk
aar op een nationaal herstel-
program en hoewel buiten de
landsgrenzen al de eerste
schermutselingen van de
Koude Oorlog begonnen scheen
Tsjechoslowakije voorbestemd
voor een soort brugfunctie tus
sen Oost en West.
Het breekpunt kwam in juli
1947, toen de Amerikaanse mi
nister van Buitenlandse Zaken
George Marshall zijn plan voor
Jan Masaryk werd. op 10 maart
1948 dood gevonden op het plein
voor het Czernypaleis. Het blijft
onduidelijk of hij uit het raam van
zijn badkamer gevallen, gespron
gen of geduwd is.
Door Leo van Vlijmen
Hoewel de 21e februari 1948 een ijskoude winterdag is
slagen de communisten er in vele tienduizenden arbei
ders op de been te brengen voor een protestdemonstratie
op het Praagse Marktplein van de Oude Stad. De 52-ja-
rige Klement Gottwald, partijleider en sinds 1946 pre
mier van een coalitie-regering, doet een frontale aanval
op de 'burgerlijke' politieke partijen die hij ervan be
schuldigt samen te spannen met 'reactionaire elementen
uit het Westen'. Hij stelt voor een 'Nationaal Front' te
vormen.
De Praagse februari-coup
jlOSKOU (AP) - In een om
streden' district in het
grensgebied tussen de Sov-
ètrepublieken Armenië en
txerbeidzjan is woensdag,
na twee dagen van massale
demonstraties, de hoogste
partij functie overgedragen
J3n een Armeniër.
De demonstraties, die gepaard
gingen met stakingen en een
jchoolboycot, waren de groot-
ste uit de geschiedenis van de
jovjetunie.
Het persbureau Tass meldde
woensdagavond dat Genrich
Pogosjan was benoemd tot op
volger van Boris Kevorkov als
voorzitter van het partij comité
„an het district Nagorno-Ka-
jabach. Tass meldde de natio-
de financiële hulpverlening
aan het door de oorlog achterop
geraakte Europa bekend
maakte. De reactie in Praag
was verdeeld, maar niet nega
tief. Zelfs de communisten
voelden er wel voor om een
dollar-graantje mee te pikken.
Op 9 juli 1947 brachten Kle
ment Gottwald en Jan Masa
ryk een bezoek aan Stalin die
hen joviaal ontving. De stem
ming sloeg echter om toen de
Tsjechen voorzichtig de Mars
hall-hulp ter sprake brachten.
Stalin wees het idee van de
hand en wenste zelfs geen dis
cussie.
Enkele dagen later besloot de
regering in Praag unaniem
geen gebruik te maken van de
Marshall-hulp. Het kabinet
wilde de vriendschap met de
Russen niet op het spel zetten,
want Moskou had zich immers
garant gesteld voor Tsjechoslo-
wakije's onafhankelijkheid.
Doch de lijn waarlangs de
breuk in Praag zelf zich zou
voltrekken werd al zichtbaar.
Het jaar 1947 was voor de
boeren in Tsjechoslowakije een
rampjaar. Tussen april en ok
tober viel er vrijwel geen drup
pel regen en de oogst mislukte.
De niet-communistische minis
ters van het coalitie-kabinet
wilden met de Verenigde Sta
ten over voedselhulp onder
handelen. Hun communistische
collega's kregen echter van de
Sovjetunie 600.000 ton graan.
De besprekingen met de Ame
rikanen moesten worden afge
broken.
In de herfst van 1947 had
Stalin de Kominform opgericht
die, als opvolger van de tijdens
de oorlog opgeheven Komin
tern, tot taak had het commu
nisme over de hele wereld,
doch in eerste instantie in
Europa aan de macht te bren
gen.
De taktiek die de Kominform
ontwikkelde luidde: vorm sa
men met de sociaaldemocraten
een arbeidersfront, liquideer de
'burgerlijke' partijen en roep
dan de volksrepubliek uit on
der leiding van een socialisti
sche (lees: communistische)
eenheidspartij.
In Hongarije, Polen, Roeme
nie, Bulgarije en in het door de
Russen bezette deel van Duits
land werkte dit recept vrij snel.
In Tsjechoslowakije echter,
waar meer dan elders in Oost-
europa sprake was van een de
mocratische traditie, lukte het
de communisten niet om de so
ciaaldemocraten geheel in hun
kielzog te krijgen. Eigenlijk be
stonden er in de sociaaldemo
cratische partij drie richtingen,
waarvan er slechts een naar de
communisten van Klement
Gottwald lonkte.
Eind 1947 besloten de sociaal
democraten en de burgerlijke
partijen front te maken tegen
de communisten. Binnen het
kabinet waren de verschillen
van mening over nationalisa
tie, landhervorming en over de
kardinale vraag wie de leiding
over het politie-apparaat
moest hebben inmiddels hoog
opgelaaid.
De steen werd aan het rollen
gebracht toen op 10 februari
1948 de niet-communistische
ministers tegen de zin van hun
communistische collega's be
sloten de salarissen van 700.000
ambtenaren te verhogen. De
communistische vakbondslei
der Antonin Zapotocky ver
zette zich hevig en wilde het
plan van de regering voorleg
gen aan een vergadering van
arbeiderscomités die voor 22
februari in Praag was bijeen
geroepen.
De niet-communistische mi
nisters gingen echter nog een
stap verder en besloten dat het
politie-apparaat voortaan niet
meer zou ressorteren onder de
communistische minister van
Binnenlandse Zaken Nosek (die
Op 23 februari 1948 gaan er geruchten dat het Sovjetleger aan de grens staat. Benes vraagt:
„Wat moeten we doen als ze werkelijk komen?" Een van de aanwezigen zegt: „Vechten!" En
Benes weer: „Misschien, maar niemand zal ons helpen."
druk doende was de politie
macht in een 'volksmilitie' te
veranderen), maar onder diens
niet-communistische collega
van Justitie Drtina.
Nu kwam premier Gottwald,
die nog kort tevoren op een
partij-bij eenkomst had uitge
roepen: „Nooit zullen wij de
staatsveiligheid uit handen ge
ven.", zelf in actie. Hij reisde
stad en land af om de arbeiders
op te roepen voor een massale
demonstratie in Praag op 22 fe
bruari.
In de hoofdstad zelf bracht
Jozef Smrkovsky (de tijdens de
Praagse Lente zo populaire
parlementsvoorzitter) de- ille
gale - arbeidersmilitie 'in staat
van paraatheid'. Hij voorzag
elk van de vijftienduizend
knokploeg-leden van tweehon
derd patronen.
De niet-communistische po
litici verkeerden nog steeds in
de veronderstelling dat zij de
politieke strijd konden winnen.
Zelfs president Benes had kort
voordat de februari-crisis be
gon nog in besloten kring ge
zegd: „Laten we, de verkiezin
gen in de lente maar afwach
ten. De communisten zullen
ongeveer tien procent verliezen
en de burgerlijke partijen en de
sociaaldemocraten evenzoveel
winnen. Daarmee is het even
wicht hersteld. Ik hoop niet dat
de communisten al te veel ver-
- FOTO'S ARCHIEF DE STEM
liezen, want dat zou Moskou ir
riteren."
De niet-communistische minis
ters begingen nu een ernstige
fout. Vertrouwend op de kracht
van hun staatsrechtelijke wa
pens boden zij hun ontslag aan
in de verwachting dat er ver
vroegde verkiezingen zouden
komen en dat daarna de poli
tieke lucht zou zijn opgeklaard.
Klement Gottwald had ech
ter andere ijzers in het vuur.
Hij wist op tijd het vertrouwen
van de sociaaldemocratische
ministers terug te winnen; deze
sloten zich derhalve niet bij
hun niet-communistische col
lega's aan. En waar de meer
derheid van het kabinet (12 van
de 23 ministers) bleef zitten
eiste hij dat president Benes
Stalin was fel gekant tegen even
tuele Marshall-hulp aan Tsjecho
slowakije. Hij wenste daar zelfs
geen discussie over. Later zou blij
ken dat hij met het land heel an
dere plannen had.
Jozef Smrkovsky (de tijdens de
Praagse Lente zo populaire parle
mentsvoorzitter) bracht de - ille
gale - arbeidersmilitie 'in staat
van paraatheid'. Hij voorzag elk
van de vijftienduizend knokploeg
leden van tweehonderd patronen.
In de ochtend van de 23e februari
geeft minister van Defensie Svo
boda een dagorder uit waarin hij
het leger solidair verklaart met de
president van de republiek. Op de
avond van dezelfde dag echter, zegt
hij dat het leger altijd aan de kant
van het volk zal staan.
21 Februari 1948. Eduard Benes
zegt: „We zijn nog niet zo ver geko
men dat de straat uit maakt wat ik
als president wel of niet moet
doen." De 64-jarige, zieke Benes
vergist zich deerlijk.
het ontslag van de anderen zou
aanvaarden, zodat hij zijn re
geringsploeg naar eigen goed
dunken zou kunnen aanvullen.
Benes begreep dat Gottwald
gebruik wilde maken van het
feit dat de 'burgerlijke' par
tijen hun eigen democratische
valkuil aan het graven waren
en hij weigerde het ontslag te
aanvaarden. De kalender wees
20 februari aan.
De Tsjechoslowaakse och
tendbladen van 20 februari
meldden op de voorpagina dat
de dag tevoren de Sovjetrussi-
sche onderminister van Bui
tenlandse Zaken, Valerian Zo-
rin, op de Praagse luchthaven
was gearriveerd. Op het vlieg
veld was enige verwarring ont
staan toen een verslaggever de
Sovjetrussische bewindsman
had gevraagd wat hij in Praag
kwam doen. Na enig aarzelen
verklaarde Zorin dat hij aan
wezig wilde zijn bij de afleve-
ring van een zending Sovjet-
russisch graan en dat hij drie
dagen later de festiviteiten van
de Vereniging voor Sovjetrus-
sisch-Tsjechoslowaakse
Vriendschap wilde bijwonen.
Dat was een bijzonder merk
waardige verklaring, want
Sovjetrussische topdiplomaten
pleegden ook toen geen getuige
te zijn van graanleveranties en
het was bepaald ongebruikelijk
dat een vice-minister een vere
nigingsfeestje bijwoont en dan
ook nog drie dagen eerder arri
veert.
Kort nadat het vliegtuig van
Zorin in Praag was geland,
keerde de Amerikaanse am
bassadeur Laurence Steinhardt
van een dienstreis naar Wash
ington terug op zijn stand
plaats. Hij had de toezegging
voor een krediet van 25 miljoen
dollar bij zich. Het aanbod was
bedoeld om de burgerlijke poli
tici een steun in de rug te geven
bij hun conflict met de commu
nisten. Het bedrag was echter
niet hoog genoeg en het kwam
bovendien te laat. De aanwe
zigheid van Zorin betekende
hulp van een heel ander kali.
ber.
De niet-communistische mi-
nisters realiseerden zich dat ei
nu een geheel nieuw element in
de strijd werd geworpen. De
communistische partij kon ïe-
kenen op de steun van de Sov
jetunie, terwijl de burgerlijke
partijen geen hulp behoefden
te verwachten van het Westen
Dan breekt de 22ste februari
aan. Gottwald spreekt tot het
arbeiderscongres en voegt
zijn eisen nog een verregaande
nationalisatie van de hele eco
nomie toe. Aansluitend
Gottwald zich naar de
waar de Sovjetrussisch-Tsje-
choslowaakse vriendschap
wordt gevierd. Hij doet in
toespraak een frontale aanva
op het Westen en zweert eeu
wige trouw aan de Sovjetunie
Op de eretribune zit Valerian
Zorin instemmend te knikken.
De volgende dag worden alle
bureaus van de niet-commu
nistische partijen door de poli
tie bezet en partijfunctionaris
sen worden gearresteerd. De
arbeidersmilitie van
Smrkovsky houdt alle strategi
sche punten van de hoofdstad
onder controle.
's Middags confereert Benes
met de niet-communistische
ministers. Hij zegt: „Ik zal niet
toegeven. Ik heb Gottwald ge
zegd: wat u doet is een staats
greep. U bereidt een tweede
München voor. Ik zal dat
toelaten." Er wordt gesproken
over het gerucht dat het Sov
jetleger aan de grens staat. Be
nes vraagt: „Wat moeten we
doen als ze werkelijk komen?"
Een van de aanwezigen
„Vechten!" En Benes weer:
„Misschien, maar niemand
ons helpen."
In de Slowaakse hoofdstad
Bratislava waar een autonome
regering zetelt en de niet-com-
munisten de meerderheid
het parlement hebben lost pre
mier Gustav Husak de proble
men op zijn manier op. Nadat
er een zogenaamd 'complot te
gen de republiek' is ontdekt
stuurt hij de niet-communisti
sche ministers naar huis (som
migen worden ook gearres
teerd) en vervangt ze door
communisten en fellow-travel
lers.
Inmiddels zijn alle militaire»
in de kazernes geconsigneerd
In de ochtend van de 23e fe
bruari geeft minister van De
fensie Svoboda een dagorder
uit waarin hij het leger solidair
verklaart met de president va»
de republiek. Op de avond va»
dezelfde dag echter, wanneer
Svoboda een vergadering va»
de vakbond heeft bijgewoond
zegt hij, dat het leger altijd aan
de kant van het volk zal staan.
Op 24 februari vinden e'
overal stakingen en demon
straties plaats. Wie tegen de
communisten demonstreert
wordt door de politie in elkaar
geslagen.
Op 25 februari wordt de pefi
gelijkgeschakeld en 's middags
om 12 uur meldt radio-Praag
dat president Benes de minis
ters uit de burgerlijke partij®
heeft ontslagen en zijn goed
keuring heeft gehecht aan <j»
nieuwe lijst van ministers dit
Klement Gottwald had opge
steld.
De nog steeds populaire Ja®
Masaryk blijft uit loyaliteit te
genover de president aan als
minister van Buitenlandse Za
ken.
Veertien dagen later, op
maart, wordt Masaryks
chaam gevonden onder
raam op het plein voor bet
Czernypaleis. Het blijft ondui
delijk of hij uit het raam va»
zijn badkamer gevallen,
sprongen of geduwd is. Zek®
is, dat met zijn dood het laatste
bolwerk tegen de communisti
sche overheersing in Praag
verdwenen. De macht va»
Gottwald is nu onbeperkt
Vanaf maart 1948 heeft Stab»
heel Oosteuropa in zijn macbj
Het IJzeren Gordijn is een
geworden.
Vre
'Een oorlogsverklaring' noe
Desmond Tutu het besluit v
organisaties het zwijgen op
groeperingen is het Verenigd
Tutu twijfelt er niet aan dat
liet verbod zal leiden tot
woede-uitbarstingen in de
warte woongemeenschappen.
Volgens hem is vreedzame op
positie nu onmogelijk gewor
den.
'Het feitelijke verbod op onze
politieke organisaties die nog
konden opereren, is een regel
rechte ramp voor Zuidafrika',
stelt de aartsbisschop.
Dominee Allan Boesak liet
zich in soortgelijke zin uit: 'De
Zuidafrikaanse regering
dwingt steeds meer mensen on
dergronds te gaan werken, zij
jrengt steeds meer mensen tot
de overtuiging dat geweld de
inige overgebleven weg is'.
Boesak kondigde aan naar
nieuwe manieren te zoeken om
op vreedzame wijze verzet te
bieden tegen het apartheidsre
gime.
De zwarte activiste Winnie
Mandela meent dat de nieuwe
maatregelen de Zuidafrikaanse
zwarten dichter bij een ern
stige botsing met de blanken
lebben gebracht. 'De regering
leeft dit land letterlijk tot een
politiestaat omgevormd', aldus
Mandela.
Op grond van de noodtoe
stand zijn alle politieke activi
teiten van zeventien organisa-
verboden. De beperkende
maatregelen gelden behalve
voor het UDF voor de grote
vakcentrale COSATU, die zich
alleen nog maar mag bezighou
den met puur vakbondswerk,
de zwartbewustzijnsorganisa-
tie AZAPO en het steuncomité
van ouders van politieke ge
vangenen (DPSC).
Het verbod komt neer op het
monddood maken van vrijwel
gehele georganiseerde
zwarte oppositie. Het is het
meest vergaande optreden te-
gen oppositiegroepen sinds
W7, toen de regering een reeks
zwartbewustzij nsorganisaties
buiten de wet stelde.
In Soweto, centrum van
zwart verzet, leidde het nieuws
?ver de maatregelen tot heftige
Van cigarillos tot grote coronas,
