HESTEM
DE 'NIEUWE DOOD'
IS EEN TIJDBOM
ONDER VEEL
LANDEN IN AFRIKA
DESTEI
HET DR i
et aantal zuigelingen dat in Afrika
aan aids sterft wordt geschat op 15 procent. Dat bete
kent dat dit jaar een half miljoen baby's aan aids zijn
dood gegaan. De aids-epidemie in Afrika wordt nu al
de grootste medische ramp aller tijden genoemd. Ver
slaggever René Poels bezocht in Afrika de voormalige
Belgische Kongo, Zaïre, en verdiepte zich in de aids-
problematiek. Een reportage uit een land dat in de
greep is van het dodelijke virus.
15 Procent
Verspreiding
Bloedtransfusie
Voorlichting
Bestrijding
Ripper-jaar
e
trouwen. Een ander be
verre landen, andere n
als zo vaak het geval
den. Stewards en stew
de kost, zeker als er
neer naar Rome gevlo
de bestemming van de
er meerdere dagen me
seeing' of zomaar eve
zich is in grote lijnen
Bredase stewardess
keer toch weer ander
mensen te maken. Dat
Stem vloog mee naar
het leven van een stew
Briefing
H
Door René Poels
Drie baby's. Een zwarte drieling. Verte
derend. De baby's liggen op een stret
cher die op de veranda staat van het zus
tershuis. Beschermd onder een witte
klamboe, een gordijn van tule om mus-
kietensteken te voorkomen.
Amper vier maanden ter wereld. Nog
een paar maanden hebben ze te leven.
De drie kindjes lijden aan aids.
Hun ouders hebben de drie kinderen
min of meer verstoten. De moeder van
de drieling is zelf vroedvrouw in het oer
woud. Honderden vrouwen in het noord
oosten van Zaïre heeft zij terzijde ge
staan bij bevallingen.
Zij had zich erg verheugd op de komst
van haar baby's. De zwangerschap ver
oorzaakte wel de nodige spanning. De
aanstaande moeder was met het aid-vi
rus besmet, waarschijnlijk tijdens haar
werk in de oerwouden. Bij een bevaUling
zou zij bloedcontact hebben gehad met
een zwangere vrouw die aan aids lijdt.
Haar drieling bleek na de geboorte ook
besmet. De man heeft de kinderen ver
stoten. De vrouw kan het niet aan om de
baby's te verzorgen.
De aids-drieling wordt liefdevol ver
zorgd door de zusters franciscanessen
van Nijmegen in Dungu. „Onze drie ba-
bietjes zijn constant ziek. Bijna altijd
hoge koorts. Diarree. Doodziek zijn ze.
Arme hummelkes", zegt een van de zus
ters die de drieling verpleegd.
Het verhaal van de aids-drieling staat
niet alleen.
Steeds meer kinderen in de Derde We
reld worden met aids besmet. Het aantal
zuigelingen dat in Afrika aan deze ziekte
sterft wordt al op meer dan 15 procent
geschat. Volgens Memisa, de grootste
particuliere organisatie in ons land voor
medische ontwikkelingssamenwerking,
betekent dit dat er dit jaar al zo'n half
miljoen Afrikaanse baby's aan aids zijn
gestorven.
Van alle kinderen die via besmette
moeders worden geboren, loopt de helft
tijdens de zwangerschap het dodelijke vi
rus op. De andere helft verliest zeer
waarschijnlijk vroeg of laat de met aids
besmette ouders. De kinderen worden
wees: weer een ander probleem.
Volgens Memisa-arts en aids-coördi-
nator Peter Kok is de zuigelingensterfte
door aids nu al zo hoog dat de winst, de
afgelopen jaren geboekt bij het terug
dringen van kindersterfte in de Derde
Wereld, al volkomen teniet is gedaan.
De aids-epedemie is een drama dat
zich aanvankelijk in Afrika alleen vol
trok in de grotere steden, maar nu ook
de mensen op het platteland teistert. De
epidemie zoals die zich in toenemende
mate in Afrika manifesteert, verschilt
van die in het westen. In Afrika wordt
het virus vooral door heteroseksle con
tacten verspreid en is het aantal be
smette vrouwen procentueel hoger dan
in het westen. Dat geldt ook voor baby's
en kinderen. Het dodelijke virus komt in
bijna gelijke mate onder mannen als
vrouwen voor.
Het zwaartepunt van de aids-epidimie in
Afrika ligt in Centraal-Afrika. Zaïre,
Uganda, Tanzania, Kenia, Zambia, Bu
rundi en Rwanda zijn landen, die in dit
verband met meest worden genoemd. Zo
is uit onderzoek gebleken dat 20 procent
van de zwangere vrouwen in Rwanda be
smet is met het gevreesde virus.
De eerste gevallen in de hoofdstad van
Zaïre, Kinshasa, zijn geregistreerd in
1982, tegelijk met de eerste aids-meldin-
gen in het westen. In Kinshasa werden in
1985 op elke een miljoen inwoners onge
veer 750 nieuwe aids-gevallen gemeld. In
deze stad wonen ruim 3 miljoen inwo
ners hetgeen betekent dat alleen al in dat
jaar rond de 2000 mensen besmet zijn
geraakt met het virus. Uit een recent be
kend geworden onderzoek van de Ame
rikaan Robin Ryders blijkt dat 8 procent
van de inwoners van de miljoenenstad
Kinshasa aids heeft. Dat komt neer op 1
op de 12 volwassenen.
De economische consequenties van de
aids-epidemie zullen ernstige vormen
gaan aannemen, meent Memisa-arts
Kok. Veel kinderen waarvan de ouders
sterven, moeten worden opgevangen.
Daarnaast zullen ook veel kostwinners
aan aids sterven met alle gevolgen voor
het gezin dat achterblijft. „Bovendien
Zullen door het uitvallen van veel wer
kende mannen de ontwikkelingspro
gramma's in gevaar komen", aldus Kok.
Het virus zaait zich in de stad steeds
verder uit en begint ook zijn tol te eisen
in de binnenlanden.
„Als er op korte termijn niets gebeurt,
zal aids de bevolking hier in Afrika be
langrijk uitdunnen", zegt de Belgische
arts Hugo Cuyckens. Hij is als genees
heer verbonden aan het Generaal Zie
kenhuis in Dungu. Een provinciestadje
van 25.000 inwoners in het noordoosten
van Zaïre vlak tegen de grens met Soe
dan en Oeganda. Het ligt op 2500 km
van de hoofdstad Kinshasa, ruim twee
weken autorijden over slechte wegen.
In Dungu is onder supervisie van de
universiteit van Leuven een onderzoek
gehouden over de aids-situatie. Daaruit
is duidelijk gebleken dat steeds meer
mensen besmet raken met het aids-virus.
Tot voor kort mocht in Zaïre met geen
woord worden gerept over de gevreesde
ziekte. Het afgelopen half jaar is in de
Afrikaanse landen een kentering te be
speuren naar meer openheid. Schoorvoe
tend geven steeds meer regeringen toe
dat aids een nationaal probleem is dat
als een zwaard van Damocles boven de
toekomst van het land hangt.
Cuyckens: „We hebben zieken naar
huis gestuurd waarvan we zeker weten
dat ze besmet zijn met het aids-virus. We
mochten daar niet over praten. Veel art
sen hebben met hun geweten gevochten.
Zo ken ik het geval van een patiënt
waarbij in het ziekenhuis de symptomen
zijn bestreden. De man werd naar huis
gestuurd. Zijn vrouw, die dacht dat haar
man genezen was, kwam de doktoren be
danken. Maar zij weet niet dat haar man
nog steeds aan aids lijdt en dat ook zij
De aids-drieling van Dungu. De baby's zijn constant zwaar ziek en zullen niet lang meer leven.
FOTO MART HENDRIKS
De aids-drieling van Dungu
het risico loopt besmet te worden met
het dodelijke virus. Dat heeft ons pijnv
gedaan. Dit kan en mag niet meer gebeu
ren. De laatste tijd is er gelukkig een
kentering. De regering kan er niet om
heen. Er wordt over gesproken".
De onderzoekers van de universiteit van
Leuven hebben achterhaald dat het aids-
virus in Dungu terecht is gekomen via
mannen uit het 200 kilometer zuidelijker
gelegen provinciestadje Isiro. Aids-spe-
cialist en micro-bioloog dr. Ignace Sur-
mont, verbonden aan de universiteit van
Leuven, heeft in de regio Dungu het on
derzoek geleid. Hij zegt: „Gebleken is
dat enkele jaren geleden vooral jonge
vrouwen in de leeftijd van 16, 17 en 18
jaar in Dungu met het aids-virus besmet
zijn geraakt na seksueel contact met
mannen uit Isiro. Het gaat vooral om
handelaren uit deze stad en rijkere man
nen die naar Dungu komen. Dat onge
huwde meisjes, de zogeheten vrije vrou
wen, gemeenschap hebben met meerdere
mannen, is in Zaïre normaal. Ze worden
namelijk pas uitgehuwelijkt als ze een
kind hebben. Door de contacten met de
mannen uit Isiro raakten ze besmet. Het
gevolg daarvan is dat de mannen van
Dungu, die daarna contact hebben met
deze vrouwen, ook besmet raken. En zo
zaait het virus zich gestaag uit".
Surmont heeft een aantal gevallen
dankzij de medewerking van de vrouwen
precies kunnen reconstrueren. Om te on
derzoeken of de filosofie juist is dat de
ziekte zich van de stad steeds verder ver
spreidt in het oerwoud is ook een onder
zoek ingesteld in het plaatsje Ndedi, op
70 km van Dungu. Daar büjkt nog maar
0,5 procent van de bevolking besmet te
zijn met het aids-virus.
Vervolgonderzoek, waarvan de offi
ciële cijfers pas volgend jaar bekend
worden gemaakt, toont nu al aan dat
ook in Ndedi het percentage besmette
inwoners weer hoger is. Dokter Sur
mont: „We hebben sterke aanwijzigin-
gen dat het aantal besmette gevallen in
Ndedi binnen enkele jaren op gelijk ni
veau ligt met Dungu. Dat leiden we af
uit het gegeven dat alleen al de geslachts
ziekte syfilis in de beide plaatsen, Dungu
en Ndedi, voorkomt bij 28 procent van
de inwoners. Mensen met geslachtsziekte
lopen eerder de kans besmet te worden
met het aids-virus".
Uit het Belgisch onderzoek blijkt ver
der, dat van de mensen die zich recente
lijk in Isiro en andere grotere plaatsen
vestigden, al 24 procent met aids is be
smet. Van de oorspronkelijke, de autoch
tone, inwoners van Dungu was vorig jaar
5,8 procent besmet en dit jaar is dat al
6,2 procent.
Het aids-virus verspreidt zich niet alleen
door seksueel contact. In sommige stre
ken van Afrika wordt bij 1 op de 4
bloedtransfusies met aids besmet bloed
overgebracht. Terwijl in de westerse zie
kenhuizen de bloedvoorraden al lang
'geschoond' zijn van aids-besmetting, is
daar in de Derde Wereld doorgaans nog
geen sprake van.
„In ons ziekenhuis stellen we bloed
transfusies zo lang mogelijk uit. En als
het dan toch moet, nemen we een fami
lielid als donor", zegt dokter Cuyckens.
Voor de duizenden westerlingen (mis
sionarissen, ontwikkelingswerkers, be-
drijfsmedewerkers e.d.) die in Afrikaanse
landen wonen en werken leveren bloed
transfusies ook problemen op. In veel
gevallen zoeken de blanken elkaar op en
maken gezamenlijk een soort bloedbank.
Dokter Surmont: „Ik heb in Dungu
enige tijd gewerkt en wist wie welke
bloedgroep had, zodat je in geval van
nood elkaar kunt helpen. Overigens de
den daar ook zwarten aan mee".
Artsen, verpleegkundigen en analisten
lopen in Afrika meer gevaar dan in het
westen. Dagelijks zijn zij met bloed van
hun patiënten bezig. „Het is van enorm
groot belang dat ook wij voorzorgsmaat
regelen nemen om niet zélf besmet te
worden", zegt dokter Cuyckens. „Bij
scholing en training, ook voor het in
landse personeel, is van belang. Maar
ook hulpmiddelen om bloedcontact te
vermijden. De gezondheidswerkers
wordt dan ook dringend geadviseerd om
altijd handschoenen en beschermende
kleding te dragen tijdens medische han
delingen. Maar in de binnenlanden zijn
lang niet altijd handschoenen voorradig.
Hier heeft een arts gewerkt die nu met
het aids-virus is besmet".
Volgens Cuyckens moet er op korte ter
mijn in Zaïre een gigantische voorlich
tingscampagne op gang worden gebracht
onder de bevolking zoals dat ook is ge
beurd in Uganda en Ruanda. President
Museveni van Uganda roept zijn landge
noten op om het bij één seksuele partner
te laten en „niet in andere weilanden te
gaan grazen". Een krasse uitspraak in
een land waar de mensen al door de eeu
wen heen geen problemen hebben met
het gegeven dat mannen meerdere vrou
wen hebben.
„Aids is een tijdbom in Afrika. Op dit
moment moeten we erger zien te voorko
men. Zeker nu er nog geen medicijn is
om van aids te genezen. Een massale
voorlichting onder de bevolking en spe
ciaal bij de jeugd. De bevolking heeft er
recht op precies te horen wat er aan de
hand is en hoe ze er met z'n allen iets te
gen kunnen ondernemen", zegt dr. Sur
mont.
Hij geeft toe dat het niet gemakkelijk
zal zijn en dat de voorlichters terdege re
kening moeten houden met de cultuur en
de opvattingen van de Afrikanen. Het
informeren van de mensen hoeft niet al
leen te gebeuren door de doktoren. Mis
sionarissen, catechisten en vertrouwens
mannen in de dorpen kunnen, volgens
Surmont, prima werk verrichten.
In dat verband memoreert dokter
Cuyckens een recent geval in Dungu. Hij
constateerde dat veel kinderen met
zware longontsteking werden opgeno
men in het ziekenhuis. In sommige ge
vallen was het al te laat en gingen de kin
deren dood. „De paters hebben toen op
ons verzoek via de preekstoel in de ker
ken de mensen daarvan op de hoogte ge
steld. Bovendien werd gezegd dat long
ontsteking te ontdekken is als kinderen
veel hoesten en kort en vlug ademen. Als
dat het geval was, moesten ze snel met
de kinderen komen. Tientallen kinderen
werden daarna opgenomen. Hun ouders
hadden het van de pater gehoord", zegt
Cuyckens.
Memisa is onlangs een actie gestart om
geld bijeen te krijgen voor voorlichtings-
en preventieprogramma's ter bestrijding
van de aids-epidemie in de Derde We
reld. Samen met de Wereldgezondheids
organisatie van de Verenigde Naties pro
beren de particuliere organisaties zoals
de Memisa de Afrikanen te helpen.
Eén preventieve maatregel tegen aids
is het gebruik van condooms. Maar dat
is in Afrika een heel moeilijke zaak. Sur
mont vindt dat het gebruik van con
dooms bevorderd moet worden om vi
rus-overdracht tegen te gaan. Maar voor
behoedsmiddelen zijn in de binnenlan
den (nog) vreemd. Bovendien past een
condoom ook niet in de cultuur van de
Afrikanen. Iemand die een condoom te
voorschijn haalt vertrouwt de reinheid
van zijn partner niet.
Specialisten zoeken al jaren naar een
medicijn tegen aids. Een team van Zaï
rese en Epytische onderzoekers zegt dat
het succes heeft in de strijd tegen aids.
De minister van informatie van Zaïre,
Bula Mandugu, is de spreekbuis van de
onderzoekers. Hij zei onlangs tijdens een
persconferentie in Kinshasa: „We kun
nen de hele wereld meedelen dat de Afri
kanen bezig zijn de gevreesde ziekte aids
te overwinnen".
Onder aanvoering van de in Brussel
opgeleide Zaïrese professor Lurhuma,
zou het nieuwe medicijn MMI getest zijn
op negentien patiënten. Zeven overleden
maar de overige twaalf gingen er, vol
gens de onderzoekers, aanmerkelijk op
vooruit.
De Belgische micro-bioloog Ignace
Surmont hoopt dat het nieuwe medicijn
inderdaad geschikt is. „In de medische
üturatuur is er tot nog toe met geen
woord over gerept. We hebben het ook
uit de pers vernomen. We moeten af
wachten wat het is. Er bestaat wel enige
scepsis omdat niemand van de aids-spe-
ciaüsten er iets van had gehoord".
E PROBEREN
het jaar monter
T te beginnen.
Voor de Engelsen, in wier gebe
nedijde sferen ik mij koester,
wordt 1988 niet het jaar van de
Rat, de Aap of de Haan, maar
het jaar van Jack the Ripper.
Honderd jaar geleden ver
moordde hij minstens vijf vrou
wen, die door bittere nood ge
dreven, een zondig maar ar
beidzaam leven moesten leiden.
Niemand weet zeker wie de
Ripper was; sommigen zeggen:
het was de Duke of Clarence,
een kleinzoon van koningin
Victoria, die op een kwaad mo
ment in hoog oplaaiende
krankzinnigheid moest worden
opgeborgen.
Jack the Ripper moordde in
de mist en met chirurgische
precisie. Hij is een mythe ge
worden. Zijn arme slachtoffers
wilden wel eens een poze rusten
in een pub, die nu 280 jaar oud
is, en die bijna al die tijd Ten
Bells heette. Maar die naam is
veranderd in Jack the Ripper.
Het is er duister. De muren zijn
bourgogne-rood.
Toeristen die de Ripper
wandeling van de 'London
Walks' hebben afgesjokt, zitten
in die sombere omgeving een
speciaal bloedrood drankje te
lurken, een moordcocktail met
geheime ingrediënten. Buiten
demonstreren vrouwen, die het
eerbetoon aan Jack the Ripper
en zijn eeuwfeest diep betreu
ren. Het is een nieuwe aanslag
waar tegen de feministen zich
gedwongen voelen actie te on
dernemen. Vandaar dat ik de
Ripper-pub slechts met
schroom en deemoed benader.
In White Chapel, waar de
gruwelijke moorden plaatsvon
den, staat ook een heel mooi
pubje, zeventiende-eeuws en
vol koper, waarin barmeisjes
vlinderdasjes dragen. De 'Hoop
and Grapes' heet het. Daar
probeer ik een gevat antwoord
te bedenken op de aantijging
der demonsterende vrouwen,
dat de Ripper-pelgrims het
bloed van vermoorde vrouwen
drinken en eer bewijzen aan
een gruwelijke beul.
Wie knielt er op het graf van
Mary Kelly, een deerniswek
kend slachtoffer, die door de
Ripper werd versneden tot
klompjes vlees van stroganoff-
formaat? Niemand. Haar ge
beente rust in een onbekend
paupers graf, waar niemand
met een teder gebaar een roos
op kan leggen. Het lijkt me
bijna uitgesloten de pub Jack
the Ripper met geheven hoofd
en veerkrachtige tred te kunnen
betreden.
Passender is de schuwe, bij
kans vluchtende muizétrippel
waarvan Victoriaanse gentle
men zich denk ik bedienden bij
het binnengaan van een bor-
'deel. Dat hebben de boze da
mes in ieder geval bereikt: er
welt een licht gevoel van onge
mak en schaamte in mij op.
Dat rode drankje zal ik in ieder
geval niet drinken. Ik neem
vanavond wel een slok rode
Bourgogne.
Waarom Jack the Ripper een
onuitroeibare historische figuur
is geworden en Jack the Strip
per, die in 1964 of omstreeks
die tijd zeven prostituées ver
moordde in de Londense wijk
Hammersmith, lijkt me een
diepgaande studie waard. De
Stripper, die zijn slachtoffers
ontkleedde en aan de boorden
van de Theems begroef, is nu
even naamloos als zijn slachtof
fers, ofschoon er om die vrou
wen mogelijk nu nog wordt ge
rouwd. Intussen is er in de
voorbije honderd jaar een aan
zienlijke hoeveelheid nonsens
omtrent Jack the Ripper ge
schreven.
Naar aanleiding van dit Jack
the Ripper-jaar is er al een do
zijn boeken uitgegeven die in
de Ripper-manie moeten gaan
floreren. Wie was de Ripper,
een vrouwenhatende poëet, een
ritueel slachter die te weinig om
handen had, een sadistische
vroedvrouw, samenzweerders
aan de top van Scotland Yard,
de tsaristische politie of Ed
ward, de Hertog van Clarence.
Al deze mogelijkheden zijn
aangedragen en Thames Televi
sie heeft beloofd dit jaar, in een
vierdelige serie met de geduchte
Michael Caine, het oude raad
sel op te lossen. Ik heb geen en
kel bewijs, maar het zou me
niet verbazen als het de klein
zoon van koningin Victoria
blijkt te zijn.
D
Door Ans van Goch
's Middags half een. Gekleed in k
blauw en wit lakt Yvonne Heijtveld
eventjes haar nagels. „Even de li
hand aan mezelf leggen", veronts
digt ze zich.
De koffie pruttelt, „nog even
voor we wegrijden" en de kinderc
meldt zich.
„Eens even kijken, heb ik alles,
pestift opdoen, o nee, dat kan strak
Papieren, schone zakdoek, we kt
weg".
Afscheid van de kinderen, een li
zwaai en wegwezen.
In de auto op weg naar Scbipho
andert de huisvrouw Yvonne Heijf
in de efficiënte stewardess Yvonne
veldt. Of stewardess, dat is eigenlij:
de goede benaming voor de functi
ze heeft. Ze is assistent-purser, in 8
jargon kortweg aangeduid als 'A
dat betekent zoveel dat ze tijdei
vlucht de baas is van de stewards e:
wardessen. Teken van deze aut<
zijn de drie strepen op de mouw
haar uniform. Een 'AP' kan ook
purser worden, maar zo'n function;
alleen in de grotere vliegtuigen pr<
De strepen worden behaald na he
goed gevolg afleggen van diverse ci
sen.
Na ongeveer een uur rijden - „va
wordt verwacht dat we binnen eet
van Schiphol wonen. We moeten b:
die tijd op de vlieghaven kunnen
voor het geval er iemand onverw
uitvalt" - aankomst op Schiphol.
zoeken, dan naar het bémanningei
trum. Eerst een sanitaire stop, vlu;
Snel een parkeerplaatsje voor de
n naar het bernt
op,
kopje koffie en dan bij de vluchtle
melden dat AP Heijtveldt presei
Daar krijgt ze een computeruitc
waarop staat op welke stewardesst
meevliegen, welke piloten er zijn
welke kamer de briefing wordt gi
den.
Vervolgens - en dat is een van de
cifieke taken van een assistent pui
naar weer een andere balie, waar
vens opgehaald worden over de v
zelf, het aantal passagiers, hoeveel
sen er business-class reizen en hc
economy class, of er bijzonderheden
bijvoorbeeld passagiers die slech
been zijn en die een rolstoel nodig
ben. Daarna volgt de briefing.
In lokaal vier ontmoet Yvonne Be
Anita, de twee stewardessen die
naar Stockholm vliegen. Dat er dri
wardessen zijn, hangt samen me
aantal passagiers en het type vlie
waarmee wordt gevlogen. In het
van de vluchtveüigheid moet nai
per aantal passagiers een stewar
aanwezig zijn. In een Boeing 747, w
ongeveer 400 mensen kunnen, zijn
veer 24 stewards en stewardessei
reis naar Stockholm wordt in een b
kelijk kleine - 105 passagiers - DC
gelegd.
„We kennen elkaar niet. D
meestal zo, want er werken bij de
ongeveer 2500 stewards en steward
Het is dan toeval, wanneer je bek<
treft."
Een briefing van het cabinepers
is een bijeenkomst waar de bijzone
den van de vlucht worden doorgenc
Yvonne wijst de twee anderen op h
dat 'de krant' meereist. En dan:
vlucht duurt een uur en 45 minute:
noemt het registratienummer, wijst
dat het gordijn in het vliegtuig d
twee klassen scheidt, op de terugwe
hangen moet worden, omdat er dar
der mensen business-class meer
