'Er is teveel ongezegd gebleven'
De harde hand van prof. Dessaur
Tragische kinder strijd in
de Griekse burgeroorlog
wr
HANNIE GROEN OVER 'ONZE JONGENS' IN NEDERLANDS-INDIË
De teloorgang van
een dikke dertiger
Verhalen voor kerst: tijd voor de traditie
DE STEM BOEKENGIDS ZATERDAG 19 DECEMBER 1987
„Ik schrok van de emotionele reacties, toen ik
soms stukjes voorlas uit wat nu mijn roman 'De
Slavische Mars' geworden is", vertelt Hannie
Groen. Reacties van mannen die in de veertiger
jaren in Nederlands-Indië (nu Indonesië) betrok
ken waren bij de zogeheten politionele acties.
Vruchtbaar
Dichteres
Zwijgzaamheid
Frustraties
VERSCHENEN
hESTEM GIDS 3
Joulupukki op
VAN ECHTE MANNEN NIETS DAN SLECHTS
Ethiopische w<
Kunstkerstbomen
hoeven
nog lang niet
y moet/k}
obh dokter
G2
Door Henk Egbers
„Bij veel mannen zit het tot hier".Ze wijst naar haar
keel. 'De Slavische Mars' is bij ons weten de eerste roman
die de frustraties van 'onze jongens in Indië' en het thuis
front (niets minder dan dat) aan de orde stelt.
Vlak boven de Moerdijk begint wijk samengestelde dichtbun-
de Hoekse Waard. Bij boerderij dei met werk van dichteressen
Semarang, tussen zeeën van uit de hele wereld ('Zo ren-
kliederige klei, ligt Goud- de...'), waarin drie van haar
gedichten werden opgenomen.
De Rotterdamse Kunststich
ting, die zeer selectief is, gaf
ook twee bundels van haar uit.
Drie jaar heb ik het proces van
het schrijven van de Slavische
Mars gevolgd. Het is een roman
geschreven door een dichteres.
Willem G. van Maanen, de
auteur die haar adviseerde,
zegt: „Deze roman is op ver
schillende manieren te lezen.
Als een roman van oorlog en
vrede, als een roman van geloof
en ongeloof, als van een mens
op zoek naar zijn huis, als die
van de relatie vader-dochter.
In vergelijking met Wolkers en
't Hart zet Hannie Groen zich
echter niet af tegen het verle
den. Het boek is geen Hollands
drama. Hier is een klassiek
thema aan de orde: elkaar niet
nader kunnen komen en toch
tot elkaar gedreven worden.
Daarbij kun je je afvragen wie
de sterkste leidende figuur is:
de vader of de dochter? In dit
boek heeft Hannie Groen geen
roman geschreven in het ver
lengde van haar poëzie. Ze is
zichzelf trouw gebleven als
dichteres en heeft afzonderlijk
in zeer fraai proza een roman
geschreven."
Hannie trok zich enkele weken
terug in het - inmiddels jam
merlijk opgeheven - schrij
vershuis in Nieuw Vossemeer.
Ze vertelt hoe vruchtbaar rus
tig die omgeving voor haar ge
weest is om de nagelaten pa
pieren van haar vader met be
trekking tot Indonesië te ver
werken. Die Indonesische pe
riode is een illustratief deel van
het boek waarin de relatie va-
swaard. Daar bestudeerde
Hannie Groen de dagboeken en
andere papieren die haar vader
als militair in Indonesië
schreef. „We waren bestemd
voor bezetting van Duitsland,
maar van de ene op de andere
dag besloten ze ons naar Indië
te sturen. We konden weigeren,
maar we hebben als één man
getekend. Voor één jaar. Het
werden er vier".En Hannie:
„Mijn vader had er later spijt
van. Hij is pacifist gewor
den"
„Ik ben geen historica, maar
kan alleen reageren op mijn er
varingen als kind van een va
der". Ze vroeg een reisbeurs
aan om in Indonesië te gaan
kijken, maar durfde uiteinde
lijk niet te gaan. „Mogelijk zou
dat teveel identificatie opleve
ren. Mijn vader ging ook niet
meer terug. Toen eind zestiger
jaren kapitein (nu hoogleraar)
Hueting, onder andere via de
Vara-tv, publiekelijk een dis
cussie begon over de rol van
het Nederlandse leger in Indo
nesië greep hem dat ontzettend
aan. Hij kreeg het aan zijn hart
en stierf in '75. Pas zeven jaar
na zijn dood kreeg ik zijn dag
boeken uit die tijd in handen.
Zelf was ik onder meer actief
in de Vietnam-beweging en
vredesacties. Dat bracht me
ook aan het denken en ik begon
me af te vragen: Wat is daar
gebeurd in Indonesië?"
Hannie begon dat onder woor
den te brengen op papier. De
Bredase uitgever Erik Visser:
„Drie jaar geleden ontmoette ik
Hannie Groen bij de presenta
tie van de door Ad van Rijse-
Hannie Groen bestudeerde de Indië-dagboeken van haar
vader: „Hij had er later spijt van. Hij is pacifist geworden".
- FOTO DE GEUS
einde van zijn leven befaamd
maakte. Als militair in Indone
sië was hij al artistiek bezig
met het schrijven van musicals
tussen de blauwe bonen door.
Hannie: „Wat me als kind trof
was zijn verschrikkelijke
zwijgzaamheid over zijn tijd in
Indonesië. Ik voelde veel, maar
durfde niet te vragen. Toen ik
dat wél durfde stierf hij. Ik had
hem veel willen vragen; met
name ook waarom hij als vrij
williger daarheen gegaan was?
Dat is één van mijn moeilijkste
dingen. Hueting riep een
schuldgevoel op (oorlogsmisda
den door de Nederlandse mili
tairen). Ook ik raakte in de
war.
Mijn interesse ging, oor
spronkelijk uit naar de tijd tot
1949. Het was Sitor Sito Morang
der-dochter tot uitdrukking
gebracht wordt. Een relatie ge
tekend door een cultuur waarin
ouders - in vergelijking met nu
- zeer zwijgzaam waren.
In korte zinnen en gedachten
noteert ze haar jeugd in een ge
reformeerd milieu en een ont
redderd huwelijk. Wat wil je?
De vader zat vier jaar in Indo
nesië en kon, teruggekeerd, zijn
draai niet meer vinden. Wij
vergapen ons op tv aan de Viet-
nam-veteranen die in Amerika
total loss waren. 'Onze jongens'
terug uit Indonesië hebben hun
frustraties kunnen opzouten
met de christelijke ethiek van
flink-zijn. De brokken werden
opgeborgen tot.
Hannies vader had de moed
om weg te gaan. Typograaf van
origine, werd hij beeldhouwer
en opende een "galerie in
Maarsbergen, die hij tot het
die nu verbonden is aan de uni
versiteit van Leiden die me
wees op de periode erna. Ik was
tien jaar gastvrouw op de Poe
try International in Rotterdam
en leerde veel dichters over de
hele wereld kennen, waaronder
hem. Hij vroeg me of ik me er
van bewust was wat die pe
riode voor konsekwenties ge
had heeft voor de (onvrije) si
tuatie in Indonesië op dit mo
ment? Ook daarom wil ik er nu
niet meer heen!
Het vele dat ongezegd bleef,
bleek dus opgeborgen op zol
der; in de dagboeken van mijn
vader, die zeven jaar na zijn
dood te voorschijn kwamen.
Mijn vader was mijn beste
vriend, en ik had het gevoel als
kind dat hij het niet redde. De
huwelijksproblemen; het niet
verwerkt hebben van de toe
standen in Indonesië.het is
dezelfde onmacht die ik voelde
toen ik in Rotterdam stond in
de straat van het theater waar
het omstreden stuk van Fass-
binder opgevoerd zou worden
en de joden stonden te protes
teren. Twee schreeuwenden
partijen geladen met onmacht.
Twee partijen, die beide naar
mijn gevoel integer zijn. Ik
stond er tussen in en kon geen
kant op. Wat ik zag waren alle
maal fakkels. Dat deed me her
inneren aan het Duitsland vóór
de oorlog. Bij die sfeer horen
ook fakkels. Bij vredesdemon
straties waren geen fakkels.
Wat me achteraf opvalt in 'De
Slavische Mars' zijn de vele op
tochten; een onbewust Leitmo
tiv met zijn negatieve en posi
tieve kanten", aldus Hannie.
Niet over praten; vergeten; lief
zijn voor elkaar... dat is de
sfeer waarin zij opgroeide. De
alom bekende frustraties wa
ren het gevolg. Het boek, deze
roman werd eruit geboren.
Toch heeft Hannie niet het ge
voel dat ze therapeutisch aan
het schrijven was. Ze herinnert
zich nog steeds dat ze geen
hecht contact met haar vader
kon krijgen. Zat die oorlog in
Indië ertussen??? Ze schreef
gedichten. Haar eerste bundel
heeft hij nog gelezen. Heeft hij
begrepen dat ze zo contact
zocht? Ze weet het nog st^ds
niet. Wel ziet ze nog de houten
beelden voor zich die hij houw-
de. Hij noemde ze 'mensen uit
één stuk'.
Hannie: „Het schrijven heeft
voor mij alleen een verrui
mende functie. Zelf voel ik me
gelukkig en evenwichtig. Het
schrijven van dit boek heeft
nieuwe beelden voor me opge
leverd en de typische levens
vraag voor mijn generatie:
'Zou ik goed of fout geweest
zijn als ik als mijn vader in de
oorlog geleefd zou hebben?"'
In het boek: „Ik vroeg mijn
vader nooit wat er gebeurd
was. Het was oorlog, een an
dere oorlog, en mijn vader sol
daat. Op de foto's had hij een
clownshoed op; hij voerde een
schimmenspel op in plaats van
het echte verhaal te vertellen.
Toen hij soldaat was wist ik het
niet en was niet de dochter van
een soldaat. Dat werd ik later
pas, en echte vrede is er nooit
gekomen. Het is altijd een
beetje oorlog, een beetje vrede.
Hoe kan je vrede voelen als zo
veel ongezegd is gebleven?"
Hannie verzucht: „Ik weet
het nu vaak niet hoe je je posi
tie moet innemen. De Vredes
beweging. De Vietnam-tijd.
Waar moet ik staan? Een ana
lyse van het verleden lijkt me
goed om dat te weten. Ik gaf dit
boek een citaat van Multatuli
mee: want helaas, de wa-
sindrukken van ons hart wor
den zo licht gladgestreken, om
plaats te maken voor later
schrift'. Ik wilde terug naar
mijn eerste indrukken", zegt
Hannie Groen die vertelt dat de
jongste van haar vier kinderen
(van achttien tot vierendertig
jaar), het boek niet durfde te
lezen. „Zelf ben ik er beschei
dener van geworden en relati
veer mijn eigen gedrag."
Wat doe je met geschiedenis?
Gaat het daar niet om? Citaat:
„De bel gaat gelukkig. We heb
ben geschiedenis. Vaderlandse
geschiedenis of Algemene Ge
schiedenis, dat kan ik nooit uit
elkaar houden. Ik let niet op. Ik
denk aan wat een vrouw laatst
tegen moeder zei. Dat er zoveel
soldaten gek geworden waren
toen ze terugkwamen. 'Ze heb
ben teveel gezien', zei ze." Het
was dus niet alleen dr. Lou de
Jong die teveel over Indië (In
donesië) 'vergeten' is.
Hannie Groenr'De Slavische
Mars'. Uitg. De Geus, prijs
ƒ19,50.
Kerstboek voor het Wereld
Natuur Fonds. Uitgave Van
Holkema en Warendorf, prijs
ƒ39,90. Ruim dertig bekende
Nederlanders, schrijvers,
dichters en anderen die vaar
dig zijn met pen of tekenstift,
hebben belangeloos bijdragen
geleverd aan een Kerstboek
dat ter gelegenheid van het
25-jarig bestaan van het We
reld Natuur Fonds is uitgege
ven. Tot de illustrators die
hebben meegewerkt behoorde
o.a. de kort geleden overleden
tekenaar Anton Pieck. Het
voorwoord in het boek is ge
schreven door Prins Bern-
hard, die er ook het eerste ex
emplaar van in ontvangst
heeft genomen. Uit de op
brengst van het boek worden
bedragen ter beschikking ge
steld ten behoeve van natuur
behoud.
Joachim Schuit: 'Mayday'.
Uitg. De Boer Maritiem, prijs
59,90. Een boek over jachten
in nood en hoe je voorkomt
dat je al plezierzeilend letter
lijk aan lager wal raakt Te
weinig ervaring, vermoeid
heid, beoordelingsfouten zijn,
aldus de Duitse zeiler-auteur
Joachim Schuit, vaak de oor
zaak van watersportrampen.
In 'Mayday' bespreekt hij op
via goed gedocumenteerde
praktijkgevallen hoe het niet
moet Leerzame winterlec-
tuur voor watersporters <Ue
denken "mij overkomt
niet'.
'Maritiem Journaal
Uitg. Unieboek, prijs
Jaarlijks verschijnen infós
matie-en documentatieboels
over maritieme zaken. Enkf
onderwerpen: Haalt
scheepsbouw 1990, offshore
de put en de perikelen in dj
binnenvaart en de visserij,
Verder een schepenregister
statistische gegevens over re-
derijen en een lijst met
scheepsongevallen van hei
afgelopen jaar.
Iteke Weeda: 'Liefde, werk
en ouderschap'. Uitg. Êe
Haan, prijs 14,90. Bundeling
Libelle-columns van deze
buitengewoon hoogleraar
vrouwenemancipatievraag
stukken aan de Rijksuniver-
siteit in Groningen. De u
ver vermeldt verder (trots'
dat Iteke Weeda gescheiden is
en twee zoons heeft. Over re-
laties, gezin, jaloezie, carrière
en erotiek Een citaat: 'Voor
de verdere toekomst ver
wacht ik een afnemende na
druk op het belang van
sualiteit en meer acceptatie
van géén, één of meerdere
seksuele relatie(s)'.
Door Dirk Vellenga
Is er leven na de
dertig? Of leef
je dan nog lou
ter op kinder
dromen, bitter
zoete herinne
ringen en leu
gens en val je
voor altijd ten
prooi aan lui
heid en cynis
me? De hoofd
persoon Ed uit
het boek 'Tegen
de morgen in
slaap gevallen'
van de Cana
dees Guy Van
derhaeghe (ge
boren in 1951 en
dus zelf een der
tiger) beant
woordt de
tweede vraag in
ieder geval met
•ja' om snel weg
"te "sukkelen in
zijn drankroes.
De Kerstman woont in het
op de Oorheuvel in Laplant
maand december schrijft, kr
derlandse kinderen. Stuur
Korvantunturi, Lapland, Fin
Je zou er dit op kunnen sch
Etta sma asut Lapissa. Pai
tontuillesi tuulimyllyjen
hutko sina myös Hollantia?
Vertaling: Beste Kerstman,
woont. Ik zend u de beste
ldompen en tulpen. Spreekt
u een gelukkig kerstfeest!
-i
s
Guy Vanderhaeghe: Tegen de
morgen in slaap gevallen'. Uitg.
Van Gennep, prijs 38,50.
writ
O
Guy Verderhaeghe.
Door Jan van de Ven
Professor Dessaur heeft
iets tegen mannen. De
man, die bij gebrek aan
een piemel - zo laat ze we
ten - als vrouw door het
leven moet, haat zelfs
mannen. Zij zijn de schuld
van alles. Mannen voeren
oorlog, verpesten het mi
lieu, verkrachten of ver
moorden. En als zij moor
den dan zijn vrouwen,
kinderen en bejaarden
hun slachtoffer.
Over mannen is niets goeds
te melden, vindt C. Dessaur
alias Andreas Burnier (ver
getend dat achter mannen
een eerzuchtige vrouw de
drijfveer van ellende kan
zijn). Zo zal het altijd blijven
ook, want aan de tredmolen
van het leven ontsnapt nie
mand. Een enkeling mis
schien toch, maar deze is niet
in staat gebleken en zal ook
in de toekomst niet in staat
zijn voldoende invloed te
krijgen om voor anderen die
tredmolen, De rondgang der
gevangenen, te doorbreken.
Zo'n aantijging gaat be
gripsvorming te boven. Lom-
broso kon de misdadiger nog
typeren. Door hem kennen
we nu het Lombroso-type, de
voor iedereen herkenbare
schurk. Voor typering van
het kwaad op de grote Des-
saur-schaal, bestaat de helft
van de mensheid niet uit
mannen?, moet de beschuldi
ger iets anders hanteren.
Oosterse wijsheid over het
bovennatuurlijke, bijvoor
beeld.
Dessaur draagt mystiek
als verklaring aan en peurt
hoop op verkleining van de
groep bruten via de kern van
haar mystiek, de reïncarna
tie. Alsof de vrouw van nu
als man van straks niet te
vens haar best zal doen om
het patriarchaat in stand te
houden.
Alles wat de mens bij le
ven ter verbetering probeert,
is tot mislukken gedoemd.
Opleggen van zware straffen
leidt tot verharding van de
misdaad. Een mild strafkli
maat maakt van gevangenis
sen hogescholen van de mis
daad. Dan de reïncarnatie
een handje geholpen door
wederinvoering van de dood
straf? Oosterlingen zouden
Prof. C.I. Dessaur (And
reas Burnier). - FOTO ANP
daar mogelijk vrede mee
kunnen hebben, maar in onze
christelijke wereld heersen
andere denkbeelden over be
schaving en menselijkheid.
Wij zouden een steentje
aan een betere wereld kun
nen bijdragen, zo vindt Des
saur, door kinderen een
ouderwets degelijke opvoe
ding te geven zonder een
overdaad aan televisie, al
thans zonder gewelddadige
programma's. Vergelijkend
onderzoek wijst immers uit,
dat verschil in opvoeding ook
een verschil in crimineel ge
drag tot gevolg heeft.
Aan de vraag over herin
voering van de doodstraf
komt Dessaur niet toe. In
haar universum heerst res
pect voor het leven. Tot het
uiterste, want er past zelfs
geen op menselijke gronden
uitgevoerde abortus of uit
respect toegepaste euthana
sie in.
Is er dan helemaal geen
hoop op een betere wereld?
Niet iedereen gelooft in reïn
carnatie. Toch wel, jeugd
krijgt van Dessaur het advies
te streven naar wederge
boorte tijdens het aardse be
staan. Voor het bereiken van
dit doel staat slechts één weg
open: door de hel, een heel
diep dal, via het absolute
nulpunt.
Ze heeft gelijk. Iedereen
krijgt in zijn leven de kans
op wedergeboorte, doorleefde
volwassenheid. Maar de weg
naar de hel is niet te vinden
door hem te zoeken. Een
mens wordt er door toedoen
van een ander ingegooid. En
de volledige weg er doorheen
- voorwaarde voor de weder
geboorte - staat gelijk aan de
gang door een verzengend
vuur. Het is weinigen gege
ven die tocht te volbrengen.
Wie afhaakt, gaat ge
schonden op de oude voet
verder. Een feniks met ver
brande vleugels. Aan weder
geboorte is dat individu niet
toegekomen. Reden om de
gelukkige, de wedergebore
ne, toe te juichen? Dat is de
vraag. Zijn of haar ervaring
laat zich niet overdragen.
Toehoorders missen het ver
mogen de beleving op
waarde te schatten.
De poging van Dessaur om
jeugd de weg naar de dood te
wijzen teneinde de hemel op
aarde, het evenwichtige in
nerlijk, te bereiken is onzin
nig. Zonder de helpende hand
van een snoodaard komt men
niet op die weg. Zonder on
draaglijk lijden bestaat geen
gang door het absolute nul
punt.
De helleveeg van het in-
trospectie-universum, zo
mag de tegen euthanasie
strijdende Dessaur met res
pect worden genoemd, on
dergraaft overigens haar
eigen betoog. Waar haalt zij
de moed vandaan om jeugd
door de hel te willen sturen
en stervenden het recht op de
hemel te ontzeggen?
Vooropgesteld dat jonge
mensen niet zelfstandig de
aangewezen richting vinden,
dan nog blijft het risico als
zij toch door het diepe dal
heen moeten. De geestelijke
dood levert immers een grote
schare voor altijd vermink
ten op. Wie jeugd daaraan
wil blootstellen, kan de strijd
tegen vrijwillig en vredig li
chamelijk sterven niet langer
volhouden. Helemaal niet, als
we Dessaur een oude christe
lijke wijsheid voorhouden:
de waarde van de geest over
stijgt die van het lichaam.
De rondgang der gevange
nen, een essay over goed en
kwaad, van haar hand biedt
aldus een opening te ont
snappen aan een al te strenge
opvatting van het goede.
Dankzij haar eigen redene
ring weet Dessaur nu, dat
euthanasie ook een vorm van
respect kan zijn. Als ze dat
nu eens een man zou kunnen
toegeven.
C.I. Dessaur: 'De rondgang
der gevangenen'. Uitg. Que-
rido, prijs 29.50
Ed is een vetzuchtige man, die
al zijn baantjes verspeeld heeft,
zich mateloos ergert aan de ra
dio van zijn onderbuurman en
verwacht dat hij zijn weggelo
pen vrouw, Victoria, wel weer
terug kan krijgen. Hij doet een
beetje denken aan de olifant
achtige Ignatius Reilly uit 'Een
samenzwering van idioten' van
John Kennedy Toole. Zijn
egoïsme is zo groot dat er veel
valt te lachen, maar anders dan
Ignatius heeft Ed van zijn
schepper wel kwetsbare kan
ten gekregen. Zijn komische
discussieer-trant redt hem niet,
zijn liefde voor Victoria drijft
hem tot waanzinnigheid.
Hij heeft ooit een onmogelijk
dik boek geschreven, 'Cool
Clear Waters' over cowboy San
Waters, een soort vervolg op de
door hem zo geliefde avonturen
van Huck Finn. Maar hij heeft
er niets mee gedaan. Victoria
geloofde aanvankelijk dat hij
een échte schrijver zou worden
(en dat ze samen naar Grieken
land zouden gaan) en Ed weet
zelfs als 'geroutineerd auteur'
een baantje te krijgen als le
raar literatuur voor één dag in
de week.
Lange tijd na de scheiding
ontmoet hij Victoria weer in
een café. Ze gaan weer met ru
zie uit elkaar en Ed hoort pas
later wat er met haar aan de
hand is: ze heeft een vriend en
is zwanger en ongelukkig. Dan
FOTOCONTIC
komt Ed in actie. Hij bewerkt
haar vriendin Marsha de Ai-|
grijselijke om Victoria's
blijf plaats te weten te k
en gaat dan alle motels in dtl
stad af om haar te vinden AIi|
chauffeur treedt Stanley
bacek op, zijn grootste fan ifl
het schrijvers-klasje. Rubacet
schept zelfs orde in de wonii||
van Ed om hem in staat ie stel-,
len te werken aan zijn 'm«|
terwerk'.
Het boek eindigt in een k:-|
mische chaos. Ed vernielt
plafond van zijn gehate ont
buurman en gedraagt zich litjl
derlijk op een huwelijksfeest]
waar hij Marsha moet
den. Maar de komedie worii|
bitter als Ed en Victoria elk
nog een keer spreken op
motelkamer. Humor en traj
zijn prima gedoseerd in
boek van Vanderhaeghe, ooki]
moet geconstateerd worden
idee en uitwerking niet dave|
rend origineel zijn.
Nog even een voorbeeld vat]
de manier van communicer
van de hoofdpersoon. Hij
weert een hartaanval geha
hebben, maar Marsha de Ai-I
grijselij ke zegt: „Mensen
jouw leeftijd krijgen
hartaanval".
Ed: „En Jim Morrison dan!"
„Dat lag aan de drugs".
„Ik leef er anders ook nc
op los".
„Jij gebruikt geen drugs".
„Maar ongezond leef ik wél"
Net als in 1984
dreigt er in
Ethiopië weer
een hongers
nood waar
weer miljoenen
mensen bij zul
len sterven.
Het Neder
landse Jeugd Rode Kruis wil
in december en januari een
actie houden voor de wees
kinderen in Gulelie. In Gule-
lie, tien kilometer van de
hoofdstad Addis Abeba, wo
nen 600 weeskinderen. Hun
ouders zijn allemaal in de
hongersnood van 1984 gestor
ven. De kinderen zouden
graag betere kleren hebben en
geen strakke te kleine broe
ken, met gaten erin. Voor alle
600 weeskinderen is er maar
één wc.
De kinderen zouden graag
boeken hebben voor een
kleine bibliotheek en een mi-
nibusje met een ehbo-uitrus-
ting voor noodgevallen. Wij
van basisschool 't Rietland
zullen aan deze actie mee-
Hoe staan de kerstbomen er
dit jaar bij? Zijn ze lelijker
door de zure regen, komen er
minder bomen? Misschien
heeft iedereen over twintig
jaar een kunstkerstboom.
Een boomkweker uit Zundert
vertelt: „Ben je mal, ze zijn
prachtig. Als je bomen goed
onderhoudt, is er geen centje
pijn. Bij varkenshokken wil
niets groeien, dus ook geen
kerstbomen. Dat van die zure
regen is onzin, oude bomen
I slijten net als mensen,
daarom moeten die gekapt
worden. Er worden minder
kerstbomen aangeplant want
je verdient er niets aan. Men
sen willen niet meer dan vijf
of tien gulden betalen, maar
ze vergeten dat die boom wel
acht jaar oud is, dus er is acht
Jaar voor gezorgd".
'uske en Wiske:
Mik Helmes en Itromm1 tot
y op ioth neer de orgelman
Door Mathieu Kothuis
GRIEKENLAND na de
Tweede Wereldoorlog. Het
land verkeert in chaos door
een bloedige burgeroorlog.
De nationalisten vechten,
gesteund door de Amerika
nen, tegen de communisti
sche rebellen, de Andartes,
die het noorden van het
land controleren.
De burgeroorlog is een recht
streeks gevolg van de onder
handelingen tussen de Grote
Drie, Stalin, Churchill en Roo
sevelt, over de situatie op de
Balkan nó de Tweede Wereld
oorlog.
„Laten we de kwestie op de
Balkan regelen. Uw troepen
zijn al in Roemenië en Bulga
rije. Wij van onze kant hebben
er onze rechten, vertegenwoor
digers en agenten. Laten we
elkaar niet op ondergeschikte
punten in de wielen rijden.
Voor zover het ons beiden, En
geland en Rusland betreft, wat
zou u er van zeggen als u voor
negentig procent de macht in
Roemenië krijgt, dat wij het
voor negentig procent in Grie
kenland voor het zeggen krij
gen, en ieder voor de helft in
Joegoslavië?".
Dit schreef Churchill tijdens
de Yalta-conferentie op een
briefje dat hij Stalin onder zijn
neus schoof. Die zette er een
uitroepteken achter, de koe
handel was gesloten, maar de
praktijk pakte anders uit. Na
de oorlog weigerden de Griekse
communisten hun sterke posi
tie op te geven en gingen de
strijd aan om de macht in het
land.
De burgeroorlog die toen uit
brak is het thema van de ro
man 'De heroïsche leeftijd' van
de Griekse auteur Stratis Ha-
viaras. De titel slaat op de
Griekse kinderen tussen zes en
vijftien jaar die in de burger
oorlog worden meegesleept en
slachtoffer worden van de
meedogenloze strijd tussen hun
ouders, de nationalisten en de
Andartes. 'De heroïsche leef
tijd' is een bloedstollend relaas
geworden waarin door de ogen
van de hoofdpersoon, een jon
gen van twaalf, verslag wordt
gedaan van de omzwervingen
van een groep kinderen die van
huis en haard zijn verdreven
en een veilig heenkomen trach
ten te zoeken in het naburige
Albanië.
Tijdens hun zwerftocht ont
moeten de kinderen leeftijdge
nootjes die zich de gruwelijke
praktijken van hun ouders, het
onthoofden van vermeende te
genstanders, eigen hebben ge
maakt. Een vlucht over de
grens met Joegoslavië kan niet
doorgaan omdat uit opmerkin
gen van een Andartes-strijder
blijkt dat Tito gemene zaak
met de nationalisten heeft ge
maakt en Griekse vluchtelin
gen aan de grens terugstuurt.
Ook de Albanese grens blijkt
hermetisch gesloten en zo wor
den de vluchtende kinderen te
gen wil en dank betrokken in
de burgeroorlog en ingezet als
hulptroepen van de Andartes.
Het eerste deel van 'De he
roïsche leeftijd' eindigt met de
gruwelijke doodstrijd van de
communisten op de berg
Grammos in Noord-Grieken
land. Door Stalin en Tito verla
ten eindigt die strijd in een
bloedige nederlaag voor de
communisten. Tal van kinde
ren komen in de strijd om en de
overlevenden worden bijeenge
dreven in heropvoedingskam
pen.
Tussen de hoofdstukken van
zijn roman weeft Haviaras cro-
nologisch een aantal persbe
richten van Assiociated Press
en Reuter. En met die publica
ties, verklaringen van de natio
nalistische regering, uitspra
ken van de Amerikaanse presi
dent over de Griekse burger
oorlog en opmerkingen van de
wereldvreemde Griekse konin
gin Frederika, bereikt de
auteur een bijzonder effect. De
gortdroge persberichten staan
in zo'n schrille tegenstelling tot
de ervaringen van de kinderen
dat de gruwelijkheden van de
oorlog er nog extra door wor
den versterkt. Het gemak en de
nonchalance waarmee in de
politiek wordt gepraat over de
oorlog, de oplossingen en ge
volgen daarvan, zijn niet alleen
schrijnend maar leiden tot
misdadige praktijken. In die
zin is het beeld dat Haviaras
van de Griekse burgeroorlog
oproept van alle tijden, van alle
volkeren en hoogst actueel.
'De heroïsche leeftijd' is de
tweede roman die Stratis Ha
viaras in het Engels publiceert.
Na vier poëziebundels in het
Grieks schreef hij in 1979 zijn
eerste roman 'Wanneer de
boom zingt'.
Stratis Haviaras: 'De heroïsche
leeftijd'. Uitg. Agathon, prijs
ƒ39,90
Door Henk Egbers
'Een witte kerst'; clichématiger kan het
niet. Maar zelfs de meest intense avant-
gardist is bereid in deze tijd volgens clichés
te leven. Je zou ook van traditie kunnen
spreken. De door Jaap Voerman van uitge
verij Novella voor uitgeverij Bruna samen
gestelde verhalenbundel voldoet in dit op
zicht aan alle eisen. Alleen is het jammer
dat de traditie van het kerstverhalen
(voor)lezen in de meeste gezinnen is ver
drongen door het consumptieve kasfje-kij-
ken.
Met deze bundel - 'Een witte kerst' - zou het te
proberen zijn dit gebruik in ere te herstellen en
de tv eens een tijdje uit te zetten voor het geza
menlijk lezen en musiceren. Het boek bevat hele
vertederende en leuke verhalen, die vaak moge
lijk uit het oog verloren zijn, omdat hun laatste
uitgave enige tijd achter ons ligt; zoals 'De Arme
student' van Anna Blaman, of de 'Ontmoeting in
het woud' van Antoon Coolen en 'Herinneringen
aan Bethlehem' van Bertus Aafjes. 'Over kerst
verhalen gesproken' van Carmiggelt uit 1964 of
simpel 'Kerstmis' van Inez van Dullemen hebben
er ook al wat jaartjes opzitten. Verser zijn ver
halen van onder meer Leo Herberghs en Annie
ITeth ucL
Wn hier,
IJt oor
M.G. Schmidt, maar Ina Boudier-Bakker,
fried Bomans en Bordewijk spreken vanuit
andere tijd. Kortom een aardige veelzijdige'
del voor geen geld!
Nu we het toch over voorlezen bij de li
hebben. Willen we geen verhalen meer over
kerstkindje en de herders dan kan Herman
kers zorgen voor afwisseling. 'Verhalen in
haardvuur' bevat de meest brandbare tel
uit zijn theaterprogramma's; te beginnen bii
zwart zangzaad', dat Herman van Veens' Han
kijn indertijd (1980) al als een fraai boek van
onbekende Finkers liet verschijnen. Int
weet bij na iedereen wie hij is.
Teksten uit De terugkeer van Joop Huiz^W-dftlOOne
de Dianae Ross Show en EHBO is mijn lust™
mijn leven zijn in deze bundel bijeengebracht
zit zelfs een kerstgedicht in.'Blank of brui"1
mongool WAO'er of Creool wij zijn alleW®
gelijk - als het ware en al zijn hersens kl®?J
dat is niet erg want zalig zijn alle armen'"
geest en benen van vrouw van der Leest'.
kolder met een dubbele bodem van deze W
wordt door een groeiend publiek gewaard#?
Horen is anders dan lezen, maar de meeste W
sten overleven het boek toch wel.
Een witte Kerst. Uitg. Bruna, prijs 10.
Herman Finkers: 'Verhalen voor in het I
vuurt. Uitg. Novella, prijs 14,90.
