de stem
'DOOD KHOMEINI
ZAL GROTE
GEVOLGEN HEBBEN'
dest;
STIBA
ONGE
WAT
ROND
e islamitische republiek Iran is in
onze westerse ogen een blok van nationale eenheid
en politieke onverzettelijkheid. De Iraniërs lijken als
één man achter hun Grote Leider te staan. Maar onder
de eensluidende retoriek over de islamitische revolu
tie, over 'De Grote Satan' Amerika en de glorie van het
martelaarschap in de oorlog tegen Iraq, tekenen zich
de ideologische breuklijnen in deze theocratie haarfijn
af. Khomeini is als inspirator van de islamitische revo
lutie tegen de Sjah in staat geweest om voortdurend
deze breuklijnen te lijmen. Maar wat zal er in Iran ge
beuren als de hoogbejaarde Khomeini sterft? Heeft de
opvolgingsstrijd tussen machtshongerige ayatollahs
gevolgen voor de politieke koers van Iran?
Ketterij
ZATERDAG I
12 DECEMBER 19871
Geschillen
Lauwe Oorlog
Uitspelen
Optimistisch
Vredesgeluid
Taal
Over de afloop v*
derland een pluir
pleit vóór Nederlal
Nederland". Rich;
Bestrijding Antisei
lukkig over de co
lasten van Fassbir
de dood'. In dez
schap een gebal
landse jodendom
tief gebroken met
en Stiba-bestuursi
reacties uit joods(
ring van toneelspl
de pers, de bedrei
tisme in het bijzon
Bedreigingen
D
Door Frank van OoIJen
Op de hoge leeftijd van 87 jaar zijn zelfs
de dagen van ayatollah Ruhollah Kho
meini in Iran geteld. Er worden hem di
verse ziekten en kwalen toegedicht en er
zijn al verschillende keren geruchten de
wereld ingestuurd dat hij op zijn sterfbed
zou liggen.
De man die al in 1963 als enige sji'iti-
sche geestelijke de moed had om tegen
de Sjah op te staan en daarna 16 jaar in
ballingschap leefde, beschikt als de grote
inspirator van de islamitische revolutie
in 1979 over een enorm aanzien in Iran.
Bovendien heeft Khomeini bij zowel
voor- als tegenstanders ontzag gewekt,
omdat hij twee Amerikaanse presiden
ten, Carter en Reagan, in het stof heeft
doen bijten.
Om de consequenties van zijn dood
voor Iran te kunnen inschatten zal eerst
meer duidelijkheid over zijn huidige
machtspositie gegeven moeten worden.
Heeft ayatollah Khomeini een politieke
machtspositie of 'slechts' ideologische
invloed zoals de vader van de Indiase
onafhankelijkheid, Mahatma Gandhi,
had zonder dat hij direct een functie in
het staatsbestel bekleedde?
Volgens dr. J. de Bruyn, Iran-deskun-
dige op de Leidse Universiteit, is Kho
meini meer dan alleen een ideoloog. Bij
de herziening van de Iraanse grondwet
na de val van de Sjah is na een heftige
strijd het principe van de 'Velayat al Fa-
qih' - het regentschap van de godgeleer
de - ingevoerd, waarmee Khomeini over
absolute politieke macht kan beschik
ken.
Khomeinis idee van het regentschap
van God is in de grondwet geschoven en
als het ware bovenop de staatsstructuur
van Iran geplakt. Zo staat president
Khamenei lager in de hiërarchie dan
Khomeini. Als 'Grote Leider' is Kho
meini met goddelijk gezag bekleed en zo
wel geestelijk als wereldlijk aanvoerder
geworden.
Dr. J. de Bruyn, Iran-deskundige op de Leidse Universiteit: „Voor de opvolger
van Khomeini staat een leidende positie niet bij voorbaat vast.- foto perry hokke
Het woord van Khomeini Is nu nog wet In Iran. Als de ayatollah komt te
hebben voor de Iraanse houding.
overlijden zou dat ingrijpende gevolgen kunnen
- foto ap
De tijdbom van Iran
Volgens De Bruyn is er veel kritiek van
islamitische rechtsgeleerden op de intro
ductie van de 'Velayat al Faqih', omdat
Khomeini daarmee in de rechten van de
twaalfde 'Verborgen' Imam treedt. Ru
hollah Khomeini zou volgens de critici
vuile handen maken door zich met lage
wereldse zaken bezig te houden. De be
doeling is om met dit principe te contro
leren of de islamitische republiek nog
wel op de juiste weg zit, het is volgens
dissidente wetgeleerden nooit de bedoe
ling geweest om de meest vooraan
staande sji' itische leider een politieke
taak te geven. Daarom valt niet zelden
het woord 'ketterij' uit de monden van
hooggeplaatse sji'ieten. „Dit godsdien
stig principe", zegt De Bruyn, „zal in de
nabije toekomst nog een hoop proble
men kunnen opleveren".
„Khomeini heeft weliswaar door zijn
enorm aanzien als inspirator van de isla
mitische revolutie, zijn dominante per
soonlijkheid en het charisme dat hij uit
straalt, net voldoende legitimiteit om
zijn huidige leidende rol te kunnen ver
vullen, maar voor zijn opvolger zal dat
niet bij voorbaat vaststaan. Je kunt het
eigenlijk vergeüjken met De Gaulle. Na
zijn politiek vertrek is het Gaullisme ook
nooit meer geworden wat het geweest
is".
„Als Khomeini sterft is het maar zeer
de vraag of er weer een 'Grote Leider'
komt die als superieur wordt beschouwd
aan alle religieuze leiders in Iran. Waar
schijnlijker is dat er een Raad wordt
aangesteld van vijf hoge wetgeleerden
die leiding moet geven aan de politieke
koers van de islamitische republiek".
Maar de naam van Hussein Ali Montazeri
wordt toch nog steeds genoemd als opvol
ger van Khomeini?
De Bruyn: „Jazeker, hij is door Kho
meini en de hoge geestelijken aangewe
zen als opvolger. Hij behoort tot het cen
trum van de macht en hij is één van de
radicale intimi van Khomeini, maar hij
is een zwakke persoonlijkheid. En hij is
in de tijd van de Sjah nooit opgestaan te
gen de Pauwentroon. Integendeel. An
dere machtige ayatollahs zoals de voor
zitter van het parlement Rafsanjani - die
nauwe banden met ondermeer de Revo
lutionaire Garde heeft - zullen zijn
macht zeker betwisten".
De Bruyn acht het niet ondenkbaar dat
de functie van 'Leider' vervalt na Kho
meini, omdat bijvoorbeeld figuren als de
hierboven genoemde Rafsanjani daar
geen ruimte meer voor bieden. In onze
ogen is het theocratisch bewind in Iran
een eensgezind blok, maar in realiteit is
er sprake van grote ideologische en per
soonlijke geschillen die tot de vorming
van verschillende machtscoalities in de
Iraanse 'religo-politieke' top hebben ge
leid.
Zo zijn er 'linksgeoriënteerde' reli
gieuze leiders die de islamitische revolu
tie vooral opvatten als sociale gerechtig
heid en leiders die alleen uit zijn op het
veilig stellen van de traditionele reli
gieuze waarden. Dan heb je ook nog de
invloedrijke groepen uit middenstands
kringen die met geld de revolutie hebben
gesteund. Hun grote vertegenwoordiging
in het Iraanse parlement is uiterst waak
zaam wat betreft 'sociale' maatregelen
die misschien indruisen tegen hun finan
ciële belangen. De tegengestelde krach
ten in Iran zijn met name ontstaan door
de verschillende interpretaties van het
idee van 'de islamitische staat'.
De vraag of de kwestie van de opvol
ging van Khomeini tot een bom onder
het Iraans bewind is geworden, valt vol
gens de Iran-deskundige moeilijk te be
antwoorden. „Als er grote onenigheid
over de opvolging door Montazeri ont
staat is er een soort veiligheidsklep inge
bouwd met de alternatieve Raad van
meerdere wetgeleerden. Daar moet snel
ler overeenstemming over te bereiken
zijn. Er is dus een formele oplossing mo
gelijk die de schijn kan wekken dat er
niets aan de hand is. Maar of die opvol
ging werkelijk zo soepel zal verlopen."
De onvermijdelijke vraag met betrekking
tot het Iran na Khomeini is uiteraard of
er meer 'gematigde krachten' naar voren
zullen komen. Waarna misschien een
einde gemaakt kan worden aan de uit
zichtloze en bloedige Golfoorlog en de
situatie van 'Lauwe Oorlog' met het
Westen. Na het Amerikaans bombarde
ment van de ongebruikte Iraanse boorto
rens in de Golf enkele maanden geleden,
ging het gerucht dat Washington een
'mild antwoord' op agressieve Iraanse
acties voorstond om de „gematigde figu
ren binnen de strijdkrachten niet tegen
zich in het harnas te jagen met het oog
op de naderdende dood van Khomeini".
Is die verwachting reëel volgens De
Bruyn?
„Nee, dat is niet reëel. Leger en ma
rine zijn 'gezuiverd' en worden scherp in
de gaten gehouden door de Pasdarans,
de fanatieke soldaten van de Revolutio
naire Garde. Bovendien moet je je afvra
gen wat gematigd is. De meerderheid
van de Iraniërs staat achter een islamiti
sche repubüek die bestuurd wordt vol
gens religieuze rechtsregels. Iedereen die
net oneens is met deze grondslag zit
waarschijnlijk in het buitenland. Maar
binnen het Iraanse staatsbestel - én ook
de strijdkrachten - kom je mensen tegen
die variëren van uiterst fundamentalis
tisch tot linksradicaal en uiterst pragma
tisch".
„Neem iemand als parlementsvoorzit
ter Rafsanjani, dat is een grote opportu
nist. Met zo'n man kun je als het er op
aan komt best zaken doen. Maar zijn po
litieke manoeuvreerruimte is op dit mo
ment onder Khomeini misschien nog
wat te klein."
„Opportunisme speelt wel een grote
rol in de politiek van het Midden-Oos
ten. Kijk naar de Arabische top in Am
man waar doodsvijanden als Saddam
Hussein van Iraq en president Assad van
Syrië elkaar broederlijk kussen om een
week later weer op de voet verder te
gaan".
Iran heeft zich de laatste jaren een mees
ter getoond in de machtspolitiek en de
supermachten handig tegen elkaar uitge
speeld. Daarbij is het met de provocaties
nooit echt te ver gegaan: er zijn geen
Amerikaanse oorlogsschepen of vliegtui
gen aangevallen, ook bij de bezetting van
de ambassade van de VS is geen Ameri
kaan een haar gekrenkt. Iran blijft be
hoedzaam.
„De felle anti-Amerikaanse retoriek is
vooral show. De VS zijn nu eenmaal het
symbool bij uitstek van westerse 'deca
dentie' en culturele invloeden. Maar in
tussen gaan de zaken evenals met Frank
rijk of West-Duitsland gewoon door.
Hoeveel Iraniërs lopen er niet gewoon
vrij in de VS rond?"
„Als het erop aankomt denk ik dat de
Sovjetunie door Iran als een groter ge
vaar wordt gezien dan het Westen. De
Russen zitten immers in Afghanistan en
liggen op de loer aan de grens met Iran.
Verder moet Iran niets van het atheïsme
hebben. Vergeet bovendien niet dat deze
supermacht tweemaal Iran bezet heeft,
zowel in de Eerste als de Tweede We
reldoorlog. Bij het vertrek van de Russen
in 1946 hebben ze twee sterke afschei-
dingssbewegingen als erfenis achtergela
ten die heel wat problemen hebben ver
oorzaakt. Die bezettingen zijn twee trau
matische ervaringen geweest".
De recente resultaten uit de geheime
diplomatie met Frankrijk bewijzen vol
gens De Bruyn dat Iran het politiek spel
handig weet te spelen. Parijs weet wel tot
een akkoord te komen, Washington is
het ondanks de gulle gaven in de vorm
van wapens (het Iran-Contra-schandaal)
niet gelukt. De regering Reagan is met
deze affaire zelfs flink uitgegleden.
De Bruyn is echter optimistisch wat de
betrekkingen tussen het Westen en Iran
betreft. Als het niet tot nieuwe avontu
ren van Iran in de Golf komt of tot
harde militaire confrontaties met de VS
behoort een verdere normalisering zeker
tot de mogelijkheden. Dan zou Iran zich
net als Saudiarabië tot een conservatieve
moslimstaat kunnen ontwikkelen, 'waar
je geen borrel op straat kunt drinken',
maar waar langzaam de grenzen meer
opengesteld zullen worden voor het Wes
ten en waar normale 'ontspannen' diplo
matieke betrekkingen mogelijk zijn.
De risico's van een confrontatie van
de VS met Iran blijven echter bestaan
zolang de oorlog met Iraq voortduurt.
Daar zou eerst een eind aan moeten ko
men. Omdat Khomeini als één van de
grote drijfveren achter de oorlog geldt,
zouden de kansen op een wapenstilstand
na zijn dood er alleen maar groter op
worden. Khomeini zou een soort per
soonlijke rancune tegen Iraq en presi
dent Saddam Hussein hebben. Met het
verdwijnen van Khomeini zou het op
portunisme ook op dit vlak de boven
toon kunnen gaan voeren.
Hij staat te boek als een belemme
rende factor voor mogelijke toenadering.
Zolang hij leeft zal er amper aan vrede
gedacht kunnen worden. Intussen is de
oorlogspsychose in Iran zo groot gewor
den - zoals we regelmatig op tv kunnen
zien als nieuwe lichtingen van honderd
duizenden vrijwilligers zich als kanon
nen- of mijnenvoer naar het front laten
sturen- dat het oorlogsproces nauwe
lijks meer te stoppen is.
Een zeer opmerkelijk vredesgeluid is on
langs uit de mond van een van de groot
ayatollahs opgetekend. „Ayatollah
Qumbi - iemand uit de kring van Kho-
meini-getrouwen - heeft in ongewoon
felle bewoordingen kritiek geleverd op
de oorlog tegen 'de sji'itische broeders
uit Iraq'. Hij verklaarde iedere deelne
ming aan de oorlog verboden. Zijn uit
spraak kwam hem dan ook op celstraf te
staan, maar het geeft wel aan dat er toch
ook andere ideeën over de oorlog tegen
Iraq ontstaan".
„Stel dat het nieuwe offensief bij Bas-
ra, waarmee Iran naar verwachting bin
nenkort start, tot nieuwe militaire suc
cessen zal leiden, dan krijgen de Iraniërs
natuurüjk een ijzersterke onderhande
lingspositie. Dan zouden ze zelfs flinke
herstelbetalingen kunnen eisen van Iraq
en de andere Arabische oliestaten. Iraq
zal dat zeker accepteren want dat land
wil al jaren van die oorlog af'.
Volgens De Bruyn kan Iran in het ge
val van een kleine militaire doorbraak in
stellingenoorlog tegen Iraq ook maar be
ter op een wapenstilstand een een voor
delig akkoord aansturen, omdat and®
alle kansen zich tegen Iran kunnen ke
ren. Met Iraanse militaire successen zit
de schrik bij de Arabieren -zelfs bij
Iran-bondgenoot Syrië- er natuurlijk
flink in. In zo'n geval zouden de Arabie
ren wel eens gemeenschappelijk front
kunnen maken en direct militair betrok
ken raken bij de Golfoorlog. En van zo
veel tegenstanders (met veel financiële
reserves) kan Iran nooit militair winnen.
Het Engelse woordje
tough wordt uitge-
proken als tuf en
rough is ruf. Maar plough is
geen pluf, doch plauw als in
wauw en daarom wordt plough
door Amerikanen gespeld als
plow. Though klinkt niet als
duf, maar als do, tenzij je de th
goed uitspreekt. In onze eigen
taal hebben we soortgelijke
problemen, ik zoek en ik zocht,
maar niet: ik vloek en ik vlocht.
Ik loop en ik liep, maar niet: ik
koop en ik kiep.
Ik zit te oefenen, zonder in
jecties van de tandarts in de bo
venlip, om me straks goed ver
staanbaar te maken in het mys
terieuze Albion, waarin ik ove
rigens lang genoeg heb ge-
'woond om er geen aliesverte-
rend heimwee naar te hebben.
Trainen echter is noodzakelijk,
want wij spreken hier te lande
nogal binnensmonds en tame
lijk toonloos, met een toonbe-
reik van een half tot een heel
octaaf. De Engelsen bestrijken
een toongebied dat twee tot
drie octaven omvat. Wij halen
dat op geen stukken en vandaar
dat we aan de overzijde van de
Noordzee zoveel onbegrip ont
moeten.
Zelfs Amerikanen hebben
daar last van. Voor hen is dui
zend miljoen een billion, maar
de Brit rekent voor de billion
een miljoen miljoen en dat noe
men de Amerikanen op hun
beurt weer een trillion. De el
lende begint al op de eerste ver
dieping. Die ligt in Amerika op
de parterre. Een Amerikaan zal
de tweede etage in Engeland op
de eerste moeten zoeken. Ame
rikanen en Engelsen, twee vol
keren, die inderdaad geschei
den blijken door dezelfde taal.
Ik heb het Engels nooit goed
geleerd en dat geldt waarschijn
lijk voor het merendeel van de
meer dan 700 miljoen aardbe
woners die Engels spreken. Er
zijn tussen haakjes meer dan
één miljard mensen die Chinees
spreken, maar dat zijn vrijwel
uitsluitend Chinezen. Het aan
tal Engelssprekenden is tijdens
de afgelopen kwart eeuw met
meer dan 300 miljoen gegroeid
en dat is zonder twijfel een mi
raculeuze explosie. Engelse
woorden zijn ook als onstuit
bare microben andere talen
binnengedrongen, zodat men
thans spreekt van Franglais,
.Denglish, Japlish en Ruslish.
Het Japlish bijvoorbeeld
wordt gekenmerkt door het ge
bruik van woorden als hotto
doggu (hot dog) en orenji jiussi
(orange juice) en de Japanners
smeden zelfs nieuwe woorden
als het werkwoord makudonaru
hetgeen 'eten bij McDonald's'
betekent, een soort vluchtig
bunkeren dus. In het Duits
zouden niet minder dan 80.000
Anglicismen zijn binnenge
drongen en een voor taalpuris
ten en vijanden van het
Denglish tragisch moment
werd bereikt in 1981, toen de
Fernsprecher ook officieel ten
val werd gebracht door de Tele-
fon.
Georges Pompidou streed
met elan tegen het oprukkende
Franglais: er werd een verruk
kelijk woord voor de walkman
gevonden, balladeur, maar ba
bysitter, het weekend, de play
boy en hot money lijken onuit
roeibaar. In Moskou wordt Vis-
key gedronken en, als het warm
is, dzjin-in-tonik; er wordt naar
dzjazz geluisterd en men is er
gek op jeans die dzjienzi wor
den genoemd.
Het Engels heeft in de afge
lopen kwart eeuw dus enorm
om zich heengeslagen. Maar
zoals een Groninger in Brugge
de oren behoorlijk moet spitsen
om een Vlaamse gids te begrij
pen als deze over hotshuizen en
heuzen spreekt, zo zal een Ja
panner niet weten waar een
.man uit Brooklyn die het over
een goil (girl) in toity toidstreet
(thirty tlurdstreet) heeft, over
spreekt.
In Texas wordt het woordje
friend in drie lettergrepen uit
gesproken en de meeste zuider
lingen in de Verenigde Staten
zeggen niet Ai voor ik, maar
Ah. Wat vlotte gesprekken tus
sen die 700 miljoen Engelsspre
kende wereldburgers zo moei
lijk maakt, is vooral de manier
waarop de taal wordt uitge
sproken. Wat heeft makudo
naru nu met de 'big mac' te ma
ken? En wij spreken, in
reikwijdte van een half octaaf,
het Engels alsof het een Neder
lands dialect is. Het werd, r"
de Engelse zondvloed, wel i
gelijk tijd voor iets nieuws.
Gorby, de Zingende Staats
man, heeft iedere taal die op
aarde wordt gesproken zomaaf I
ineens met twee nieuwe woor-1
den verrijkt: Glasnost en Pere
strojka. Wat ze precies beteke- I
nen moet nog blijken.
Door Mathieu Kothi
De strijd tegen 'Het vuil, dt
dood' heeft de joodse geme
wonnen, maar niet zonder j
De ontvoering van toneel:
Croiset was een rechtstreek
bedreigingen tegen joden
men die niet in die mate v|
krantenberichten wilden dc
Maar heeft de Stiba er ook i
mee gekweekt voor haar stre\
semitisme in Nederland uit te
Richard Stein: „Ik ben
Croiset geweest en hij hee:
zijn vervelende ervaringen, dt
gen en zijn ontvoering, be
spijt van zijn protest tegen li
Fassbinder. Hij zou het zo we
Maar hoe zit het met het i
de joodse reacties op het stu
binder? Wat doet de Stiba m
tie van die Nederlanders die 'j,
stad en de dood' niét zien al
tisch en dus zelf willen uitn
het willen zien of niet?.
Stein: „Het stuk is echterj
mitisch. Elk anti-joods aspe_
in aangevoerd. De jood is de
alles. Er wordt geen afbreuk
de vooroordelen die tegen d<
staan".
Fassbinder was, zo zegt
waar geen antisemiet maar 1
een antisemitisch stuk gesch.
tegen de joodse gemeenschap
weer is gekomen. „Maar bove
Fassbinder zelf het stuk gt
toen hij bepaalde dat het
Frankfurt mocht worden op;
dan alleen nog door hém mo
geregisseerd".
Bader en Stein hebben
woord over voor de geheime
dlng van het stuk, de 'hypocri
overheid en met name voor
die volgden op het joodse pro:
gen. Stein: „Het was overigei
vallig dat het stuk in het oi
Rotterdam zou worden ope
met in Amsterdam, al was dat
wel een besloten reading g
Amsterdam zou een opvoerin;
baat uitgesloten zijn geweest,
m Antwerpen of in Brussel".
Maar hoe zit het dan met oii
,de opvoering in Denemark
r,™' dat land niet met dei
Nederland vergelijken. D-
In mijn kindertijd telde uq
telkens met groot onge-
nno u Dachten af die mij
g scheidden van een
heughjke dag. „Nog
dan naar bed en
aan ben ik jarig!"
°8 twee keer
?Pen en dan
komt Sinterklaas!"
e nerveuze span-
ng nam toe naar-
ten Vlhe' aantaI nach
ten kleiner werd.
daidTSf" ontdekte ik
Waaml u Seen spelletje
hun aBeen jonge kinder
'Grotp11^11^ ^eren bedwingt
Grote mensen' doen het ook
