Dichter onder 'preventieve censuur'
Snel boekje over
Elsevier-Kluwer
Uit het leven van een romanfiguur
isae<
De afrekening
Maarten 't Hart
Vakpraat in briefwisseling
van Achterberg met Kamphuis
Hof van Hemingwi r
m
BERTUS AAFJES BOOG VOOR STAR KATHOLICISME VAN ZUN MOEDER
VERSC
DE STEM BOEKENGIDS ZATERDAG 21 NOVEMBER 1987
Bekeren
Literair
EERLIJK EGO-DOCUMENT VAN ALFRED KOSSMANN
ampagne tege
'HET UUR TUSSEN HOND EN
lske en Wiske: A
G2
Door Toon Kloet
DE dichter Bertus Aatjes was 63 jaar toen tien jaar gele
den zijn moeder overleed. Op haar sterfbed smeekte zij
hem: „Jongen, je zult toch een trouwe zoon van de heilige
moederkerk blijven?" Bertus Aafjes: „Ik beloofde het
haar. Wat kon ik anders doen?"
Maar bijna veertig jaar eerder,
amper terug van zijn beroemde
voetreis naar Rome, had hij de
godsdienst al uit zijn leven ge
bannen. Zonder dat zijn moe
der dat ooit had gemerkt Zo
dra het gesprek op de gods
dienst kwam wist hij 'er een
mooie krul aan te draaien', uit
angst haar te kwetsen. 'Of was
het lafheid mijnerzijds, gebrek
aan durf? Ik kan daar zelfs
vandaag nog geen antwoord op
geven', schrijft hij in De sneeuw
van weleer, een bundel jeugdhe
rinneringen.
De gevolgen van die toestand
waren dramatisch. Hij bekent nu
dat hij er onder geleden heeft, dat
hij zijn moeder zoveel jaren heeft
moeten bedriegen, want 'te vaak
had moeder mij van kindsbeen af
gezegd dat zij never stierf dan te
moeten zien hoe een van haar
kinderen het geloof verloor*. Een
gevolg was ook dat Aafjes zijn
moeder minder vaak bezocht dan
hem en haar lief was. En zo mo
gelijk nog dramatischer vind ik
zijn bekentenis, dat zijn moeder
door die situatie 'wel degelijk' in
vloed heeft gehad op zijn werk.
„Ik heb nooit een resolute en af
doende houding tegenover het
katholicisme aangenomen. Ik
denk uit vrees dat haar dit onder
ogen zou komen. In die zin
oefende zij een preventieve cen
suur op mij uit".
Na haar dood vond hij in een
kast in haar kamer in het bejaar
denhuis een pakje, zorgvuldig
met een touwtje dichtgebonden.
Er zat een vroeg exemplaar in
van 'Een voetreis naar Rome',
het boek waar Aafjes naam mee
maakte als dichter, maar dat ook
hevige aangevallen werd om het
on-katholieke karakter. Hij weet
niet waarom ze het zo had ver
stopt en of ze het ooit gelezen
heeft. „Het is een van de raadse
len waarvoor Üc nooit een oplos
sing gevonden heb".
Eenzelfde kiekeboe-spel, maar
dan omgekeerd, heeft zich in het
gezin Aafjes afgespeeld tussen de
vader en zijn kinderen, van wie
Bertus de oudste was. Vader
Joannes was niet gelovig, maar
heeft dat zijn leven lang voor zijn
kinderen verborgen gehouden
door zich te gedragen alsof hij
het wel was. De waarheid kwam
voor de toen 13-jarige zoon
schokkend aan het licht toen zijn
vader na een korte ziekte stierf en
geen kerkelijke uitvaart kreeg en
niet in gewijde aarde mocht wor
den begraven. Bertus Aafjes
denkt dat die gebeurtenis de eer
ste aanleiding voor hem is ge
weest om (veel later) de gods
dienst vaarwel te zeggen.
De moeder van Aafjes, geboren
in Den Dungen bij Den Bosch,
was behept met een naïef maar
onverzettelijk katholicisme. Zij
wilde in haar jeugd non wor
den, maar gaf dat ideaal op om
met een ongelovige te trouwen,
in de vaste overtuiging dat ze
die, met zijn hele familie, zou
bekerea Toen ook dat ideaal
niet in vervulling was gegaan,
speelde ze tegenover God haar
derde troefkaart uit „Die
troefkaart was ik. In ruil voor
haar falen zou zij haar eerste
zoon aan God aanbieden. Hij
zou priester worden".
Ook dót is dus mislukt Maar
Bertus heeft wel een semina
rie-opleiding gehad en die is
van grote invloed geweest op
zijn latere dichterschap. Nadat
Bertus Aafjes
hij eerder het Ignatiuscollege
in Amsterdam had moeten ver
laten, zorgde zijn moeder er
voor dat hij terecht kon op de
Latijnse school van de Kruis
heren in Uden. Die had, noteert
hij, net als andere seminaria
een onschatbaar voordeel bo
ven het officiële hoger onder
wijs. Omdat ze toch niet voor
een diploma opleidde kon er in
grote vrijheid gedoceerd wor
den. „Seminaristen leerden niet
alleen Homerus vertalen, ze
leerden zelf ook homerische
verzen schrijven. Ze lazen niet
alleen de Latijnse schrijvers en
redenaars, ze leerden ook zelf
redeneren. Men leerde op het
seminarie niet alleen Latijn en
Grieks, men leerde er filosofe
ren, debatteren, gregoriaans
zingen, vloeiend kerklatijn le
zen en schrijven, een sigaar ro
ken en een glas wijn (Brinken".
Die culturele bagage heeft de
dichter Aafjes zijn leven lang
bewaard en benut
De herinneringen die hij nu
heeft gebundeld zijn geschre
ven in de jaren 1976-1986, dus
grotendeels na de dood van zijn
moeder. Vrij van 'preventieve
censuur' heeft hij er al zijn
rancunes in uitgeschreven te
gen het geloof, dat 'op onver
biddelijke wijze de dictatuur
heeft uitgeoefend over al mijn
vroegere doen en laten en dat
van mijn ouders'. Hij noemt het
proces van een gelovige die on
gelovig wordt de meest verbijs-
Door Gerard van Herpen
ER is een tijd geweest dat
de dichter Gerrit Achter
berg met zijn poëzie bij tijd
schriften en uitgevers heeft
moeten leuren. Achterberg,
die voor zijn werk zowel de
P.C. Hooftprijs als de Con-
statijn Huygensprijs ver
wierf, was vóór de oorlog
nog een onbekend dichter.
Toen hij in 1932 enkele ge
dichten naar De Gids had
gezonden, kreeg hij ze terug
met de boodschap dat ze
niet voor plaatsing in aan
merking kwamen.
Achterberg was zeer teleurge
steld. „Ik kan haast niet gelo
ven", klaagde hij bij Roel Hou-
wink, „dat ze geheel van on
waarde zijn en dat ze daarom
geweigerd zijn". Dertig jaar la
ter, bij de dood van Gerrit Ach
terberg in 1962, gaf De Gids een
speciaal Achterberg-nummer
uit Eerherstel zonder enige
verwijzing. In de jaren dertig
had Achterberg al dertig ge
dichten teruggestuurd gekre
gen van het protestants
christelijke literaire blad 'Op-
waartsche Wegen'. Redacteur
J. van Ham, die misschien nog
niet was vergeten hoe Achter
berg had meegewerkt aan po
gingen om een rebellerend blad
op te richten, schreef hemdat ze
*van een al te banale en een te
mysterieuze zegging waren'.
Vrienden van Gerrit Achter
berg, Gerrit Kamphuis, Ed
Hoornik en Bert Bakker begre
pen helemaal niets van die af
wijzing. Ze hebben zich veel
moeite getroost om Achterberg
O JT
aan een uitgever te helpen,
maar de eigenlijke doorbraak
kwam toch pas in de na-oor-
logse jaren. Zijn Verzamelde
Gedichten verschenen een jaar
na zijn dood, in 1963.
In de jaren dertig was de
protestants christelijke dichter
Gerrit Kamphuis bevriend met
Achterberg. Er zijn toen door
hem pogingen ondernomen om
te komen tot de oprichting van
een nieuw literair tijdschrift
dat Kruistochten zou moeten
heten en waar ook de toen oud-
katholieke dichter Gabriël
Smit bij betrokken was. Gerrit
Kamphuis is sedertdien met
Achterberg blijven correspon
deren, ook en vooral in de pe
riode waarin Gerrit Achter
berg in de gevangenis en later
in een psychiatrische inrich
ting terecht kwam, vanwege de
moord in 1937 op zijn hospita,
die ook zijn geliefde was. Voor
de dichter Achterberg is haar
dood een steeds weerkerend
magisch of bezwerend thema
in zijn dichtwerk.
De brieven die Gerrit Achter
berg in die dramatische pe
riode aan Gerrit Kamphuis en
die Kamphuis hem schreef, zijn
nooit eerder gepubliceerd.
Rond het dramatische geheim
van Gerrit Achterberg is lange
tijd een eerbiedig stilzwijgen in
acht genomen. Mevrouw Ach-
joISW
terberg-Van Baak heeft nu
toestemming gegeven voor de
publikatie van deze briefwisse
ling.
De publikatie van die brief
wisseling is op de eerste plaats
een literaire aangelegenheid.
De samenstellers R. Fokkema
en Gerrit Kamphuis plaatsen
de briefwisseling in het kader
van de literatuurwetenschap.
Zij houden zich bezig met Ger
rit Achterberg als literair ver
schijnsel. De brieven uit de ge
vangenis verraden soms alleen
in heel kryptische en verdoken
zinnetjes hoe Achterberg als
mens en dichter de wanhoop
nabij moet zijn geweest Voor
het overige moet U geen ver
helderende epistels van het
tweetal verwachtea De brie
ven zijn op het werk gericht en
op het kleine wereldje dat zich
met letterkunde bezig hield.
Pogingen om zijn bundel
'Osmose' gepubliceerd te krij
gen zijn niet gelukt Dan
schrijft Gerrit Achterberg op 8
november 1940 vanuit Ave-
reest: „Ik zal hierna niet meer
publiceren denk ik. Wellicht
had ik het beter nooit kunnen
doen, want het is nu alsof ik in
gesteld ben geworden op die
openbaarheid".
Achterberg bedelt voortdu
rend om bezoek, maar voor het
overige hebben de notities in de
brieven vooral betrekking op
eigen of andermans publika-
ties. Zo nu en dan bespeur je
dat er iets bijzonders in oor
logstijd gebeurt Dan is bij
voorbeeld Ed Hoornik opge
pakt Een lezer die echt wil we
ten wat er zich op dat moment
heeft afgespeeld, is dan ver
plicht om de verklarende noten
te lezen.
Het boek bestaat overigens
voor ruim de helft uit verkla
rende noten, die de lezer pas
echt duidelijk maken wat er
met de dichter of met de ande
ren aan de hand is geweest Ik
vind de plaatsing van die noten
achterin het boek misschien
wel volgens wetenschappelijke
traditie gedaan, maar over
zichtelijker of inzichtelijker
zou het zijn geweest als die
verklarende teksten aan het
einde van iedere brief waren
geplaatst.
Je bent nu gauw geneigd om
de noten als een afzonderlijk
wetenswaardig hoofdstuk te
gaan lezen en dan ontgaat de
lezer toch de samenhang tussen
brief en noten. Ook de in Ach
terberg geïnteresseerde lezer
krijgt bij het lezen wel eens de
indruk dat er in het leven van
beide mannen, die toch eikaars
vrienden waren, geen sprake is
geweest van een echt vertrou
welijk contact. Alleen de brie
ven van zijn vroegere verloofde
Annie Kuiper, zijn getuigenis
sen van vlees en bloed.
In de bundel zijn enkele por
tretten en handschriften van
Achterberg en Kamphuis opge
nomen. Zo ook de foto die Ger
rit Achterberg in 1936 naar Jan
Eekhout stuurde ter plaatsing
in de bloemlezing van protes
tants christelijke letterkundi
gen, die 'Werk' werd genoemd.
De foto die naar zijn zeggen is
gemaakt bij een kapper die ook
fotograaf was. Een verlegen
boerenjongen met een kort ge
knipt hoofd en met ogen in dat
bolle hoofd die passen bij wat
Maurits Mok later noemde 'de
landmeter van de oneindig-
Door Louis van de Geijn
ACTUELE boeken komen
steeds meer in de mode. Een
affaire is nauwelijks be
storven of er ligt een nog
warm drukwerkje in de
winkels.
Het journalistieke' tempo ont
slaat de auteur(s) natuurlijk
niet van de plicht de zaken
zorgvuldig op een rijtje te zet
ten en waar mogelijk nog wat
toe te voegen 1
In het eerste zijn de schrij
vers van 'De Overval', een boek
over de spectaculaire strijd
tussen de drie uitgevers Else
vier, Kluwer en Wolters Sam-
som, goed geslaagd Zij schilde
ren een heldere achtergrond
voor de gebeurtenissen deze zo
mer aan het Nederlandse uit
geversfront en geven ook wat
kleur aan de hoofdfiguren in
ditpokerspel.
Willem Beusekamp en John
Schoonbrood, beiden lid van de
financiële redactie van De
Volkskrant, hebben voor het
overige hun plicht als dagblad
journalisten gedaan: zij hebben
het nieuws in de krant ge
bracht en geen opzienbarende
onthullingen opgezouten voor
him boek.
Omdat Elsevier-topman
Vinken van meet af aan heeft
gezwegen, moest het Volks
krant-duo Beusebrood het
doen zonder een nadere toe
lichting van elk van de hoofrol-
spelers. Daardoor hebben zij
zich hier en daar te veel moeten
verlaten op hun eigen uitleg
van de loop der dingen.
Willem Beusekamp en John
Schoonbrood: 'De overval van
Elsevier <9 Kluwer*. Uitgeverij
Balans, prijs 22,50,
Door Hans Rooseboom
ALFRED Kossmann is een schrijver
van dezelfde generatie als W. F. Her
mans en Gerard Reve. Geboren in
het begin van de jaren twintig, naar
school in de crisistijd, tot schrijver
gerijpt tijdens de Duitse bezetting,
doorgebroken na de bevrijding.
Alfred Kossmann is er zich altijd bewust
van geweest dat hij een auteur is in de
schaduw. De roem van Hermans en Reve
heeft hij niet gekend, ook niet hun om
stredenheid en hun gedreven ambitie.
Langs de zijlijn heeft hij gestaag gewerkt
aan een oeuvre dat er uiteindelijk best
mag zijn.
Een bescheiden positie in de Neder
landse literatuur voor een bescheiden
schrijver: zo komt Kossmann tevoor
schijn uit zijn boek Duurzame gewoon
ten. Een boek dat het best te omschrijven
is als 'autobiografische notities en mij
meringen'.
Kossmann biedt ons flarden en frag
menten aan. Stukjes uit zijn leven, be
schouwingen over zijn favoriete schrij
vers, intermezzi in Griekenland (zijn
tweede vaderland), het relaas van zijn
talloze ziekten en operaties.
De schrijver is buitengewoon eerlijk in
deze notities. Veel auteurs gebruiken het
autobiografische genre als rechtvaardi
ging van hun leven, ter opheldering van
misverstanden rond hun persoon, vaak
met de bedoeling zichzelf mooier af te
schilderen dan de werkelijkheid gebiedt
Zo niet Kossmann. Met een hoofd-
stukstitel als 'Veertig jaar onder invloed'
bekent hij zijn levenlange schatplichtig
heid aan andere schrijvers, van Victor
van Vriesland tot Simon Carmiggelt.
Hier is geen man aan het woord die zich
op de borst slaat vanwege vermeende
originaliteit of genialiteit.
Kossmann portretteert zich bescheiden
als een zoeker naar zijn eigen identiteit,
een zoeker die daarin steeds weer te kort
schiet Hij schrijft romans omdat hij im
mer op zoek is naar zichzelf, in de hoop
zichzelf in zijn eigen boeken ooit tegen te
komen. In de hoop ooit ergens in een we
reld thuis te horen, want in deze wereld
is hij niet thuis.
Gebeurtenissen in het werkelijke le
ven ervaart hij als passages in een ro
man. De mensen zijn romanfiguren, hij
zelf in de eerste plaats. Hij vertelt een
vakantieherinnering die hij plotseling zo
onderbreekt: „In welke roman leefde ik
zelf? Ik werd een bijfiguur in een roman
van anderen, en maakte mij wijs dat ik
mij thuis voelde. Maar ik zag, in die rol,
met te veel grimmigheid hoe de hoofd
personen mislukten".
Eerlijk toont Kossmann ook zijn fun
damentele minderwaardigheidscomplex,
dat niet weinig tot bloei kon komen door
de aanwezigheid van een veelzijdig be
gaafde vader. „Mijn vader had talent
naar drie richtingen, wetenschap, mu
ziek, literatuur. Mijn tweelingbroer is
historicus geworden, mijn jongere broer
musicus, ik schrijver".
Vooral toont Kossmann zich een kind
van de Duitse romantische traditie.
Daarin voelt hij zich werkelijk thuis. De
hoofdstukken gewijd aan Friedrich Rüc-
kert, Justinus Kerner en vooral Thomas
Mann (zijn absolute idool) behoren tot de
meest liefdevol geschreven passages van
dit boek.
Alfred Kossmann: 'Duurzame gewoon
ten' of 'Uit het leven van een romanfi
guur". Uitg. Querido. Prijs 27,50.
ll/EEL mem
TWki> rtivlr Vnllanoa ..nUnim
Door Dirk Vellenga
DE nalatenschap van
veelschrijver Ernest He
mingway blijkt nog heel
wat op te leveren. Eerst
werd een uit de hand gelo
pen tijdschriftartikel ge
publiceerd onder de titel
The Dangerous Summer'
en nu is The Garden of
Eden' als 'De hof van
Eden' verkrijgbaar.
Hemingway liet bij zijn dood
in 1961 een onhandelbaar ma
nuscript achter van 1500 pa
gina's. Hij was er in 1946 aan
begonnen en had het nooit
echt af gekregen. Tom Jenks
van uitgeverij Scribners
maakte er een licht, leesbaar
boekje van, dat eigenlijk al
leen interessant is voor men
sen die zich gaarne verdiepen
in de persoon Hemingway en
de aftakeling die het werk
van deze grote Amerikaanse
schrijver kenmerkte na onge
veer 1940.
In 'De hof van Eden' bren
gen een Amerikaanse schrij
ver en zijn jonge vrouw een
lange huwelijksreis door in
Frankrijk en Spanje. De man
neemt zich voor veel te
schrijven, maar de vrouw be
denkt voortdurend spelletje
om het leven spannend te
houdea Ze laat zich een jon
genskapsel aanmeten en ver
zoekt haar man in bed met
haar van rol te wisselen.
Het spel van de vrouw, die
volhoudt dit allemaal te doen
in het belang van de man,
gaat steeds verder en ten
slotte schakelt ze een tweede
vrouw in. Om haar man te
mensen weten niet
tot schuimplastic beker
tjes en doosjes waar de
mburgers en de eieren
verpakt worden ook
[echt zijn voor onze ge-
ndheid.
piepschuim wordt met
»n schadelijk soort gas ge-
akt; een gas dat de OZON-
_AG beschadigt. De ultra-
'olette straling zorgt ervoor
Ernest Hemingway
agen maar ook
-c biseksuele toe
zijn er waarschijnlijk*,'
mede de oorzaak vanj,
dat het boek nooit li
bracht
De dialogen en het;
lijke spel tonen nu enj
krachtige Hemingwiy,
maar het verhaal is
duur toch niet boek.
symboliek is dat de ii
er maar niet toe km
Meesterwerk op papis
ten, omdat het echts
hem verleidt op eens
raffineerder manier, lit
voor Hemingway sdi
groot wilde zijn als
sieken, maar op zijn
ving de indruk maalt
een drinkende lomperik
Ernest Hemingway:
van Eden'. Uitg.
prijs/ 34,90.
- FOTO ARCHIEF OE STEM
terende evolutie die een mens
kan doormaken. „Dat hij een
heelal van toekomstverwach
tingen in moet ruilen voor de
schrale bete broods van het
menselijk intellect Dat hij zijn
niet te stillen eeuwigheidshon-
ger bevredigen moet met de
droge kruimels van de weten
schap. Zo hem dit lukt".
Bertus Aafjes: 'De sneeuw van
weleer*, jeugdherinneringen.
Uitg. Meulenhoffprijs 26,50,
Door Hans Rooseboom
VAN de opbrengst van zijn bestseller 'Een koppel br
sluipers' („een verbluffend commercieel succesr
schrijver Melchior in 1980 een pand op de Amsta
Walletjes. Nooit had hij kunnen bevroeden welk ee
lende hij daarmee over zichzelf afriep.
Hij kocht het huis met een had kunnen aarden.
Gerrit Achterberg in zijn jonge jaren op een foto uit
Werk(1936)
heid'. „De dichter van het vers
dat niet liedierf".
Het boekje is in zoverre ver
helderend dat het duidelijk
maakt in welke gedreven mate
beide briefschrijvers met lite
ratuur bezig warea Voor het
overige lijkt het geschreven te
zijn voor de pluizers die Gerrit
Achterberg als afstudeerpro-
jekt hebben gekozea 'Jobtalk'
noemt de uitgever het zelf heel
terecht
Gerrit Achterberg: "Briefwis
seling met Gerrit Kamphuis'.
Uitg. Em. Querido, prijs 25,-.
tweeledig oogmerk. Ten eerste
om in de hoofdstad verzekerd
te zijn van een plek om te wer
ken en te slapea En ten tweede
konden in het fraaie grachten
pand enkele slechtwonende
vrienden worden onderge
bracht, tegen betaling van
huur.
Het bizarre drama rond het
huis van Melchior is waar ge
beurd. Het is Maarten 't Hart
zelf overkomen na het ver
koopsucces van 'Een vlucht re
genwulpen'. Al zijn gal over het
buitensporige gedrag van zijn
huurder spuwt hij in het anec-
dotische boekje 'Het uur tussen
hond en wolf. In Amsterdamse
literaire kringen deed dit ver
haal al een tijd de ronde. Maar
dan verteld door de tegenpartij
Daarom heeft de schrijver nu
de uiteindelijke waarheid
openbaar willen maken.
Het verhaal loopt uit op een
rechtszaak, die Melchior/'t
Hart uiteindelijk wint Maar
voor het zo ver is wordt één
ding duidelijk: bezit maakt niet
gelukkig, en zeker huizenbezit
niet En huizenbezit in Amster
dam al helemaal niet
De schaduw van de kraak-
terreur, de schrik van huizen-
bezittend Amsterdam, ligt over
het hele verhaal. Krakers, her
krakers, anti-krakers, kraak-
acties, kraakbladen, kraakbon-
den en kraakwachten, we ma
ken er allemaal kennis mee.
Dit boek van Maarten 't Hart
is een afrekening met een aan
tal mensen en een aantal za
ken. Met zijn huurder (een
voormalige vriend), met de re
dactie van NRC-Handelsblad,
en vooral ook met het onleef
bare en uit de hand gelopen
Amsterdam, de stad waar hij
als 'provinciaaltje' toch nooit
Enige rancune spreekt
uit dit boek. Teger»
dragen 'roestkleurige' trv
hebben een 'gezicht ik
ijzerzaag'. Of worden»,
als domme snobs die
zeggen als „Ze kun»
niet van iemand als FW
wachten dat hij gewm
rekening betaalt Dat In
tens burgerlijk".
Zelfkennis heeft Mu
Hart overigens ook wel
in zijn eigen woorden j
dan de vader van P
Grandet". Hij heeft het ri
woon over de pont ovei'
maar over „de gratis pent
het IJ". „Ik die nooit te
neem om geld uit te spam
'Het uur tussen hond®
is een eenvoudig verhul
simpele anecdote, eenu
dat wel op waarheid al
ten, want de schrijver
tenslotte van de rechterf
Veel diepgang heeft 1*
door dit alles niet Mar
geheel in overeenit®
met het credo dat M®
Hart in dit boek belli#
leven heeft geen diepgW
mijn werk ook niet K.
is een literaire toevoegt
truc om het net te doenl
alsof het bestaan mystar»
rijk en boeiend en ff
Maar het leven is banaal'
pervlakking, is, zoals'
Brooke heeft gezegd,
je aan het einde en®,
grafsteen kunt zien sta®
Maarten t Hart: "Bet
sen hond en wolf. WW
beiderspers, prijs ft»
actuele Schooltas, want
'andaag zijn actiegroepen
:n campagne begonnen te
len die schadelijke gassen in
ipuitbussen. Freons is de
lerknaam van een firma, de
[gemene naam voor het
ladelijke gas in chloor-
luorkoolwaterstof, CFK. Er
tean spuitbussen haarlak
deodorant die milieuvrien-
:lijk zijn. Daarmee zit je
lar ook goed en verdwijnt je
'eetlucht net zo hard. Als de
ibrikant milieuvriendelijk
las heeft gebruikt, staat het
>P de bus.
Te veel ultraviolette stra-
is slecht voor jouw vel,
aar ook voor planten en
leren. Om je een idee te ge
ven: als de ozonlaag 1 procent
lunner wordt, krijg je 4 pro-
"nt meer gevallen van huid-
Jïh die twee dsn nooit hwül rehtn I
li ir msar ih weit niet o[ iimija
James Herbert: W1
het schimmenrijk' Uil
prijs 28,50.
Agent moet gruwelijke P