Dichter onder 'preventieve censuur' Snel boekje over Elsevier-Kluwer Uit het leven van een romanfiguur isae< De afrekening Maarten 't Hart Vakpraat in briefwisseling van Achterberg met Kamphuis Hof van Hemingwi r m BERTUS AAFJES BOOG VOOR STAR KATHOLICISME VAN ZUN MOEDER VERSC DE STEM BOEKENGIDS ZATERDAG 21 NOVEMBER 1987 Bekeren Literair EERLIJK EGO-DOCUMENT VAN ALFRED KOSSMANN ampagne tege 'HET UUR TUSSEN HOND EN lske en Wiske: A G2 Door Toon Kloet DE dichter Bertus Aatjes was 63 jaar toen tien jaar gele den zijn moeder overleed. Op haar sterfbed smeekte zij hem: „Jongen, je zult toch een trouwe zoon van de heilige moederkerk blijven?" Bertus Aafjes: „Ik beloofde het haar. Wat kon ik anders doen?" Maar bijna veertig jaar eerder, amper terug van zijn beroemde voetreis naar Rome, had hij de godsdienst al uit zijn leven ge bannen. Zonder dat zijn moe der dat ooit had gemerkt Zo dra het gesprek op de gods dienst kwam wist hij 'er een mooie krul aan te draaien', uit angst haar te kwetsen. 'Of was het lafheid mijnerzijds, gebrek aan durf? Ik kan daar zelfs vandaag nog geen antwoord op geven', schrijft hij in De sneeuw van weleer, een bundel jeugdhe rinneringen. De gevolgen van die toestand waren dramatisch. Hij bekent nu dat hij er onder geleden heeft, dat hij zijn moeder zoveel jaren heeft moeten bedriegen, want 'te vaak had moeder mij van kindsbeen af gezegd dat zij never stierf dan te moeten zien hoe een van haar kinderen het geloof verloor*. Een gevolg was ook dat Aafjes zijn moeder minder vaak bezocht dan hem en haar lief was. En zo mo gelijk nog dramatischer vind ik zijn bekentenis, dat zijn moeder door die situatie 'wel degelijk' in vloed heeft gehad op zijn werk. „Ik heb nooit een resolute en af doende houding tegenover het katholicisme aangenomen. Ik denk uit vrees dat haar dit onder ogen zou komen. In die zin oefende zij een preventieve cen suur op mij uit". Na haar dood vond hij in een kast in haar kamer in het bejaar denhuis een pakje, zorgvuldig met een touwtje dichtgebonden. Er zat een vroeg exemplaar in van 'Een voetreis naar Rome', het boek waar Aafjes naam mee maakte als dichter, maar dat ook hevige aangevallen werd om het on-katholieke karakter. Hij weet niet waarom ze het zo had ver stopt en of ze het ooit gelezen heeft. „Het is een van de raadse len waarvoor Üc nooit een oplos sing gevonden heb". Eenzelfde kiekeboe-spel, maar dan omgekeerd, heeft zich in het gezin Aafjes afgespeeld tussen de vader en zijn kinderen, van wie Bertus de oudste was. Vader Joannes was niet gelovig, maar heeft dat zijn leven lang voor zijn kinderen verborgen gehouden door zich te gedragen alsof hij het wel was. De waarheid kwam voor de toen 13-jarige zoon schokkend aan het licht toen zijn vader na een korte ziekte stierf en geen kerkelijke uitvaart kreeg en niet in gewijde aarde mocht wor den begraven. Bertus Aafjes denkt dat die gebeurtenis de eer ste aanleiding voor hem is ge weest om (veel later) de gods dienst vaarwel te zeggen. De moeder van Aafjes, geboren in Den Dungen bij Den Bosch, was behept met een naïef maar onverzettelijk katholicisme. Zij wilde in haar jeugd non wor den, maar gaf dat ideaal op om met een ongelovige te trouwen, in de vaste overtuiging dat ze die, met zijn hele familie, zou bekerea Toen ook dat ideaal niet in vervulling was gegaan, speelde ze tegenover God haar derde troefkaart uit „Die troefkaart was ik. In ruil voor haar falen zou zij haar eerste zoon aan God aanbieden. Hij zou priester worden". Ook dót is dus mislukt Maar Bertus heeft wel een semina rie-opleiding gehad en die is van grote invloed geweest op zijn latere dichterschap. Nadat Bertus Aafjes hij eerder het Ignatiuscollege in Amsterdam had moeten ver laten, zorgde zijn moeder er voor dat hij terecht kon op de Latijnse school van de Kruis heren in Uden. Die had, noteert hij, net als andere seminaria een onschatbaar voordeel bo ven het officiële hoger onder wijs. Omdat ze toch niet voor een diploma opleidde kon er in grote vrijheid gedoceerd wor den. „Seminaristen leerden niet alleen Homerus vertalen, ze leerden zelf ook homerische verzen schrijven. Ze lazen niet alleen de Latijnse schrijvers en redenaars, ze leerden ook zelf redeneren. Men leerde op het seminarie niet alleen Latijn en Grieks, men leerde er filosofe ren, debatteren, gregoriaans zingen, vloeiend kerklatijn le zen en schrijven, een sigaar ro ken en een glas wijn (Brinken". Die culturele bagage heeft de dichter Aafjes zijn leven lang bewaard en benut De herinneringen die hij nu heeft gebundeld zijn geschre ven in de jaren 1976-1986, dus grotendeels na de dood van zijn moeder. Vrij van 'preventieve censuur' heeft hij er al zijn rancunes in uitgeschreven te gen het geloof, dat 'op onver biddelijke wijze de dictatuur heeft uitgeoefend over al mijn vroegere doen en laten en dat van mijn ouders'. Hij noemt het proces van een gelovige die on gelovig wordt de meest verbijs- Door Gerard van Herpen ER is een tijd geweest dat de dichter Gerrit Achter berg met zijn poëzie bij tijd schriften en uitgevers heeft moeten leuren. Achterberg, die voor zijn werk zowel de P.C. Hooftprijs als de Con- statijn Huygensprijs ver wierf, was vóór de oorlog nog een onbekend dichter. Toen hij in 1932 enkele ge dichten naar De Gids had gezonden, kreeg hij ze terug met de boodschap dat ze niet voor plaatsing in aan merking kwamen. Achterberg was zeer teleurge steld. „Ik kan haast niet gelo ven", klaagde hij bij Roel Hou- wink, „dat ze geheel van on waarde zijn en dat ze daarom geweigerd zijn". Dertig jaar la ter, bij de dood van Gerrit Ach terberg in 1962, gaf De Gids een speciaal Achterberg-nummer uit Eerherstel zonder enige verwijzing. In de jaren dertig had Achterberg al dertig ge dichten teruggestuurd gekre gen van het protestants christelijke literaire blad 'Op- waartsche Wegen'. Redacteur J. van Ham, die misschien nog niet was vergeten hoe Achter berg had meegewerkt aan po gingen om een rebellerend blad op te richten, schreef hemdat ze *van een al te banale en een te mysterieuze zegging waren'. Vrienden van Gerrit Achter berg, Gerrit Kamphuis, Ed Hoornik en Bert Bakker begre pen helemaal niets van die af wijzing. Ze hebben zich veel moeite getroost om Achterberg O JT aan een uitgever te helpen, maar de eigenlijke doorbraak kwam toch pas in de na-oor- logse jaren. Zijn Verzamelde Gedichten verschenen een jaar na zijn dood, in 1963. In de jaren dertig was de protestants christelijke dichter Gerrit Kamphuis bevriend met Achterberg. Er zijn toen door hem pogingen ondernomen om te komen tot de oprichting van een nieuw literair tijdschrift dat Kruistochten zou moeten heten en waar ook de toen oud- katholieke dichter Gabriël Smit bij betrokken was. Gerrit Kamphuis is sedertdien met Achterberg blijven correspon deren, ook en vooral in de pe riode waarin Gerrit Achter berg in de gevangenis en later in een psychiatrische inrich ting terecht kwam, vanwege de moord in 1937 op zijn hospita, die ook zijn geliefde was. Voor de dichter Achterberg is haar dood een steeds weerkerend magisch of bezwerend thema in zijn dichtwerk. De brieven die Gerrit Achter berg in die dramatische pe riode aan Gerrit Kamphuis en die Kamphuis hem schreef, zijn nooit eerder gepubliceerd. Rond het dramatische geheim van Gerrit Achterberg is lange tijd een eerbiedig stilzwijgen in acht genomen. Mevrouw Ach- joISW terberg-Van Baak heeft nu toestemming gegeven voor de publikatie van deze briefwisse ling. De publikatie van die brief wisseling is op de eerste plaats een literaire aangelegenheid. De samenstellers R. Fokkema en Gerrit Kamphuis plaatsen de briefwisseling in het kader van de literatuurwetenschap. Zij houden zich bezig met Ger rit Achterberg als literair ver schijnsel. De brieven uit de ge vangenis verraden soms alleen in heel kryptische en verdoken zinnetjes hoe Achterberg als mens en dichter de wanhoop nabij moet zijn geweest Voor het overige moet U geen ver helderende epistels van het tweetal verwachtea De brie ven zijn op het werk gericht en op het kleine wereldje dat zich met letterkunde bezig hield. Pogingen om zijn bundel 'Osmose' gepubliceerd te krij gen zijn niet gelukt Dan schrijft Gerrit Achterberg op 8 november 1940 vanuit Ave- reest: „Ik zal hierna niet meer publiceren denk ik. Wellicht had ik het beter nooit kunnen doen, want het is nu alsof ik in gesteld ben geworden op die openbaarheid". Achterberg bedelt voortdu rend om bezoek, maar voor het overige hebben de notities in de brieven vooral betrekking op eigen of andermans publika- ties. Zo nu en dan bespeur je dat er iets bijzonders in oor logstijd gebeurt Dan is bij voorbeeld Ed Hoornik opge pakt Een lezer die echt wil we ten wat er zich op dat moment heeft afgespeeld, is dan ver plicht om de verklarende noten te lezen. Het boek bestaat overigens voor ruim de helft uit verkla rende noten, die de lezer pas echt duidelijk maken wat er met de dichter of met de ande ren aan de hand is geweest Ik vind de plaatsing van die noten achterin het boek misschien wel volgens wetenschappelijke traditie gedaan, maar over zichtelijker of inzichtelijker zou het zijn geweest als die verklarende teksten aan het einde van iedere brief waren geplaatst. Je bent nu gauw geneigd om de noten als een afzonderlijk wetenswaardig hoofdstuk te gaan lezen en dan ontgaat de lezer toch de samenhang tussen brief en noten. Ook de in Ach terberg geïnteresseerde lezer krijgt bij het lezen wel eens de indruk dat er in het leven van beide mannen, die toch eikaars vrienden waren, geen sprake is geweest van een echt vertrou welijk contact. Alleen de brie ven van zijn vroegere verloofde Annie Kuiper, zijn getuigenis sen van vlees en bloed. In de bundel zijn enkele por tretten en handschriften van Achterberg en Kamphuis opge nomen. Zo ook de foto die Ger rit Achterberg in 1936 naar Jan Eekhout stuurde ter plaatsing in de bloemlezing van protes tants christelijke letterkundi gen, die 'Werk' werd genoemd. De foto die naar zijn zeggen is gemaakt bij een kapper die ook fotograaf was. Een verlegen boerenjongen met een kort ge knipt hoofd en met ogen in dat bolle hoofd die passen bij wat Maurits Mok later noemde 'de landmeter van de oneindig- Door Louis van de Geijn ACTUELE boeken komen steeds meer in de mode. Een affaire is nauwelijks be storven of er ligt een nog warm drukwerkje in de winkels. Het journalistieke' tempo ont slaat de auteur(s) natuurlijk niet van de plicht de zaken zorgvuldig op een rijtje te zet ten en waar mogelijk nog wat toe te voegen 1 In het eerste zijn de schrij vers van 'De Overval', een boek over de spectaculaire strijd tussen de drie uitgevers Else vier, Kluwer en Wolters Sam- som, goed geslaagd Zij schilde ren een heldere achtergrond voor de gebeurtenissen deze zo mer aan het Nederlandse uit geversfront en geven ook wat kleur aan de hoofdfiguren in ditpokerspel. Willem Beusekamp en John Schoonbrood, beiden lid van de financiële redactie van De Volkskrant, hebben voor het overige hun plicht als dagblad journalisten gedaan: zij hebben het nieuws in de krant ge bracht en geen opzienbarende onthullingen opgezouten voor him boek. Omdat Elsevier-topman Vinken van meet af aan heeft gezwegen, moest het Volks krant-duo Beusebrood het doen zonder een nadere toe lichting van elk van de hoofrol- spelers. Daardoor hebben zij zich hier en daar te veel moeten verlaten op hun eigen uitleg van de loop der dingen. Willem Beusekamp en John Schoonbrood: 'De overval van Elsevier <9 Kluwer*. Uitgeverij Balans, prijs 22,50, Door Hans Rooseboom ALFRED Kossmann is een schrijver van dezelfde generatie als W. F. Her mans en Gerard Reve. Geboren in het begin van de jaren twintig, naar school in de crisistijd, tot schrijver gerijpt tijdens de Duitse bezetting, doorgebroken na de bevrijding. Alfred Kossmann is er zich altijd bewust van geweest dat hij een auteur is in de schaduw. De roem van Hermans en Reve heeft hij niet gekend, ook niet hun om stredenheid en hun gedreven ambitie. Langs de zijlijn heeft hij gestaag gewerkt aan een oeuvre dat er uiteindelijk best mag zijn. Een bescheiden positie in de Neder landse literatuur voor een bescheiden schrijver: zo komt Kossmann tevoor schijn uit zijn boek Duurzame gewoon ten. Een boek dat het best te omschrijven is als 'autobiografische notities en mij meringen'. Kossmann biedt ons flarden en frag menten aan. Stukjes uit zijn leven, be schouwingen over zijn favoriete schrij vers, intermezzi in Griekenland (zijn tweede vaderland), het relaas van zijn talloze ziekten en operaties. De schrijver is buitengewoon eerlijk in deze notities. Veel auteurs gebruiken het autobiografische genre als rechtvaardi ging van hun leven, ter opheldering van misverstanden rond hun persoon, vaak met de bedoeling zichzelf mooier af te schilderen dan de werkelijkheid gebiedt Zo niet Kossmann. Met een hoofd- stukstitel als 'Veertig jaar onder invloed' bekent hij zijn levenlange schatplichtig heid aan andere schrijvers, van Victor van Vriesland tot Simon Carmiggelt. Hier is geen man aan het woord die zich op de borst slaat vanwege vermeende originaliteit of genialiteit. Kossmann portretteert zich bescheiden als een zoeker naar zijn eigen identiteit, een zoeker die daarin steeds weer te kort schiet Hij schrijft romans omdat hij im mer op zoek is naar zichzelf, in de hoop zichzelf in zijn eigen boeken ooit tegen te komen. In de hoop ooit ergens in een we reld thuis te horen, want in deze wereld is hij niet thuis. Gebeurtenissen in het werkelijke le ven ervaart hij als passages in een ro man. De mensen zijn romanfiguren, hij zelf in de eerste plaats. Hij vertelt een vakantieherinnering die hij plotseling zo onderbreekt: „In welke roman leefde ik zelf? Ik werd een bijfiguur in een roman van anderen, en maakte mij wijs dat ik mij thuis voelde. Maar ik zag, in die rol, met te veel grimmigheid hoe de hoofd personen mislukten". Eerlijk toont Kossmann ook zijn fun damentele minderwaardigheidscomplex, dat niet weinig tot bloei kon komen door de aanwezigheid van een veelzijdig be gaafde vader. „Mijn vader had talent naar drie richtingen, wetenschap, mu ziek, literatuur. Mijn tweelingbroer is historicus geworden, mijn jongere broer musicus, ik schrijver". Vooral toont Kossmann zich een kind van de Duitse romantische traditie. Daarin voelt hij zich werkelijk thuis. De hoofdstukken gewijd aan Friedrich Rüc- kert, Justinus Kerner en vooral Thomas Mann (zijn absolute idool) behoren tot de meest liefdevol geschreven passages van dit boek. Alfred Kossmann: 'Duurzame gewoon ten' of 'Uit het leven van een romanfi guur". Uitg. Querido. Prijs 27,50. ll/EEL mem TWki> rtivlr Vnllanoa ..nUnim Door Dirk Vellenga DE nalatenschap van veelschrijver Ernest He mingway blijkt nog heel wat op te leveren. Eerst werd een uit de hand gelo pen tijdschriftartikel ge publiceerd onder de titel The Dangerous Summer' en nu is The Garden of Eden' als 'De hof van Eden' verkrijgbaar. Hemingway liet bij zijn dood in 1961 een onhandelbaar ma nuscript achter van 1500 pa gina's. Hij was er in 1946 aan begonnen en had het nooit echt af gekregen. Tom Jenks van uitgeverij Scribners maakte er een licht, leesbaar boekje van, dat eigenlijk al leen interessant is voor men sen die zich gaarne verdiepen in de persoon Hemingway en de aftakeling die het werk van deze grote Amerikaanse schrijver kenmerkte na onge veer 1940. In 'De hof van Eden' bren gen een Amerikaanse schrij ver en zijn jonge vrouw een lange huwelijksreis door in Frankrijk en Spanje. De man neemt zich voor veel te schrijven, maar de vrouw be denkt voortdurend spelletje om het leven spannend te houdea Ze laat zich een jon genskapsel aanmeten en ver zoekt haar man in bed met haar van rol te wisselen. Het spel van de vrouw, die volhoudt dit allemaal te doen in het belang van de man, gaat steeds verder en ten slotte schakelt ze een tweede vrouw in. Om haar man te mensen weten niet tot schuimplastic beker tjes en doosjes waar de mburgers en de eieren verpakt worden ook [echt zijn voor onze ge- ndheid. piepschuim wordt met »n schadelijk soort gas ge- akt; een gas dat de OZON- _AG beschadigt. De ultra- 'olette straling zorgt ervoor Ernest Hemingway agen maar ook -c biseksuele toe zijn er waarschijnlijk*,' mede de oorzaak vanj, dat het boek nooit li bracht De dialogen en het; lijke spel tonen nu enj krachtige Hemingwiy, maar het verhaal is duur toch niet boek. symboliek is dat de ii er maar niet toe km Meesterwerk op papis ten, omdat het echts hem verleidt op eens raffineerder manier, lit voor Hemingway sdi groot wilde zijn als sieken, maar op zijn ving de indruk maalt een drinkende lomperik Ernest Hemingway: van Eden'. Uitg. prijs/ 34,90. - FOTO ARCHIEF OE STEM terende evolutie die een mens kan doormaken. „Dat hij een heelal van toekomstverwach tingen in moet ruilen voor de schrale bete broods van het menselijk intellect Dat hij zijn niet te stillen eeuwigheidshon- ger bevredigen moet met de droge kruimels van de weten schap. Zo hem dit lukt". Bertus Aafjes: 'De sneeuw van weleer*, jeugdherinneringen. Uitg. Meulenhoffprijs 26,50, Door Hans Rooseboom VAN de opbrengst van zijn bestseller 'Een koppel br sluipers' („een verbluffend commercieel succesr schrijver Melchior in 1980 een pand op de Amsta Walletjes. Nooit had hij kunnen bevroeden welk ee lende hij daarmee over zichzelf afriep. Hij kocht het huis met een had kunnen aarden. Gerrit Achterberg in zijn jonge jaren op een foto uit Werk(1936) heid'. „De dichter van het vers dat niet liedierf". Het boekje is in zoverre ver helderend dat het duidelijk maakt in welke gedreven mate beide briefschrijvers met lite ratuur bezig warea Voor het overige lijkt het geschreven te zijn voor de pluizers die Gerrit Achterberg als afstudeerpro- jekt hebben gekozea 'Jobtalk' noemt de uitgever het zelf heel terecht Gerrit Achterberg: "Briefwis seling met Gerrit Kamphuis'. Uitg. Em. Querido, prijs 25,-. tweeledig oogmerk. Ten eerste om in de hoofdstad verzekerd te zijn van een plek om te wer ken en te slapea En ten tweede konden in het fraaie grachten pand enkele slechtwonende vrienden worden onderge bracht, tegen betaling van huur. Het bizarre drama rond het huis van Melchior is waar ge beurd. Het is Maarten 't Hart zelf overkomen na het ver koopsucces van 'Een vlucht re genwulpen'. Al zijn gal over het buitensporige gedrag van zijn huurder spuwt hij in het anec- dotische boekje 'Het uur tussen hond en wolf. In Amsterdamse literaire kringen deed dit ver haal al een tijd de ronde. Maar dan verteld door de tegenpartij Daarom heeft de schrijver nu de uiteindelijke waarheid openbaar willen maken. Het verhaal loopt uit op een rechtszaak, die Melchior/'t Hart uiteindelijk wint Maar voor het zo ver is wordt één ding duidelijk: bezit maakt niet gelukkig, en zeker huizenbezit niet En huizenbezit in Amster dam al helemaal niet De schaduw van de kraak- terreur, de schrik van huizen- bezittend Amsterdam, ligt over het hele verhaal. Krakers, her krakers, anti-krakers, kraak- acties, kraakbladen, kraakbon- den en kraakwachten, we ma ken er allemaal kennis mee. Dit boek van Maarten 't Hart is een afrekening met een aan tal mensen en een aantal za ken. Met zijn huurder (een voormalige vriend), met de re dactie van NRC-Handelsblad, en vooral ook met het onleef bare en uit de hand gelopen Amsterdam, de stad waar hij als 'provinciaaltje' toch nooit Enige rancune spreekt uit dit boek. Teger» dragen 'roestkleurige' trv hebben een 'gezicht ik ijzerzaag'. Of worden», als domme snobs die zeggen als „Ze kun» niet van iemand als FW wachten dat hij gewm rekening betaalt Dat In tens burgerlijk". Zelfkennis heeft Mu Hart overigens ook wel in zijn eigen woorden j dan de vader van P Grandet". Hij heeft het ri woon over de pont ovei' maar over „de gratis pent het IJ". „Ik die nooit te neem om geld uit te spam 'Het uur tussen hond® is een eenvoudig verhul simpele anecdote, eenu dat wel op waarheid al ten, want de schrijver tenslotte van de rechterf Veel diepgang heeft 1* door dit alles niet Mar geheel in overeenit® met het credo dat M® Hart in dit boek belli# leven heeft geen diepgW mijn werk ook niet K. is een literaire toevoegt truc om het net te doenl alsof het bestaan mystar» rijk en boeiend en ff Maar het leven is banaal' pervlakking, is, zoals' Brooke heeft gezegd, je aan het einde en®, grafsteen kunt zien sta® Maarten t Hart: "Bet sen hond en wolf. WW beiderspers, prijs ft» actuele Schooltas, want 'andaag zijn actiegroepen :n campagne begonnen te len die schadelijke gassen in ipuitbussen. Freons is de lerknaam van een firma, de [gemene naam voor het ladelijke gas in chloor- luorkoolwaterstof, CFK. Er tean spuitbussen haarlak deodorant die milieuvrien- :lijk zijn. Daarmee zit je lar ook goed en verdwijnt je 'eetlucht net zo hard. Als de ibrikant milieuvriendelijk las heeft gebruikt, staat het >P de bus. Te veel ultraviolette stra- is slecht voor jouw vel, aar ook voor planten en leren. Om je een idee te ge ven: als de ozonlaag 1 procent lunner wordt, krijg je 4 pro- "nt meer gevallen van huid- Jïh die twee dsn nooit hwül rehtn I li ir msar ih weit niet o[ iimija James Herbert: W1 het schimmenrijk' Uil prijs 28,50. Agent moet gruwelijke P

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1987 | | pagina 38