'Banaler kan het niet, maar
verschrikkelijker evenmin'
Onze geschiedenis in krantenberichten
__T Rilke t
Worpswede
De vele gezichten van
de Chileense revolutie
Veertien boekwinkels
gebruiken Bob den Uyl
ie elfde van
og meer v
[ekke geta'
f
NIEUWE ROMAN VAN W.F. HERMANS OVER DE TUD:
Rilke en de schilders
kolonie van Worpswec
DE STEM BOEKENGIDS ZATERDAG 7 NOVEMBER 1987
VERSCHENEN
Piekeren
Stekeligheden
Uitspraak
Overbodig
KRONIEK VAN NEDERLAND
Toegankelijk
Produktief
Vervelend
3
G2
Dimitri Frenkel Frank: 'Een vrouw uit de provincie'.Uitg. De
Prom, prijs 27,50. Getrouwde vrouw reist een dichter achterna
die werken van Hölderlin voordraagt Ze belandt in Berlijn, waar
nog veel meer Hölderlin-fanaten blijken rond te hangen.
Dr. Susan Forward en Joan Torres: 'Als liefde pijn doet - en je
weet niet waarom'. Uitg. Kosmos, prijs 27,90. Amerikaanse best
seller. Is de man in wezen een vrouwenhater? Waarom laten
vrouwen zich door hun man onderdrukken? Kan de vrouw zich
zelf en haar man veranderen?
Leo Derksen: "n Aap op een fiets'. Uitg. Teleboek, prijs 15,-.
Nieuw bundel zure humor van Telegraaf-columnist
'Zweeds verhaaL Achttien moderne Zweedse schrijvers'. Uitg.
Meulenhoff, prijs 16,90. verhalen van o.a. Hjalmar Söderberg,
Hjalmar Bergman, Harry Martinson, Thorsten Jonsson, Lars
Gustafsson en Stig Dagerman. Met een nawoord van Egil Tömq-
vist
Levis Thomas: 'Een brein op een miljoen pootjes'. Uitg. Con
tact, prijs 24,90. Biomedicus bekijkt het gedrag van de mens.
Vertaling: Midas Dekkers.
G. van de Bruinhorst en Diane Hastings: 'Zo vezorgt u de zieke
thuis'. Uitg. Kosmos, prijs 29,50. Praktische tips, illustraties, re
gisters en adressen.
Constantijn Huygens: 'Mijn Jeugd'. Uitg. Querido, prijs 11,-.
Griffioen-uitgave. Autobiografische verhalen die Huygens rond
1630 schreef.
Nieuwe Salamanders (Querido, prijs per stuk 11,-): 'Villa des
Roses' van Willem Elsschot, "Tijger, tijger!' van Doeschka Meij-
sing, 'Philip en de anderen' van Cees Nooteboom en 'Het verboden
rijk' van J. Slauerhoff.
Bernard Quitliet: Christina van Zweden'. Uitg. Hadewijch,
prijs 32,50. Het spectaculaire leven van de Zweedse vorstin
(1626-1689), die met zes jaar aan de *macht' kwam en 22 jaar later
koos voor een eigen leven.
Toon Hermans: 'Overdrijvende wolkenvelden'. Uitg. Fontein,
prijs 19,90. Hermans speelt met uitdrukkingen en woorden in
korte stukjes.
Bill Cosby: *De tijd vliegt*. Uitg. Fontein, prijs 19,50. In 'Va
derschap' hield de tv-persoonlij kheid zich bezig met opvoeden, nu
met ouder worden.
Door Henk Egbers
Willem Frederik Hermans
schreef een merkwaardige
en sprookjesachtige roman.
Zijn toon is opvallend mild
en de inhoud heeft te maken
met een (zijn) besef van de
vergankelijkheid van het
menselijke bestaan. In 'Een
heilige van de horlogerie'
gaat een man, een filosoof,
ten onder aan zijn onvoor
waardelijke overgave aan
het vaststellen van de tijd,
terwijl hij tegelijk een tijd
loze droom koestert. Een
mooie roman.
Hij speelt in Frankrijk. Is Her
mans naar Frankrijk uitgewe
ken, de hoofdpersoon in dit
boek is de zoon van een Neder
landse emigrant; vertegen
woordiger van de Rousseau-
achtige trek naar een agrarisch
bestaan in een zonniger zuiden.
Voorzien van de schilderach
tige naam Brueghel is hij niet
het type dat in de wieg gelegd
is voor het lopen achter de
koeien en kaas-maken. Hij
wordt filosoof op basis van stu
die en een dissertatie met de
titel Tijd en duur'... Maar wat
moet hij ermee? Wat moet je
überhaupt met filosofie?
Het boek begint met een uit
voerig citaat uit zin proef
schrift, waarin aan de orde ge
steld wordt de vraag: Tijd wat
is dat eigenlijk?' In primitieve
tijden kende men geen tijd, al
leen tovenaars die de gods
dienst in stand hielden en het
mysterie tijd voorlopig daar
mee invulden tot het moment
dat de kalender werd uitgevon
den, nadat het teUen ontdekt
was. Welke functie heeft de
klok in dit verband? „Wij be
weren dat klokken lopen, maar
ze maken een pas op de plaats.
Ze meten maar een onbeteke
nend stukje tijd, in vergelijking
met alle tijd"; enzovoorts.
In Frankrijk staat een paleis,
gebouwd in de Napoleontische
tijd voor een gunsteling van de
keizer; rijk geworden door
rommel aan het leger te verko
pen. Napoleon had hem tot her
tog verheven. Deze man had
kritiekloos 1473 klokken verza
meld en in zijn testament be
paald dat het hele zaakje, ver
spreid over 294 zalen moest
blijven lopen. De filsoof Brueg
hel maakt het tot zijn ereplicht
(en kostwinning) om daarvoor
te zorgen, zodat al deze instru
menten van tijd op ieder uur
gelijk slaan.
Ieder jaar is er een feest rond
het paleis, waarbij alle ramen
worden opengezet en om
twaalf uur Brueghel in de
tijdsspanne van vijf minuten
alle klokken als één symfonie
laat spelen. Er is weinig be
langstelling voor, want mensen
hebben geen besef van tijd.
Rond dit stramien kan onze fi-
lofoof-klokkenverzorger zijn
filosofietjes rond het mense
lijke bestaan toch ontvouwen;
kortom een praktische filosoof,
die zijn theorieën ondersteunt
met een machinale werkelijk
heid.
Zo komt hij op de gedachte dat
mensen toch wel erg dom zijn.
„Ik geloof dat ze merendeels
ongemerkt sterven, precies zo
als ze een- of meermalen per
etmaal ongemerkt in slaap val
len. Toch piekeren ze bijna hun
hele leven over de dood, alsof er
geen dingen bestonden die
wreder zijn en pijnlijker. Bij
voorbeeld tegen jezelf te moe
ten zeggen: straks ben je veer
tig jaar en je zult nooit meer
vijfentwintig zijn. Dat is voor
goed, voor altijd voorbij. Bana
ler kan het niet, maar ver
schrikkelijker evenmia"
Met overdenkingen bouw je
geen roman. Hermans illu
streert derhalve zijn bedenkin
gen bij het verstrijken van de
tijd met concrete en 'romanti
sche' feiten. Eén daarvan is het
meisje Louise. Zij maakt deel
uit van het gemeentepersoneel
dat in het paleis is onderge
bracht en de lopende, tikkende
en slaande klokken om hun ge
luid verafschuwt
Die Louise is een replica van
de filmster Louise Brooks, die
onze klokkenmaker sedert zijn
veertiende jaar erotisch be
wondert. Hoe kan dat binnen
het kader van de tijd? Wie is
wie?
Als de tijd nog niet was
uitgevonden was zij geen dub
belgangster. Een leuk spel dat
past binnen het thema. En zo
zijn er nog enkele zijlijnen die
het hoofdthema illustreren...
Dat gebeurt allemaal net op
tijd, want - mijn eigen reacties
peilend - de aanloop in deze ro
man is tamelijk langdradig.
Hermans zou Hermans niet
zijn als hij zijn hoofdthema
niet doorspekte met zijdelingse
stekeligheden. Maar ze zijn, in
vergelijking met wat hij in an
dere boeken vertoonde, be
scheiden van aard. Om er en
kele te memoreren, Louise is
weliswaar gecharmeerd van
Brueghel, maar houdt er ook
vriendschappelijke relaties op
na met de wethouder van cul
tuur in desbetreffende ge
meente. De man wordt commu
nist genoemd, maar blijkt on
der dit vaandel een echte zak
kenvuller te zijn. De vrouwen
emancipatie krijgt tikken.
Willem Frederik Hermans.
„Daarom moeten vrouwen
niet over ongelijkheid janken.
Wezens die verwachten dat ik
van alles en nog wat van ze
door de vingers zie, die moeten
begrijpen dat ze mijn gelijke
niet meer zijn, zodra ik dat
doe?" Of een opmerking als:
„Vroeger moest je werken en
stelen mocht niet Dat is nu
omgekeerd." Ook staan er be
schouwingen in over 'dienst
kloppers'. Hermans neemt het
op voor mensen die gewoon
hun plicht doen etcetera. Her
mans blijft de sarcastische mo
ralist Maar het stoort (mij)
niet
- foto anp
Met 'Een heilige van de hor
logerie' schreef W.F. een roman
die op een originele manier het
verglijden van tijd, het besef
dat je ouder wordt en op deze
aarde niet het eeuwige leven
hebt vormgeeft Hermans, zelf
ouder en daardoor waarschijn
lijk milder geworden, is zijn
verbittering niet kwijt maar
zet deze om in een roman, die
op een bijna ontroerende ma
nier (al lijkt dat niets voor
hem) het menselijke bestaan
tot orde roept
W.F. Hermans: 'Een heilige van de
horlogerie'. Uitg. De Bezige Bij,
prijs ƒ27,59.
Door Henk Egbers
De Chileense auteur Ariel
Dorfman is regelmatig in
het nieuws. Van 1973-1985
leefde hij, als tegenstander
van Pinochet c.s., in balling
schap (onder meer in Ne
derland). Terug in Chili
werd hem onlangs de toe
gang weer geweigerd en op
het vliegtuig gezet naar Ar
gentinië, toen hij voor de
presentatie van zijn boek
'Weduwen' in Santiago ar
riveerde'.
In 1985 verscheen de Neder
landse uitgave waaraan we
aandacht schonkea Nu ver
scheen de verhalenbundel 'Be
drieg de schijn' in het Neder
lands. Daarin wordt op een
meesterlijke wijze, aan de hand
van kleine feiten, het politieke
klimaat dat Chili teistert gete
kend.
Dorfman, gerekend tot de
vijf belangrijkste levende La-
tij nsamerikaanse romanschrij
vers, liet deze twaalf verhalen
voor het eerst in 1979 in Mexico
verschijnen. Dick Bloemraad
leverde nu de Nederlandse ver
taling. De verhalen maken de
tragische dubbelzinnigheid van
de politieke situatie in Chili
heel voelbaar. Harde politiek
dwingt tot duidelijke keuze.
Deze wordt bepaald door angst,
morele moed, familiale om
standigheden, compenserende
gevoelens, branieschopperij of
kinderlijke onnozelheid Bepa
lende factoren die wel eens
vergeten worden wanneer van
buitenaf geoordeeld wordt over
anderen in een dergelijke si
tuatie.
„Wat kon ik doen? Wat voor
stomme vraag was dit nu
weer? Gaan, natuurlijk, oude
klootzak, je moest toch gaan als
ze je een bevel geven, je moet
gehoorzamen, anders steken ze
je een bajonet in je kont Wat
kon ik anders doen", zegt een
Chileense militair die thuis met
verlof zijn vader tegenover
zich vindt In het verhaal 'De
lezer' wordt de innerlijke strijd
van een censor weergegeven,
die kiest voor een politiek-ge-
vaarlijkse goedkeuring. Roe
rend is ook 'De verborgen
kracht' waarin een kind via
spelletjes geleerd wordt om de
vijand niet in de kaart te spe
len.
Ariel Dorfman. foto els kirst
De solidariteit van hoeren in
een Amerikaanse stad tegen
marinemannen van een kwa
lijk Chileens oorlogsschip is
hardegeschiedenis. Maar in
'Een kwestie van tijd' wordt
heel gevoelig tot uitdrukking
gebracht, dat politiek geweld
(van welke kant dan ook) zich
op de eerste plaats voltrekt in
het hoofd.
„Zij waren in staat geweest,
nog voor de staatsgreep, hun
terreur in onze harten te bren
gen, op te treden, alsof zij reeds
gewonnen hadden In de toe
komst, die vanaf dit moment
een aanvang nam, moesten wij
met ons allen in staat zijn onze
harten tot in de legerplaatsen
van hun terreur te brengen, om
zo, midden in het fascistische
grondgebied, een tweede, on
zichtbaar, land op te bouwen,
alsof wij reeds gewonnen had
den"...
De ironische dubbelzinnig
heid komt bijvoorbeeld tot
uiting in het verhaal 'Consulta
tiebureau voor hartzeer'. „Door
de tussenkomst van de Junta
heeft God mij mijn man terug
gegeven", merkt een vrouw op.
Door de avondklok kan de man
niet meer de hort op - samen
met een andere vrouw - om
zich in te zetten voor de politiek
van Allende. De relatie
god(kerk) en Junta wordt heel
subtiel ingevoerd in een Lieve-
Lita-brief. Dorfman is geen
predikant tegen de dictatuur,
geen moralist ten aanzien van
het menselijke gedrag onder de
dictatuur, maar suggereert op
een knappe manier de dilem
ma's waarin de Chilenen ver
strikt kunnen raken Hij maakt
je daarbij als lezer bijna tot
medeplichtige.
Ariel Dorfman: "Bedrieg de achljn'.
Uitg. In de Knipscheer.
Door Henk Egbers
Veertien Nederlandse boekhandels hebben een boekje
met teksten van Bob den Uyl laten samenstellen, dat
voor slechts 4,95 bij hen verkrijgbaar is. In onze regio
horen daarbij Fanoy, Middelburg, De Vrije Boekhandel,
Tilburg en Hein van Kemenade, Breda. Bij deze laatste
boekhandel signeert Bob den Uyl vandaag van 14.00-16.00
uur.
De titel van het boekje luidt
'Schrijvers worden misbruikt'.
Beter was wellicht geweest:
'Schrijvers laten zich misbrui
ken' -je doet al wat om de kost
te verdienen Behalve 'De oude
zetter vertelt van vroeger'; 'De
schrijver als vraagbaak'; en
'Literaire ontmoetingen' zijn de
andere acht stukken eerder
verschenen in media met een
beperkte reikwijdte.
„Met sarcastische jongens
kan je maar beter niets te ma
ken hebben", schrijft Den Uyl
in 'Een onberaden uitspraak'.
Mogelijk is dit sarcasme in het
kwadraat want sarcasme
druipt van de pagina's. Alle ac
tiviteiten om de literatuur te
activeren - tot het signeren van
boeken toe - zegt hij, lopen op
niets uit Je verkoopcurve stijgt
wanneer je iets ongehoords
doet wat niets met literatuur te
maken heeft Het bezoeken van
middelbare scholen haalt ook
weinig uit omdat de leerlingen
alleen maar onzinnige vragen
stellen, zoals ze die uit de lite
ratuurboeken leren.
Maar Den Uyl kan ook dol
len zoals blijkt uit het verhaal
'Hoe een uitgever aan zijn
vrouw kwam', dat eerder als
'Een literaire moord' ver
scheen. Er staan dus ook leuke
dingen in dit boekje. Zoals Bob
aan Marilyn Monroe alles te
veel ervaar om het nog aan
trekkelijk te kunnen vinden, zo
kun je ook van schrijven en le
zen net iets teveel krijgen; ze
ker in deze tijd nu boeken pulp
en schrijvers tv-narren wor
den.
Als schrijvers zich minder lie
ten misbruiken zou de titel van
dit boekje overbodig zijn Het
boekje zelf niet Lees het
daarom toch maar.
Door Paul de Schipper
„De tijd dat vaderlandse ge
schiedenis saai kan worden
genoemd behoort nu defini
tief te het verleden". Dat
klinkt. Het is een tekst op de
omslag van de nieuwe
Agon-Elsevier uitgave 'De
Kroniek van Nederland".
Een boekwerk met de om
vang en dikte van een sta
tenbijbel, 1102 pagina's met
nationale historie om pre
cies te zijn. Maar als de
dorpsonderwijzer al faalt,
hoe hou je dan drieënhalve
kilo geschiedenis spannend?
De oplossing van de uitgevers:
10.000 jaar nieuws in kranten
berichten. De koppen: 'Slechte
prognoses derde pestgolf en
'Vikingen houden huis op Wal
cheren'.
De uitgever spreekt zelf van
'de dikste krant van Neder
land'. De Kroniek van Neder
land behandelt de Nederlandse
geschiedenis vanaf de laatste
ijstijd tot 31 december 1986. Al
les wat er in de tussenliggende
tijd gebeurde is door een keur
van medewerkers in de vorm
van dagblad-artikelen gegoten,
als ware het gisteren gebeurd.
Van drukkend gewicht haast
is de aanprijzing: „Een niet ge
kleurde en vooral objectieve
journalistieke stijl". In journa
listieke kringen is men het er al
lang over eens dat objectiviteit
in de strikte zin van het woord
niet bestaat, eerder is er sprake
van afstandelijkheid.
Geschiedenis in de vorm van'
krantenberichten is niet nieuw.
Elsevier Agon publiceerde al
eerder soortgelijke uitgaven.
Voor wat de Nederlandse 'Kro
niek' betreft is het concept
overgenomen van de in 1985
verschenen Chronik der Deut-
schen
Nu kun je geschiedenis op al
lerlei manieren vertellen. Dat
vaderlandse geschiedenis tot
nu toe saai wordt genoemd
door de Elsevier-Agon public-
relations-afdeling is een bele
diging van mijn eigen dorpson
derwijzer zaliger. Als die man
vertelde over de Geuzen die
Den Briel innamen, dan zag je
de mannen met hun afge
zaagde scheepsmast voor je
ogen in stormpas de poort ram
meien. Gekleurd oké, maar de
man bracht je wel liefde voor
geschiedenis bij.
Er zijn andere manieren. Als
het doel is om de vaderlandse
geschiedenis dichter bij de
mensen te brengen, dan is de
door Elsevier gekozen vorm
lang geen slechte. Immers de
artikelen in de Kroniek laten
zich ook lezen als krantenbe
richten. De lezer wordt snel op
de hoogte gebracht van wat hij
of zij wil weten over elk tijd
perk in onze geschiedenis.
Het krantenartikel is een mid
del om geschiedenis toeganke
lijk te maken net zoals de aan-
wijststok waarmee mij mijn
onderwijzer gekromd en zeer
beeldend op de deur van het
schoollokaal afstevende.
De Kroniek van Nederland
houdt zich, alweer volgens de
samenstellers, zo strikt moge
lijk aan de feiten: „Dit sluit
veel vormen van historisch be
toog uit, maar biedt wel de ge
legenheid om gebeurtenissen
van lang geleden te beschrijven
in de nuchtere termen van een
nieuwsbericht". Maar is het
leggen van verbanden in een
betoog niet een van de eerste
taken van geschiedbeoefening?
Tegen geschiedschrijving in
krantenberichten valt aan te
voeren dat er een voortdurend
risico van incidenten-journa
listiek bestaat, zonder dat er
enig verband wordt gelegd. Dat
verband kan ontbreken omdat
er voor deze 'krant' journalis
tieke keuzes gemaakt moeten
worden over een periode van
10.000 jaar.
En dat betekent dat de
nieuwbouw van het paleis van
Hendrik Hl graaf van Nassau
in 1536 in Breda een tweeko-
lommer met illustratie wordt,
terwijl de catastrofale over
stromingen van de Alblasser-
waard en Reimerswaal vier
jaar eerder worden afgedaan
met een stukje "plaatselijk
nieuws'.
Volgens Van Dale is geschie
denis 'het geheel der kennis en
het geregeld verhaal van het
geen in vroeger tijd is gebeurd
met betrekking tot het leven en
verleden van de mensheid, een
volk of van een persoon of
zaak'.
Zoals in elke goeie krant
leidt journalistieke aanpak ook
tot vermakelijke berichten.
Een voorbeeld: „Midden-
Europa 453- „Gesels Gods tij
dens bruidsnacht bezweken".
Het is het verhaal van Attila de
Hun die liggend in het huwe
lijksbed naast z'n jonge bruid
Hdeco, bezwijkt aan een gebrek
aan lucht
De nieuwe Kroniek ontsnapt
op vakkundige wijze aan het
gevaar van incidenten-bericht
geving omdat de keuzes in
meerderheid zo zijn gemaakt
dat er toch een verhelderend en
compleet beeld ontstaat Bo
vendien zijn de berichten over
zichtelijk en volgens jaartal
gerangschikt En dat maakt
ook het gebruik als naslagwerk
gemakkelijk.
'Consumenten-historie' en
'klantgericht geschreven ge
schiedenis' zal de zuurpruim op
kunnen merken. Het zij zo,
maar deze Kroniek brengt de
vaderlandse geschiedenis voor
minder dan honderd gulden
waar ie hoort; bij de mensen.
Er zijn in ons lang geleerde ge
nootschapen die heel wat meer
geld nodig hebben om dat doel
te bereiken.
'Kroniek van Nederland'. Uitg.
A«on Elsevier, prija 99,-
Door Gerard van Herpen
De Duitse dichter Rainer
Maria Rilke (1875-1927)
moest zijn grote bekend
heid nog krijgen in de we
reld, toen hij in 1898 als
gast van de kunstenaar
Heinrich Vogeler in
Worpswede Kerstmis
kwam vieren. Hij beleefde
in de villa Barkenhoff
zulke gelukkige dagen,
dat hij er al in de zomer
van het volgende jaar te
rug kwam.
Hij moet zich zeer op zijn ge
mak hebben gevoeld in de
toen nog vrij kleine, maar
hechte kunstenaarskolonie
van Worpswede. Het dorp
Worpswede (op 24 km af
stand van Bremen) is nog
steeds een kunstenaarsdorp,
maar het teert toeristisch
toch vooral op de glorie van
de grote Duitse landschap
schilders, die hier rond de
eeuwwisseling woonden en
werkten. Worpswede is in de
Duitse kunstgeschiedenis een
begrip geworden, met schil
ders en beeldhouwers als
Heinrich Vogeler, Otto Mo-
dersohn, Paula Modersohn-
Becker, Fritz Mackensen,
Hans am Ende, Fritz Over-
beck en Clara Westhoff.
Rilke vond in deze kunste
naarskolonie twee vrouwen
die in korte tijd veel voor
hem hebben betekend. Met
de schilderes Paula Moder-
sohn-Becker raakte hij goed
bevriend en met Clara West
hoff trouwde hij in 1901. Het
echtpaar vestigde zich in het
naburige Westerwede en al
in december 1901 wordt het
dochtertje Ruth geboren.
Voor Rilke moet het huwelijk
op een kortstondige idylle
hebben geleken. Hij kwam
juist terug van een weken
lange, onrustige reis door
Rusland, samen met Lou An-
dreas-Salomé. Eenmaal ge
trouwd, voelde Rilke zich
'thuis'.
„Hier is de werkelijkheid,
waar ik mij zo graag aan
wilde overgeven", schreef
hij. Rilkewerkte hard om
geld te kunnen verdienen,
want zijn vader had hem la
ten weten dat hij hem niet
meer kon ondersteunen.
Clara Westhoff was een heel
begaafd beeldhouwster. Zij
was een leerlinge van Rodin
en in de geest van die grote
meester maakte zij ook een
buste van de dichter Rilke.
Het beeld vind ik tot mijn
verwondering terug in de ga
lerie Cohrs Zirus in Worps
wede.
Rilke heeft, ofschoon hij er
toch maar enkele jaren heeft
gewoond, een heel produk-
tieve tijd gehad in Worpswe-
de-Westerwede. Hij kwam er
tot de afronding van zijn ge
dichtenbundel 'Buch der Bil-
der', schreef een kort toneel
stuk, 'Das Tagliche Leben' en
in 1902 voltooide hij moei
zaam, omdat hij zich eigen
lijk al van de Worpswedese
kolonie had vervreemd, het
boek over vijf belangrijke
kunstenaars uit Worpswede.
Het boekje verscheen in
1903. Toen bevond Rilke zich
overigens al weer in Parijs
om er te werken aan een
boek over de beeldhouwer
Rodin Het is het begin van
de verwijdering geweest die
intussen toch was ontstaan
tussen Clara en Rilke. Clara
Westhoff begreep dat de
dichter zich te veel aan de
werkelijkheid van het huwe
lijk gebonden voelde. Met
haar toestemming reisde
'lke vanuit Parijs naar Via-
cggio in Italië.
Ik bezat een wel aardig uit
gevoerd boekje van Rainer
Maria Rilke dat weliswaar
Worpswede is genoemd,
maar dat slechts een heel
verkorte uitgave blijkt te zijn
van de oorspronkelijk
die van Rilke. Deze
wede' ziet er een
als een aantrekkelijj
schenkboekje. Een
Wemer Wien
Nawoord, waarin er i
op wordt gewezen]
Worpswede voor
soort tussenstop, een
zijn leven, is geweest
Tijdens zijn verb|
Westerwede wordt
zijn poëzie zichtbaail
Rilke onontkoombaar!
de indruk kwam vani
tuur in het land van
wede. In dat dorp z
nog enkele andere
van Rilke en de
kolonie te koop.
verrassing is de in dit|
uitgekomen, zeer frs
ruitgave van Rilke's
wede'. Het boek ve
als pocketboek bij
het bevat behalve dei
dige tekst ook een
aan reprodukties vani
sproken kunstenaars.
Dit boek over vijf
rijke vertegenwc
van de Worpswedw|
begint met een uitvc
leiding, die duidelijk
dat Rilke niet ongevc
voor de sombere tinten!
landschap. Hij schreef]
de beschreven
schilderde. Van de
door zuidelijke zon
terde, dichter is in dit I
nauwelijks iets wat
baar.
Wie de streek nu
gaat, met de uitgesl
develden en de
met de berkebomen, die]
ook aan wat Heine
zien toen hij schreef:
schieht so viel. Unterl
groBen Himmeln liegen]
die dunkeinden farbige
der, weite Hügelwelta|
bewegter Erika, daranj
zend Stoppelfelder...
Augenblick wird etwasi
tonige Luft gehalten,
Baum, ein Haus, eine
die sich ganz langsami
ein Mann mit sch\
Schultem".
Zo schilderden de
van Worpswede. Zoals i
sionair Rilke opmerkt,
gen zij in de beschc
van de natuur niet
mens in die natuur vo
„De mens", zegt Rilke
boek, „verliest er zijn f
rijkheid, hij treedt terug]
de grote, eenvoudige ei
verbiddelijke dingen"
keek Fritz Mackensen
de boeren die him kind:
ren of die midden in
develd bij de berkeb
hun godsdienst beleden.
Volgens zijn eigen sch
heeft Rilke dit boek oveil
bevriende kunstenaars f
vervelende opgave gevoii
Hij deed het voor geld: I
ben er zo weinig voorj
maakt om voor geld te s
ven". „De kracht en I
schap voor duizend
dingen is er door verb:
en afgestompt".
Vreemd is het zeker
Rilke in dit boek volkom
voorbijgegaan aan
rijke vrouwelijke
naars uit Worpswede,»
Paula Modersohn-Becte|
de beeldhouwster
Westhoff.
In het Worpswede vani
is het overigens niet der
ter Rilke die in de hei"
ring de toon aangeeft]
boerenhuisje in Western
is door een brand ver»
en dus niet meer aanï]
baar. 'Himmel und
und Haus'.
In het Zwitserse Raron|
ik tien jaar geleden I
oud kerkje het graf van B
gevonden. In Raron daé
aan Worpswede en in]
vlakke Worpswede
mijn gedachten weer naai
vredige bergwereld vani
ron.
Sinte, Sinte Maa
de kalvers dragen s
de koeien dragen 1
de kerken dragen
de torens dragen k
de meisjes dragen
de jongens dragen
de ouwe wijven nete*
Sint Maarten kun je zelfs
het donkere lucht op Sint ft
zal 't een zachte winter zijn
iar is die dag het weder hel
vorst dringt door in menig
ze ontdekt heeft weet ik
st, maar er bestaan hele
cke getallen. Neem 91 bij-
irbeeld; als je dat verme-
„uldigt met de getallen
11 tot 9 zie je dat de eenhe
en de honderdtallen van
uitkomsten telkens één
.er worden en bij de tien-
len wordt het juist één
ner.
91 091
91 182
191 273
91 364
91 455
91 546
91 637
91 728
.91 819
et 3367 is ook iets aan de
hnd. Als je dat eerst verme-
gvuldigt met 33 en daarna
et 66, 99, 132 dus telkens 33
erb
zelf
den
33Ï
165:
198:
231:
264:
297'
ALLI
ons
rubri
sewe
kran
koets
jourr
Kleir
het
ken,
aan
maai
voor
boek
Emil
Rase
Ewo
inzei
de id
iske en Wiske: „Dt
Jij bilt men den hom ik! J
f mm1/1 HET HET R0HDE HD0F0 II
ambone
BBH VANDAAG
VL
