jESTEM
'O JAAR RUSSISCHE
[EVOLUTIE, 70 JAAR
EITEN VERDRAAIEN
/en.
ZATERDAG
(TOBER 1987
tee'
is iets gaande in de Sovjetunie,
oveel is wel duidelijk in. dit zeventigste jaar van de
is ze ons vragen waar wi jgvoluti© (6 nov©mb6r 1917). Maar wat is er gaande
rLÏaMaarZdc^ nïï i dat reusachtige land? En vooral: hoe is nu precies
jie situatie waarin Michaïl Gorbatsjov probeert veran-
jering te brengen? Welke toestanden zijn het die Mi-
laar ik heb het geid gewoa ;hail Gorbatsjov nopen tot zijn beroemde glasnost
M^eïnS perestro jka'^zijnjgospriomka' en ^'perjadokL Kortom:
>odem
vat voor land is de Sovjetunie nu (nog)?, na zeventig
aar sovjet-bewind, en wat is er mis mee? Het onder-
taande artikel wil een poging doen die situatie te
chetsen. In de komende weken volgt een aantal re
lortages van verslaggever Leo van Vlijmen, die ter
jlaatse poolshoogte heeft mogen nemen van alle ver-
„<C,(^'^»^®eldeveranderin9en-
ZATERDAG IQ
3 OKTOBER 198710
Tegenspraak
Nb rpSDKAaHaMb PoedNL
mm uun mpena n pyn ojrm Dnp
nn
AA WABCTBÏETt PEBOJill PAEOWk CBiATb
8KP0MU
Reddingsoperatie
Lange rijen
Door Hans Rooseboom
i of een kapotte knie. I
ag op judo doen, gewo
heer zelfvertrouwen te
i judopak alleen al kunneJ
i, laat staan contributie e
i is nu in de leeftijd dat
besteden aan hoe ze er
ndinnen op school gebi
len doen wat op de ogen
ok aan meedoen, natuuj
leb het niet, en van vijf gu|
ier week kun je niet vee
ze ook met haar vriendin
Gaat ook niet."
i de kinderen vragen: 'p;
dat kopen, mag ik hier
moet ik altijd 'nee' verko
pt de schoolexcursies kun
nee. Daar is het geld nit
zeuren niet door. Ze be
It er niet af kan. 't Zijn kin.
jud, echt waar. Geef je a
i springen ze een gat in 4
leren zo in ieder geval mei
Ivreden te zijn."
|tie zijn we al jarenlang nie
Waar had ik dat van moe
ik zie het somber in mei
bring van de huursubsidie en
:oor de gezondheidszorg. Wel
de bodem. Weet je waar we
^>en moeten bezuinigen? Op'
De kinderen mogen nu al-
hsdag en zaterdag douchen."
nt over: „En dat we moeten
i voor de tandarts en voor de
van de specialist, is voor
p. Jan is zo slecht, dat hij wel
|r maand naar de specialist
zou dan ƒ75 gaan kosti
[niet betalen."
ht ze haar mond, wagenwij
haar vals gebit: „Helemi
kd allang een nieuwe moetei
i wanneer ook Jan zijn valsej
htbloot, zegt ze: „Zijn gebit
I los. Ook dat moet nodig ge-
orden."
eren moeten een beugel heb-
letaalt het ziekenfonds niet.
jk niet. We hebben ook
Jeuwe bril nodig. Kan ook
afgelopen zomer de woonka-
iw ingericht. Trees: „Dat be-
we van mijn moeder en dill
|n mijn broer. Die kocht een
I de familie zijn we erg gc
lardagen en zo hebben we J
Ihaffen."
j „Als zij ons uitnodigden oil
[iets gaven, konden wij nooita
en. En dan is het niet leuk,
|is, Sinterklaas, daar doen we
neer aan. Gewoon normaals
het hele jaar door doen. Hél
pij geloven niet meer in Sin-I
nima zijn lijdzame slachtof-
testeren nooit. Laat staan dat
ia krijgen de laatste tijd veel j
De Gemeentelijke Sociale
ebben zojuist een omvang-
e uitgevoerd naar de situatie
ma in ons land. Sociologen
Ise Universiteit schreven on-
darmerend rapport over de
oers van ons land. En de ker-
hierbij niet achter. De Raad
organiseerde de afgelopen
nferentie in Amsterdam over
int van Nederland',
udies en onderzoeken leiden
lezelfde conclusie: op de nu-
n mag niet meer bezuinigd
de week zetten. Toiletten con
troleren op remsporen. Geen
wonder dat ze psalmenzingend
door het leven gaat, bromt Wil
lem.
Met zo'n Filippijnse in huis
hoe je maar naar een prulletje
te kijken en ze sluipt er heen
om het met een sierlijk gebaar
weg te werpen. Ze kunnen
prachtig zingen, als lijsters, ter
wijl ze je haar borstelen of rus
tig bij het kaarslicht zitten
haken. En ze hoeft me gee"
bwana te noemen, zegt oo®
Willem. Zeker niet als we
getrouwd. Hij veroorzaakt on
rust in de familie. De rat-
F
ÊÊÊÊM r
we meer In huis doorgj
omheen."
anderen is dat niet zo leuk, - .-
van vakantie met ziilke ver-
on niet naar luisteren. Maat
laag weg willen uit dit huis,
pele jaar al in zit. Weg vt
ende gepieker over geld."
or horen en zien ze te vaak
lieden op het journaal, ovet
die weer eens moet worden jel schnjven Van zeventig jaar geschie-
lenis van de Sovjetunie is een onmoge-
ijke en hopeloze opgave. Onmogelijk en
topeloos niet alleen door het uitgespro
ten tragische karakter van die geschiede-
Een geschiedenis van tientallen mil-
:nen slachtoffers, van burgeroorlog,
irtaties, terreur, massale executies,
incentratiekampen, dwangarbeid, hon-
jer, armoede en onderdrukking.
Een onmogelijke geschiedenis is het
tooral door het ontbreken van 'objectie-
re' gegevens en documenten. In de afge-
ipen zeventig jaar is de Sovjet-geschie-
lenis zo vaak officieel herschreven, zo
'aak van hogerhand gewijzigd, aange
tast, verdraaid, verfraaid en verknipt,
it de waarheid nooit meer te achterha
len is.
De officiële geschiedenis van de Sov
jetunie en van de Communistische Partij
randert constant. Hele instituten heb-
)en daar een dagtaak aan. Het is de ge
woonste zaak van de wereld dat in onge-
'e gevallen of overleden functionaris
ten uit de geschiedenis worden ge-
Ihrapt.
Ten tijde van Stalin verdween bijvoor-
«ld de naam van diens voormalige me
destrijder en latere vijand Lev Trotski
lit alle geschiedenisboeken en encyclo-
lieën. Generaties schoolkinderen leer-
jden nooit iets over Trotski's belangrijke
1 in de Revolutie. Hij had eenvoudig
kiooit bestaan. Nu, onder Gorbatsjov,
[verrijst Trotski langzaam uit de as der
[verbrande geschiedenisboeken.
1 Ander voorbeeld. De glorieuze rol die
ptalin zichzelf toedichtte in de totstand
koming van de Revolutie werd in de offi-
(iële Sovjet-historiografie tijdens het Sta-
in-tijdperk breed uitgemeten. Na de
1 van de Generalissimus (1953) werd
die rol net zo gemakkelijk weggeschre
ven.
Het zijn maar voorbeelden van het mani
puleren van de geschiedenis, het kneden
van de waarheid, zoals die in een totali
taire éénpartijstaat aan de orde van de
dag is. Niet alleen onder (de nu toch wel
bij iedereen beruchte) Stalin gebeurde
dat, maar vandaag de dag nog precies
hetzelfde.
Onlangs bijvoorbeeld berichtte de
Pravda dat de inwoners van de stad
Brezjnev afwilden van die naam: de dra
ger ervan zou namelijk nooit gedeugd
hebben. Zo wordt de figuur van Brezjnev
langzaam uit de geschiedenis wegge
poetst. Tijdens zijn langdurige bewind
was het 'heroïsche oorlogsverleden' van
deze leider verplichte leerstof voor alle
Sovjet-schoolkinderen. Nü wordt deze
man openlijk weggehoond. Zijn naam
wordt officieel niet meer genoemd. Hij
heeft nooit bestaan.
En zo gaat het maar door. Alles wat
door de Sovjet-autoriteiten nu wordt be
weerd, in woord en in geschrift, kan
morgen worden herroepen. Wat vandaag
'goed' is, wordt na een wisseling van de
macht, of omdat het om een andere re
den beter uitkomt, als 'fout' veroordeeld
en uit de geschiedenis geschrapt.
Uit de geschiedenis geschrapt: dat
moet men zich letterlijk voorstellen. Hele
oplagen van boeken en encyclopedieën
worden vernietigd, nieuwe gedrukt, fo
to's vervalst, standbeelden neergehaald,
opschriften verwijderd.
Van werkelijke geschiedschrijving kan
hier dus geen sprake zijn. Hoe moet men
zich dan een waarheidsgetrouw beeld
van de werkelijke geschiedenis van de
Sovjetunie vormen, als men dat zou wil
len?
Er is een oplossing. Er bestaan namelijk
mensen in de Sovjetunie die de waarheid
„*-.1
fik
,'•19» lar>gdurlge bewind was het 'heroïsche oorlogsverleden' van BrezJ-
tenn h leers,of v°or alle Sovjet-schoolkinderen. Nü wordt deze man open-
^gehoond.
fotoupi
De communistische voorhoedepartij van 1917 bestaat allang niet meer. Alle oude bolsjewieken zijn al door Stalln uitgemoord, en er zijn nooit nieuwe voor In de
plaats gekomen. - foto archief de stem
Een onmogelijke historie
De revolutie In volle gang: de bestorming van het Winterpaleis. - foto archief de stem
aan de kaak stellen. Vanaf de Revolutie
zijn er schrijvers, wetenschappers, filoso
fen en kunstenaars geweest die dwars te
gen de officiële voorstelling van zaken in
hun visie op papier hebben gezet. Schrij
vers die de werkelijkheid hebben willen
laten zien. Velen van hen hebben daar
voor zwaar moeten lijden. Ze zijn ver
volgd, gearresteerd, berecht, in de gevan
genis of het strafkamp terecht gekomen,
geëxecuteerd, getroffen door een schrijf
verbod, of uiteindelijk het land uitgezet
met verlies van staatsburgerschap.
Heel veel van hun boeken hebben de
westerse wereld bereikt. En van de boe
ken van deze mensen, deze noodsignalen
aan de rest van de wereld, moeten wij
het hebben. Romans, verhalen, persoon
lijke getuigenissen, ze zijn ons enige hou
vast. Ze zijn de stukjes van de giganti
sche legpuzzel die heel langzaam voor
onze ogen begint vorm aan te nemen.
Iets weten over de geschiedenis van de
Sovjetunie betekent lezen, lezen, en nog
eens lezen. Amalrik, Boelgakov, Jelena
Bonner, Bukovski, Kopelev, Korjagin,
Martsjenko, R. en Zj. Medvedev, Nez-
nanski, Pasternak, Paustovski, Penkovs-
ki, Platonov, Sacharov, Sjevtsjenko, Sin-
javski, Solovjev, Solsjenitsin, Sjtsjarans-
ki, Topoi, Trifonov, Vojnovitsj, Woitins-
ki, Zinovjev. Het is slechts een greep.
Wie de waarheid over de Sovjetunie wil
weten, moet allereerst die ene grond
waarheid onder ogen durven zien: name
lijk dat alles, maar dan ook alles wat in
de Sovjetunie gebeurt, in lijnrechte te
genspraak is met de officiële weergave,
met de ideologie.
Neem bijvoorbeeld de 'klassenloze
maatschappij' die de Sovjetunie zou zijn,
maar die het niet is. In werkelijkheid is
het land een klassenmaatschappij van
het allerzuiverste water. De 'klassenloze
maatschappij' is niet alleen nooit tot
stand gekomen, nee veel erger: zelden of
nooit is er ergens in de geschiedenis een
klassenmaatschappij geweest waar de
heersende elite zo vast in het zadel zit, zo
veel middelen heeft om de absolute
macht te houden, en zo veel exclusieve
voorrechten die het werkvolk worden
onthouden.
„De geschiedenis van de communisti
sche beweging wordt volledig beheerst
door de verschijning van een nieuwe
heersende klasse die het proletariaat zou
50ria«llffpoip.paronpoi5Tapi
JHïL 33 KJTOttï fijOJM B3JÜJTK BEHEUUB8B0B
Bsene jonpsmaaoro «sta, onrtaa mrëmrca
aftnosaocn Ba 3emjeq. paDoiil Kmrmib aan iqboui-
Htgiiii totals Itpnwrn-Jti
De proclamatie die Lenln vlak voor
de val van de voorlopige regeglng uit
gaf: „Aan de burgers van Rusland! De
voorlopige regering Is omver gewor
pen. Het gezag Is overgegaan in de
handen van het revolutionair strljdco-
mlté, dat aan het hoofd staat van prole
tariaat en garnizoen van Petrograd".
- foto archief de stem
moeten zijn maar het niet is", schrijft
Martinet in zijn boek Vijf soorten com
munisten.
„Toch kunnen de meeste mensen in
het westen zich niet zonder meer voor
stellen dat de sovjet-maatschappij een
klassenmaatschappij is, waar economi
sche uitbuiting voorkomt en dus ook la
tente sociale spanningen bestaan", aldus
Emmanuel Todd in De afbraak, het on
vermijdelijke einde van het Kremlin.
Dit boek van de Franse socioloog
Todd, geschreven tijdens de najaren van
het Brezjnev-tijdperk, geeft een dwin
gende analyse van de sociaal-economi
sche realiteit in de Sovjetunie. Het land
is niet de verwerpelijke doch stabiele
staat die het in veler ogeri is. Het feit dat
we bijna nooit iets horen van ongere
geldheden of opstanden betekent nog
niet dat ze er niet zijn. De Sovjetunie is
in werkeljkheid verwerpelijk en labielal
dus het betoog van Todd.
De sociale spanningen zijn zo groot, dat
de vlam ieder ogenblik in de pan kan
slaan. Het gigantische onderdrukkings
apparaat der 'staatsorganen' staat er
borg voor dat die vlam met alle macht
wordt belet tot ontbranding te komen.
Als er al sprake is van sociale woelingen
of opstanden, dan zorgen diezelfde 'or
ganen' ervoor dat er niets van uitlekt
naar de buitenwereld.
De elite in de Sovjetunie heeft niet
'marxisme' helemaal niets meer te ma
ken. De communistische voorhoedepartij
die in 1917 de macht greep en die macht
via een bloedige burgeroorlog in het hele
voormalige tsarenrijk vestigde, bestaat
allang niet meer. Alle bezielde commu
nistische ideologen en theoretici van wel
eer, alle oude bolsjewieken zijn al door
Stalin uitgemoord, en er zijn nooit
nieuwe voor in de plaats gekomen.
De huidige elite van de Sovjetunie is
zelfs bang voor het marxisme. De status
quo, de gerieflijke machtspositie van de
welgestelde elite, wordt namelijk be
dreigd door datzelfde revolutionaire
marxisme dat volgens de officiële leer de
grondslag van de' Sovjetstaat is. Er ver
schijnen in de Sovjetunie orthodox-mar
xistische boeken over alle mogelijke mis
standen in de hedendaagse en vroegere
kapitalistische wereld, die in feite een
ernstige kritiek op en bedreiging voor de
sovjetmacht vormen. Een proefschrift
over de onderdrukking van de boeren in
het 17e eeuwse absolutistische Frankrijk
is IN FEITE een moordende kritiek op
de gedwongen collectivisatie van (en
moord op) miljoenen boeren in de jaren
dertig. Collectivisatie waarvan de Sovjet-
landbouw en -economie nog steeds de
desastreuze gevolgen ondervindt.
„Het marxisme zou uitermate geschikt
zijn om een tweede Russische revolutie
uit te lokken", aldus Emmanuel Todd.
De sociale misstanden in de Sovjet
unie zijn inderdaad van dien aard, dat
men zich niet moet verbazen dat de ge
dachte aan een gewelddadige opstand bij
de bevolking leeft.
Het heeft er alle schijn van dat Michaïl
Gorbatsjov bezig is met een reddings
operatie. Als er nu niet iets gebeurt aan
de in-trieste toestand van het land, gaat
het mis. Dan is de zaak niet meer in de
hand te houden. De bevolking móet het
idee krijgen dat ze ook meetelt, en mee
deelt in een rechtvaardige verdeling van
levensmiddelen en consumptiegoederen.
Tot nu toe is het niet tot hervormin
gen gekomen omdat de leidende klasse
bang is. Bang voor een gewelddadig ont
waken van het Russische volk. Nog
nooit heeft een regime zo veel beloofd en
zo weinig gegeven. En dat al zeventig
jaar. „Nog nooit heeft een regime een
heel volk zo laten lijden. Hele leeftijds
groepen zijn door de stalinistische zuive
ringen gedecimeerd. Wie kan zich de
naar het onderbewuste teruggedrongen
wrok van de Russen tegen dit oplichters
systeem voorstellen", aldus Emmanuel
Todd.
„Zodra de Russen zich bewust zullen
worden van dit bedrog en de ware aard
van de elite zullen ontdekken, dan zullen
wij misschien een collectieve wraakne
ming beleven die haars geüjke in de ge
schiedenis niet kent. Wie durft zich de
reacties voor te stellen van 250 miljoen
proefkonijnen die ineens begrijpen waar
voor zij dienden?"
De landbouw is misschien wel het
meest schrijnende voorbeeld van de ware
aard van het Sovjet-systeem. De door
Stalin doorgevoerde collectivisatie van
alle landbouwgronden in de jaren '20 en
'30 heeft, alle ideologische fraseringen
ten spijt, geleid tot vroeg-middeleeuwse
toestanden. In plaats van 'progressief te
zijn zette de collectivisatie de klok eeu
wen terug.
„Waar lijkt in werkelijkheid dit alles
op", vraagt Todd. „Een groot gebied
wordt door boerenfamilies bewerkt ten
behoeve van de Staat. Deze families le
ven hoofdzakelijk van de opbrengst van
datgene wat zij op hun 'eigen' lapjes
grond kunnen laten groeien. Dit systeem
is niet het enige in zijn soort. Het be
stond al in Europa in de 11e eeuw, in het
Karolingische rijk. Het is het oorspron
kelijke feodale systeem. De keizer, de ko
ning, de graaf en de kleine edelman he
ten hun grond bewerken door boeren die
van hun eigen grondje moesten leven.
Vanaf de 13e eeuw is in Europa een veel
geraffineerder produktiesysteem opgeko
men. Langzamerhand werd de horigen-
arbeid vervangen door loondienst en la
ter konden de boeren eigenaar worden.
Deze ontwikkeling heeft eeuwen gekost".
De ploeterende boeren zien van hun
oogsten zo goed als niets terug. Zij leiden
een karig bestaan. Evenals de arbeiders
en de rest van de stedelijke bevolking,
die dag in uit moet aansluiten in de
lange rijen voor de schaarse levensbe
hoeften. Die nog steeds met hele gezin
nen in één kamer moeten hokken.
Alleen de elite, twee procent van de
bevolking, heeft over alles de beschik
king. En neemt het er goed van. En bij
die hoge salarissen moeten nog tal van
voordelen 'in natura' opgeteld worden.
Dienstauto's en dienstwoningen, speciale
winkels, buitenlandse reizen, door de
staat betaald huispersoneel, enz. Alhoe
wel deze emolumenten niet in cijfers zijn
uit te drukken, heeft men wat schattin
gen kunnen maken waaruit blijkt dat op
deze manier het verschil tussen het inko
men van een arbeider en dat van een lid
van de elite is uitgegroeid tot een ver
houding van 1 op 20 30.
„In de USSR zijn de ongelijkheden
niet alleen reëel, maar ook formeel", al
dus nogmaals Todd: „Een apparatsjik
maakt een buitenlandse reis op staats
kosten, maar een Russische arbeider
heeft het RECHT niet om het westen te
bezoeken. Een apparatsjik rijdt in een
dienstauto, maar een arbeider heeft het
RECHT niet een auto te bezitten. De ge
wone burger stuit op het GEWOONTE
RECHT, ongeschreven maar kernachtig,
hetgeen hem de toegang tot bepaalde
soorten goederen en vrijheden ontzegt".
De Sovjet-Unie kent geen rechten, al
leen voorrechten. Het gewone werkvolk
heeft geen rechten, de leidende kaste
heeft alle voorrechten, en beschikt over
de macht over de staatsorganen om van
die voorrechten te allen tijde te genieten.
Todd: „De burgers en het top-kader-
personeel van Westeuropa en de VS 'ex
ploiteren' hun proletariaat net zo goed,
en toch dwingt hun uitbuiterspositie hen
niet, zoals hun sovjet-collega's, er een ge
weldig groot onderdrukkingsapparaat op
na te houden. Waarom toch die perma
nente onderdrukking? Omdat er een on
verdraaglijke spanning bestaat tussen de
werkelijkheid van het sovjet-regime en
de mythe van het onstaan ervan, tussen
de ongelijkheden van anno nu en de so
ciale heilsverwachting van 1917. Deze
spanning tussen de ideologische gelijk
heid en de werkelijke ongelijkheid is de
voornaamste oorzaak van het stagneren
van de Sovjetunie".
Stagnatie of hervormingen? Revolutie
of 'glasnost' en 'perestrojka'? Voor deze
gigantische vragen staat Michaïl Gor
batsjov. Maar het zal ook duidelijk zijn
tegen welke krachten en vooral tegen
welke belangen hij ten strijde moet trek
ken. Als het hem ernst is.
