Immens hallencomplex m Goes
ieuwe toekomst voor oude synagoge
Warmte uit een
onderaardse zee
(LOSSING YAN ERESCHULD JEGENS JOODSE GEMEENSCHAP'
;STEM VAN ZEELAND 3 DINSDAG 11 AUGUSTUS 1987
lEUWlr 1 11 1 /n
stek om ze
)p van zo'n
;e. Want uw
17.295,-
MTgZljfl!
ijjdrage op
50500 of
0.70.70.929
Ltletiek
Muziek
Faciliteiten
Stichting voor|
ïg/Amsterdan
020-93891
Schuilkerk
se Koerier.
GESLAAGD EXPERIMENT IN BELGIE
Reservoir
35 Jaar
T16
[n zowat elke Nederlandse provincie
,unnen organisatoren van grootschalige
,venementen als beurzen, sportevene-
nenten, concerten of congressen terecht
n daarvoor geschikte, grote zaalcomple-
(en. Zo heeft Noord-Brabant zijn Bra-
janthallen en Utrecht zijn Jaarbeurs
hallen.
Zeeland heeft het tot nu toe zonder
permanente accommodatie moeten stel
len. In het minder drukke voorjaar wa
ren de oude veilinghallen in Goes be
schikbaar. Daarvan werd ook regelma
tig gebruik gemaakt. Gedurende de rest
van het jaar was er in Zeeland echter
geen mogelijkheid om evenementen met
een inter-regionale uitstraling onder de
pannen te brengen.
In die situatie komt verandering.
Noodgedwongen - door de afbraak van
de verouderde veilinghallen- is er in
Goes nagedacht over de mogelijkheid
van een nieuw complex. 'Zeelandhallen
b.v.' werd in het leven geroepen. Op 18
augustus slaat de Zeeuwse gedeputeerde
R. Barbé de eerste paal van wat het
grootste complex van Zuid-West Neder
land moet gaan worden.
L Ronald Verstraten
)ES- De hallen zijn nog niet gebouwd, maar ze hebben
n managerR. van Vliet. Tien j aar ervaring bij de Rot-
amse Ahoy in zijn bagage. Uitdaging vindt hij een
it woord: „Het is leuk om eens iets nieuws te proberen".
iw wordt het voor Zeeland zegt Van Vliet. „De opzet wordt
nog groter dan voorgaande ja
ren. Speciaal voor de beurs
wordt het haloppervlak uitge
breid met behulp van een tent.
In totaal hebben we dan 9000
vierkante meter."
I met grtis kenteken
pider geval. Begin dit jaar
jerzocht de Goese projekt-
[kelaar ROVA of de Zee-
jhallen een toekomst had-
Die hadden ze, maar dan
1st het evenementenpro-
nma flink 'opgevuld' wor-
De zaak werd vervolgens
bedragen aan Zeelandhal-
B.V. Die trok drie maanden
den Van Vliet aan om de
jinisatorische en promotio-
ekantjes onder zijn hoede te
fan Vliet liet er geen gras over
jen. Uiteraard komen be-
|e evenementen als de
Goes en de Zeeuwse Ho-
beurs volgend jaar terug,
an echter ook al heel wat
re activiteiten op stapel,
staat dat er in mei 1988
'Totale Watersportbeurs'
|dt gehouden. Daarin ko-
hengel-, boot- surf- en
port aan bod. Tijdens de
•s wordt in samenwerking
erkende visfederaties en
irovinciale VW een drie-
in viswedstrijd (België,
iland, Nederland) gehou-
en.
jeerste evenementen in het
uwe complex kondigen zich
in januari en februari aan.
"manifestatie van Zeeuwse
kers, atletiek tijdens 'In-
Zeeland' en het vijfde lus
van de Zeeuwse horeca-
„Dat wordt hét evene-
lt van de Zeelandhallen",
Aan de Zeeuwse popliefhebber
is ook al gedacht. Voorzichtig
komt Van Vliet met namen op
de proppen: Fats Domino en
Joe Cocker. Nederlandse ar
tiesten moeten nog via hun or-
ganisatiebureau's worden ge
strikt. Duitse en Belgische toe
risten kunnen 's zomers hun
hart ophalen op speciale schla
gerfestivals.
„Het grote voordeel van de
nieuwe hal is, dat die multi
functioneel is. We kunnen er
dus totaal verschillende evene
menten laten plaatsvinden",
aldus Van Vliet. Dat klopt. In
1988 wordt de hal de ene keer
bevolkt door 3000 Evangelische
jongeren (Hemelvaart), de an
dere keer door 1000 advocaten
die er een congres houden. Er
komt een motorsportgala, een
tweewielergala, een interieur-
beurs en snuffelmarkten.
De haalbaarheid van een vak
beurs land- en tuinbouw wordt
onderzocht. Die zou, met het
oog op de vaak reusachtige ma
chines, gedeeltelijk binnen en
buiten kunnen plaatsvinden.
Daartoe is in de bouw een spe
ciale constructie opgenomen
die een snelle annexering van
Zo moeten de Zeelandhallen er uit gaan zien.
het belendende terrein moge
lijk maakt.
De hal gaat vier miljoen gul
den kokten en krijgt een opper
vlakte van 6000 vierkante me
ter. Van Vliet sluit niet uit dat
er in de toekomst nog een
tweede hal van dezelfde opper
vlakte naast komt te staan.
„Het terrein is er, dus als de hal
een succes wordt, bestaat die
mogelijkheid". Wat hem be
treft mag de WOV er komen.
„De Schelde blijkt toch vaak
een belemmering. Als die
oevervebinding doorgaat - en
daar ben ik van overtuigd -
krijg je een mooie aansluiting
op de Oosterscheldedam. De
Zeelandhallen, aan de A5Q,
staan dan op een belangrijk
knooppunt van wegen.
Vooralsnog wordt van één hal
uitgegaan. Die komt in de loop
van december 1987 gereed. Er
komen twee lounges, toiletten,
een garderobe en een kiosk in.
In het midden is een restaurant
gepland met een kapaciteit van
275 personen. Voor artiesten of
modeshows krijgt het gebouw
twee speciaal ingerichte kleed
kamers. De hal kan in segmen
ten worden verdeeld en er ko
men 'NOS-faciliteiten' om in de
toekomst radio- en tv-pro-
gramma's te kunnen opnemen.
Op de parkeerplaats kunnen
duizend auto's staan.
Werkgelegenheid brengt de
nieuwe hal ook met zich mee.
Van Vliet verwacht dat er zo'n
twintig a vijfentwintig mensen
- meest part timers - aan de
slag kunnen bij technische
dienst, administratie, receptie
of als portier. Bovendien zal er
voor de opbouw ten behoeve
van bepaalde evenementen een
beroep gedaan worden op losse
arbeidskrachten. Van
Vliet:„En zo'n voorziening
heeft een brede uitstraling.
Daar gaat men nog wel eens
aan voorbij. Als er hier iets te
doen is, zitten alle hotels in
Goes vol. Het heeft effect op de
hele streek."
én vakje benutten,
vertentie wordt in een
ie met het belangrijkste
ondig.
Donnummer in de
en gemakkelijk en snel.
)E ZIJKANT HET BEDRAG
den. Voor toezending van
ent u f 3,50 extra te
aling kunt u een groene
we girokaart (dus géén
g) insturen,
ontvangt u een
wij u echter f 4,—
kening moeten brengen.
aan Dagblad De Stem,
eda.
ties., of inleveren op onze
Ronald Verstraten
iDELBURG - Wie op zoek gaat naar de restanten van
'iddelburgse synagoge loopt gemakkelijk de toegangs-
1 voorbij zonder die op te merken. De poort ziet er dan
uit als de voordeur van een normaal bewoond huis.
zichtig draai je de klink om...en dan sta je weer buiten,
pal pad leidt naar de ruï- len uit de geschiedenis van de
synagoge. Het enige dat verder
aan de joodse historie herin
nert is een met stenen inge
legde davidster.
De Middelburgse jeugd is er
skenbaar al geweest. Kill-
ïeeft weer eens een viltstift
zijn verjaardag gekregen
legt dat hij van bier houdt,
p gelukkig wel van de sy-
afgebleven. De resten
ran zijn 'geconserveerd',
ril zeggen dat hier en daar
slwerk is verricht of een
e bestrating is aange-
it om verder verval te
(omen. Een plaquette ver-
kit de belangrijkste jaartal-
u Middelburg zijn de
atste tien jaar heel wat
storische gebouwen in
1111 oorspronkelijke
aat teruggebracht,
immige straten werden
'genoeg in zijn geheel
'restaureerd. Het ene
Ff kwam er nog
aaier uit te zien dan
St andere.
Staaltjes van her-
euwd vakmanschap
agen hun prestigieus
s'ag in onder andere
Spanjaardstraat
de Bellinckstraat
8) en de Spuistraat
1). Een deel van de
fugelstraat ging onder
■j hamer en er ver
geen nieuwbouw oude
1> al zijn de meningen
'rover verdeeld,
pi een dergelijke res-
'iratiewoede mag het
ff verwonderlijk heten
031 wel eens een pand
F het hoofd wordt ge-
h m letterlijke zin
te zijn gebeurd
de Middelburgse sy-
'ge. Min of meer ver
loten tussen de Heren-
Ft en de Sint Jan-
'at staan de resten
uit joodse bedehuis
pachten op betere tij-
het aan de Stich-
Synagoge Middel-
- hgt komen die er
rot nu toe is er door
stichting al 12.000
en ®an giften ont-
;en. De eerste aanzet
r de restauratie die
kwart miljoen moet
|h kosten.
De Middelburgse synagoge was
de eerste die in Nederland bui
ten Amsterdam werd gebouwd.
In leeftijd is de Middelburgse
'sjoel' (van 'scola' of 'Schule',
want aan een synagoge is altijd
een school verbonden) de
vierde in ons land. In 1704 werd
de bouwvergunning aange
vraagd. Die werd vlot goedge
keurd, met als enige beperking
dat de synagoge niet aan de
straatkant, maar achter de
huizen moest komen. Zo kreeg
het gebouw het karakter van
een schuilkerk. In 1705 werd hij
in gebruik genomen.
Het was een eenvoudig ge
bouw, vierkant van vorm, zon
der voorportaal. De opper
vlakte bedroeg amper negentig
vierkante meter. Vier hoge ra
men zorgden voor het nodige
licht. De door pilaren onder
steunde vrouwengalerij was
van buitenaf bereikbaar en telt
33 zitplaatsen. Op de begane
Overblijfselen van de te restaureren synagoge in Middelburg.
grond was er plaats voor 83
mannen.
In de loop van haar bestaan
werd verschillende keren aan
uitbreiding van de synagoge
gedacht. Waarschijnlijk om fi
nanciële redenen is dat er nooit
van gekomen. In 1768 ontsnapte
het gebouw aan een grote
brand die in de Herenstraat
woedde. De Tweede Wereld
oorlog betekende het eind van
het bedehuis. Kort voor de be
vrijding legde een granaat het
gebouw in puin. Gelukkig was
een deel van de inventaris al
twee jaar daarvóór in veilig
heid gebracht. Zo wordt een en
ander nog bewaard in het
Joods Historisch Museum in
'1 Tekening van de synagoge zoals die er vroeger uit zag.
FOTO WILLEM MIERAS
Amsterdam. De 'lezenaar' staat
in het Middelburgse stadhuis.
„Het is niet de bedoeling dat die
stukken terugkomen. Ze zijn
destijds immers geschonken.
Bovendien kan de synagoge
niet haar oorspronkelijke func
tie terugkrijgen. Daarvoor is de
joodse gemeenschap in Zeeland
te klein geworden", zegt A. Vos,
secretaris van de Stichting Sy
nagoge Middelburg.
In de loop van 1985 kwamen
de heren Vos en A. Tak, voor
zitter van de stichting en van
de Zeeuwse jodengemeenschap,
er door het lezen van een
boekje over synagogen in Ne
derland achter, dat de Middel
burgse synagoge eigenlijk heel
bijzonder was. Ze hebben toen
plannen gemaakt voor de res
tauratie en de meningen van de
gemeenschap en de gemeente
Middelburg gepeild. Enthou
siaste reacties volgden. Een en
ander resulteerde in de oprich
ting van de stichting in april
1987.
De stichting bracht'een bro
chure uit en riep sympathisan
ten op geldelijke bijdragen te
leveren. „Restauratie van de
synagoge is inlossing van een
ereschuld jegens de joodse
Middelburgers die in de voor
oorlogse samenleving volop
waren ingeburgerd, in het za
kenleven, de middenstand, de
geneeskunst, het onderwijs, de
politiek, de kunst en het amu
sement", aldus de brochure.In
het comité van aanbeveling
hebben onder anderen de com
missaris van de koningin in de
provincie Zeeland, dr. C. Boer-
tien, en de burgemeester van
Middelburg, Mr. C. Rutten, zit
ting.
Er werd begonnen met het
werven van fondsen. Na een
bijeenkomst van het Overleg
orgaan Joden en Christenen
kwam er vlot 10.000 gulden bin
nen. Inmiddels is dat bedrag
gestegen tot 12.000. De giften
kwamen uit heel Nederland,
maar ook uit de Verenigde Sta
ten en Israël. In het najaar zul
len acties worden gehouden
met ondersteuning van de ker
ken. Eind 1987 wil de stichting
het streefbedrag van dertig
duizend gulden bereiken. „Je
moet toch eerst wat hebben, al
vorens je subsidie gaat aanvra
gen", aldus Vos. In totaal zal de
restauratie 250.000 gulden kos
ten. De stichting wil ook nog
bedrijven benaderen om de ac
tie te ondersteunen.
Als de synagoge weer terug is
verrezen - gehoopt wordt dat
volgend jaar met bouw kan
worden begonnen- zullen er
regelmatig culturele evene
menten en kleinschalige ten
toonstellingen worden gehou
den. Daarnaast denkt de stich
ting aan lezingen over onder
werpen uit de joodse historie en
traditie. Het Joods Historisch
Museum in Amsterdam heeft
zijn medewerking al toegezegd.
De doelstelling van de stich
ting is niet alleen de restaura
tie van de synagoge. Vos: „Die
heeft nu de hoogste prioriteit,
maar daarna willen we ook het
beheer en de restauratie van de
Portugees-Joodse begraaf
plaats aan de Jodengang ter
hand nemen. Dat is een van de
oudste begraafplaatsen in Ne
derland, want joodse begraaf
plaatsen mogen immers nooit
worden geruimd".
De begraafplaats herbergt 93
graven van voornamelijk Por
tugese joden. Die hadden voor
de schijn het christendom er
kend en waren hun land ont
vlucht. Hier gekomen namen ze
weer het jodendom aan. De
meesten kwamen via Antwer
pen in de tweede helft van de
zeventiende eeuw. In Middel
burg ligt Samuel Ben Menasse
begraven. Hij was een van de
grondleggers van Engelse jo
dendom. De stichting wil al in
de komende winter preventieve
maatregelen nemen om kapot
vriezen van de - liggende -
grafzerken te voorkomen.
HET Etten-Leurse bedrijf Willser Rotation
Equipment BV heeft drie weken lang proefne
mingen gedaan met het winnen van aardwarmte
uit de bodem onder het Belgische Beerse. Die
proef is afgelopen. Voorlopig althans. Want als
de plannen slagen, zijn de weilanden rond Beerse
dank zij het warme grondwater binnen een paar
jaar omgetoverd tot een fiks tuinbouwgebied. De
EG, die het experiment financiert, toont nadruk
kelijk belangstelling. Aardwarmte (of met een
mooi woord geothermie) is in de lidstaten im
mers een nog maar nauwelijks ontwikkelde
energie-bron.
Door Arthur't Hart
DE PLEK, ergens aan een
landweggetje bij Beerse,
waar Willser Rotation zijn
pompen heeft opgesteld, is
bijna onvindbaar. En ben
je eenmaal in de buurt,
dan nog is de kans groot
dat je er zó aan voorbij
rijdt. Want indrukwek
kend zijn de installaties
die daar op een weilandje
staan bepaald niet.
Een paar kleine machines,
wat meetapparatuur, her en
der verspreid liggende slan
gen en leidingen en een af
tands caravannetje: dat is
kennelijk alles wat je nodig
hebt om heet grondwater van
een diepte van 1800 m naar
boven te pompen en om te
vormen tot een bruikbare
warmtebron.
In de caravan zijn, behalve
een massa apparatuur, de
mensen te vinden die, met
zijn tweeën, het hele project
bemannen: Paul Schuur van
Willser en Guido Verreyt van
het Belgische Studiecentrum
Kernenergie, dat voor de we
tenschappelijke begeleiding
van het experiment zorgt.
Op bijna twee km diepte, leg
gen zij uit, bevindt zich een
gigantisch reservoir ('zeg
maar gerust een zee') van zeer
zout, heet water met een tem
peratuur van 75 graden. Ruim
twee jaar geleden is al eens
geprobeerd die warmte naar
boven te halen, maar de proef
werd afgebroken. Nadat de
EG opnieuw geld voor het
project had uitgetrokken,
pakte de Vlaamse deelrege-
ring de zaak weer op en en
kele maanden geleden ging
het Etten-Leurse bedrijf bij
de nog bestaande put aan de
slag. En nu met meer resul
taat.
In de buis is op 250 meter
diepte een speciale pomp
neergelaten, die het hete
aardwater aan de opper
vlakte brengt. Daar wordt het
gefilterd en vervolgens in een
warmtewisselaar in contact
gebracht met een tweede
stroom ondiep (koud) grond
water, dat van een diepte van
veertig meter wordt opge
pompt. Het diepe grondwater
geeft zijn warmte af aan de
tweede stroom, waarmee dan
(met een temperatuur van
nog 70°) tuinbouw-kassen,
woningen etc. kunnen wor
den verwarmd. Het afge
werkte en inmiddels afge
koelde water uit de onder
grondse 'heetwater-zee'
wordt via een derde buis in de
bodem terug gevoerd.
„De conclusie na drie weken
proefdraaien is, dat het pro
ject volledig is geslaagd", zegt
Schuur. „De waterhoeveel-
heid is voldoende, exploitatie
blijkt een haalbare kaart. Het
grote vraagpunt was: houden
onze pompen het, vooral ge
zien de agressiviteit van het
hete grondwater? Aange
toond is nu dat die het karwei
uitstekend aankunnen".
„Dat het mogelijk is om
warmte uit de aarde te win
nen is op zich natuurlijk geen
nieuw idee. Maar het is nog
vrij onbekend welke techno
logie je daarbij nodig hebt.
Wat dat betreft levert dit
project veel kennis op. Voor
Nederland en België, waar
aardwarmte nog nergens
wordt toegepast, is dit een ge
heel nieuw project. Uniek bij
deze proef is ook dat we een
systeem hebben ontwikkeld
om het afgewerkte water te
rug te pompen naar een min
der diepe bodemlaag (800 m)
dan waar het vandaan geko
men is. Dat maakt het geheel
financieel haalbaar. Want:
hoe dieper je moet gaan, hoe
duurder het wordt".
De voordelen voor bijvoor
beeld tuinders van deze mi
lieu-vriendelijke energie
bron zijn volgens Schuur evi
dent. Naar schatting kan de
put 35 a 40 jaar lang energie
leveren, met een constant
vermogen van 3,2 megawatt
en vooral: een constante prijs.
„Voor een tuinder, die nu af
hankelijk is van steeds fluc
tuerende gasprijzen, is dat al
leen al een voordeel van on
schatbare waarde. We hebben
hier al een paar laaiend en
thousiaste tuinders uit het
Westland op bezoek gehad.
Die hadden interesse om daar
iets soortgelijks op poten te
zetten", aldus Schuur. Hoe
groot de kostenbesparing ge
rekend naar de huidige gas-
prijs is, kan hij niet precies
zeggen. „Maar die moet groot
zijn. Als je de investering er
uit hebt, kost het immers
niets meer, behalve het on
derhoud en brandstof voor de
pomp".
De proef is geslaagd, maar
het de afgelopen weken ge
produceerde hete water werd,
nutteloos, afgevoerd op een
reservoir en vervolgens op de
sloot. Hoe de zaak nu om te
zetten in een permanente ex
ploitatie?
Schuur: „Hoe dat zal wor
den geregeld weten we nog
niet. Nu gaat het erom, reac
ties te peilen. Je moet eerst
gewoon afnemers hebben.
Eentje is er al, en dat is een
flinke: de grote strafinrich
ting hier in Beerse. Binnen
uiterlijk twee jaar, verwach
ten we, is de bron volledig in
gebruik".
Met de gevangenis en -
- straks - een heleboel tuin
bouwkassen rond Beerse zijn
de mogelijkheden van de on
deraardse warmtebron nog
lang niet uitgeput, vult Guido
Verreyt van het Belgische on
derzoekcentrum aan. „Een di
rect uitvloeisel is al dat bij
Turnhout nog een put zal
worden geslagen, die die stad
van stadsverwarming gaat
voorzien. En er zullen nog
meer plannen komen, ook bij -
voorbeeld voor de industrie.
Wij voorzien een sneeuwbal
effect".
De ondergrondse heetwa-
ter-zee houdt niet op bij de
grens, maar strekt zich ook
onder ons land uit. Ook bij
ons, zegt Schuur, liggen er
dus grote mogelijkheden, en
hij zou zijn pompen daar
graag voor leveren. „Maar in
Nederland is geothermie nog
tamelijk onbekend. Alles gaat
uiterst traag. We hopen nu
maar dat er als gevolg van dit
project een versnelling op
treedt".
Paul Schuur neemt een monster. - foto marcel bekken
