DE STEM
NEDERLAND HAD
EEUWENLANG
VASTE VOET OP
JAPANSE BODEM
nederlai
nederland 1
belgie ned 1
duitsland 3
ijna vier eeuwen geleden, op 19
april 1600, strandde de Hollandse koopvaarder 'Lief
de' na een barre tocht in Japan. Aan het hoofd van het
armzalig groepje overlevenden stond een Engelsman
in Hollandse dienst, William Adams. Dat feit leidde een
eeuwenlange Nederlandse aanwezigheid in het verder
voor de buitenwereld afgesloten Japan in. De Hol
landse aanwezigheid leidde er zelfs toe dat tal van Ja
panners zich bekwaamden in de Nederlandse taal.
Binnenkort landt Dries van Agt na een prima ver
zorgde vliegreis gewoon op het vliegveld van Tokio
om aan het hoofd te gaan staan van de EG-delegatie
in Japan. Een terugblik op 400 jaar Nederlands-Ja
panse betrekkingen, wederzijdse beïnvloeding en ont
moetingen in het kielzog van de 'Liefde'.
Verschrikkingen
Shogun
Woordenboek
Achter de afgebladdt
zijn slaapkamer klink
Te rijk
I
B
Door Mathleu Kothuls
In de tweede helft van de negentiende
eeuw kwam de klad in de bijzondere be
trekkingen tussen ons land en Japan. Sinds
1600 had er bijna ononderbroken handel
bestaan tussen Japan en een Nederlandse
handelspost op het kunstmatige eilandje
Deshima bij Nagasaki. Voor Japan dat
zich vrijwel volledig van de buitenwereld
had geïsoleerd, betekende die handelspost
gedurende eeuwen de enige poort naar de
rest van de wereld en een bron van kennis
en informatie over westerse wetenschap en
techniek. De Nederlands-Japanse betrek
kingen werden pas ver na de Tweede We
reldoorlog heel voorzichtig hersteld.
Op 27 juni 1598 vertrokken uit de haven
van Rotterdam vijf schepen, de 'Hoop',
'Geloof, 'Liefde', 'Trouw' en 'Blijde Bood
schap'. Doel van deze eerste grote Rotter
damse ontdekkingsexpeditie was, in plaats
van de toen al bekende route rond Kaap
de Goede Hoop, via Straat Magelhaes
(Zuid-Amerika) in het spoor van de En
gelse ontdekkingsreiziger Francis Drake
Azië te bereiken. Onderweg zouden de
Hollanders proberen de rijke Spaanse pro
vincies in Zuid-Amerika te plunderen.
Overigens wist het gewone scheepsvolk
niets van het reisdoel van de expeditie. De
reders-koopheden Pieter van der Hagen en
Johan van der Veeken waren doodsbe
nauwd dat zich niemand zou aanmonste
ren op schepen die zo'n lange en gevaar
lijke reis zouden maken. Aan boord van de
schepen bevonden zich behalve handels
goederen (vooral wollen stoffen) veel wa
pens, bedoeld voor de plundertochten.
De reders gingen zo omzichtig te werk
dat zelfs de meeste kapiteins en officieren
op de expeditieschepen niet van het werke
lijke reisdoel op de hoogte werden ge
bracht. Een van hen was Dirck Gerritsz
Pomp die eerst op de 'Liefde' en later als
kapitein van de 'Blijde Boodschap' de ex
peditie meemaakte.
De angst voor grote gevaren tijdens deze
expeditie was er niet ten onrechte. Slechts
eenvijfde van de vijfhonderd bemannings
leden kon de reis uiteindelijk navertellen.
Scheurbuik en hete koortsen teisterden de
bemanningen nog voordat Straat Magel
haes werd bereikt. Uiteindelijk zou slechts
één schip, de 'Geloof, in de Rotterdamse
thuishaven terugkeren. Het schip was na
de verschrikkingen in de ijselijke doorvaart
in straat Magelhaes direct naar huis terug
gekeerd.
Het schip 'Trouw' wist de Molukken in In-
dië te bereiken maar erg veel schoot de be
manning daar niet mee op. De meeste be
manningsleden werden er door Portugezen
vermoord. De 'Blijde Boodschap' werd in
Chili door Spanjaarden aangevallen en
buitgemaakt.
De twee overgebleven schepen 'Hoop' en
'Liefde' zetten koers naar de overkant van
de oceaan waar de Engelse stuurman van
de 'Liefde', William Adams, de wollen
stoffen zou proberen te verkopen. De
'Hoop' is vermoedelijk tijdens die lange
oversteek vergaan, de 'Liefde' bereikte op
19 april 1600 de oostkust van het Japanse
eiland Kyusha. Slechts 25 van de 110 be
manningsleden waren nog in leven, vijf
konden nog op eigen benen staan.
Dit armzalig groepje Hollanders, wegge
stuurd om een rijke buit thuis te, brengen,
legden zo de basis voor een hechte Hol
lands-Japanse samenwerking die ruim
twee eeuwen zouden duren. De Portugezen
die in Japan al vaste voet aan de grond
hadden gekregen door hun ruilhandel van
Chinese zijde tegen Japans zilver (tussen
Macao en Nagasaki), hadden alle reden
om bang te zijn voor de nieuwkomers die
deze winstgevende handel zouden kunnen
bedreigen. De in het kielzog van de Portu
gese ontdekkingsreizigers en handelaren
meegekomen Jezuïeten hadden inmiddels
de hele haven van Nagasaki in bezit gekre
gen. Onder het bewind van de Japanse
leenheer Hideyoshi Toyotomi keerde ech
ter het tij en in 1587 confisqueerde hij dit
Portugese steunpunt in Nagasaki.
Toyotomis opvolger Ieyasi die zich inmid
dels door de Japanse keizer had laten be
noemen tot shogun (opperbevelhebber)
maakte dankbaar gebruik van het wapen
tuig in de ruimen van de 'Liefde' en be
noemde stuurman Adams tot een van zijn
adviseurs bij de bouw van twee schepen
naar Europees model. De Portugese in
vloed in Japan nam inmiddels steeds ver
der af.
Adams kreeg in de'loop der jaren diverse
hoge titels en werd door Ieyasu 'Anjin-san'
genoemd, 'meneer de zeeloods'. En zo
staat Adams nu nog onder de Japanners
bekend. De wijk 'Anjincho' in Tokio her
innert nog aan Adams. Een ander beman
ningslid van de 'Liefde', Jan Joosten van
Lodensteyn, trouwde met een Japanse en
bleef in Japan achter. Ook zijn naam leeft'
voort in de wijk 'Yaesu' in Tokio.
Het merendeel van de bemanningsleden
van de 'Liefde' keerde naar Nederland te
rug. Ze voeren in 1605 op een Japanse
jonk naar Patani waar ze een Nederlandse
-
L
ZATERDAGCZ
6 JUN119871 O
Een 'Hollands'straatje In Deshima anno 1855. Een aquarel door Van Lijnden.
- j
„Je mag in Amerik:
maar kom niet aan
van j eugd en 1
Pat MacDonald, pc
'Hoe
exc
SJL
Tijdverdrijf van Hollanders met yujo's In de kamer van het opperhoofd van Deshima met uitzicht op de baal van Nagasaki. Een aquarel uit 1825.
Het kielzog van de Liefde
De aanbieding van de 'Soemblng' aan de Japanners bij de Nederlandse marineschool In Nagasaki
vloot onder leiding van Cornelis Matelieff
ontmoetten en boden hem een brief aan
van Ieyasu. De shogun nodigde de Neder
landers daarin uit om in Japan handel te
komen drijven. Het zou nog tot 1609 du
ren voordat twee nieuwe Hollandse sche
pen naar Japan vertrokken om dit aanbod
met beide handen aan te grijpen.
Tussen 1641 en 1847 deden 606 Hollandse
VOC-schepen Nagasaki aan, een gemid
delde van drie schepen per jaar. Zij brach
ten zijde, weefsels, suiker, huiden en verf
stoffen in ruil voor goud- en zilverstaven,
munten, lakwerk en kamfer. De bijzondere
positie van de Nederlanders in Japan
strekte echter veel verder dan de ruil van
handelswaar en het handelsmonopolie dat
werd verkregen na het verdrijven van de
Portugezen.
In 1634 gaf de shogun opdracht een eiland
in de baai van Nagasaki aan te leggen om
hierop Portugese handelaren onder te
brengen. Door deze afzondering hoopte hij
hen beter te kunnen controleren. Het
kunstmatig (waaiervorming) aangelegde
eilandje was niet meer dan 600 voet lang
en 200 voet breed en met een houten val
brug verbonden met de vaste wal. Bij deze
brug zetten de Japanners een stevig wacht
huis dat als toegang diende tot het eiland
en later door de Hollanders de Landpoort
werd genoemd.
Een tweede toegang tot Deshima was de
Waterpoort die aan een van de korte zij
den van het eilandje werd gebouwd. Hier
werden sloepen en jonken geladen en ge
lost die de verbinding tussen de geankerde
schepen en Deshima onderhielden. Een
omheining van houten planken omsloot
het eilandje. Toen de aanleg in 1636 was
voltooid werden de Portugezen er onmid
dellijk op gehuisvest. Hun verblijf was
slechts van korte duur. In 1639 zij en alle
andere westerlingen, met uitzondering van
de Hollanders, uit Japan verbannen. De
Hollanders die tot dan in Hirado hadden
gehandeld, werden in 1641 op hun beurt
gedwongen naar Deshima te verhuizen. Zij
zouden daar, tot de openstelling van Japan
in 1854, gevestigd blijven.
De Nederlanders op Deshima leidden een
nogal eenzaam leven. Familie mochten ze
niet naar Japan meenemen en Japanse
vrouwen mochten niet op het eilandje ko
men. Wel kregen in 1642 theehuizen uit de
wijken Maruyama-cho en Yoriai-cho in
Nagasaki, toestemming om Yujo's, 'meis
jes van plezier', naar Deshima te sturen.
Met die eenzaamheid voor de Hollanders
viel het na verloop van tijd dus nogal mee.
In Japanse documenten vindt men ver
schillende benamingen voor deze meisjes,
zoals Keisei, 'schone vrouwen, vrouwen
van vermaak'. (In het Nederlands verbas
terd tot 'Keesje'). Pas veel later tijdens het
Nederlands verblijf in Japan ontstonden er
langdurige relaties van Nederlanders met
yujo's.
De Nederlandse aanwezigheid vormde
voor de Japanners een communicatieka
naal waardoor dit land ondanks eeuwen
lange, zelfgekozen isolatie, belangrijke
kennis vergaarde over de rest van de we
reld. Die kennis vormde in zekere zin een
voorbereiding op het aangaan van Japanse
betrekkingen met andere landen in de ne
gentiende eeuw.
Met name de Nederlandse taal vormde in
die zeventiende eeuw het medium waar
door Japanners westerse wetenschap be
studeerden, informatie opdeden over ge
neeskunde, techniek en politieke ontwik
kelingen in de westerse wereld. Tijdens de
laatste jaren van het zogenaamde shogu-
naat waren er in Japan niet minder dan
honderdveertig 'Oranda tjuji' (tolken Ne
derlands) waaronder douane-ambtenaren
en er werd een Nederlands-Japan woor
denboek (Nagasaki wage) samengesteld
om de communicatie te vergemakkelijken.
Ook op het gebied van de krijgskunst heb
ben de Japanners het nodige van de Hol
landers opgestoken. Aan boord van de
'Liefde' bevonden zich veel kanonnen die
door de Japanners dankbaar werden ge
bruikt tijdens de binnenlandse oorlogen
tussen de verschillende vorsten, koningen
en 'shoguns'. In 1650 gaf Willem Bijleveld
met twee matrozen van het VOC-schip
'Breskens' aan Japanners instructie in de
geschutsbediening.
Het gieten van geschut vereiste behalve het
nodige materiaal, ook de technische ken
nis, ervaring en vaardigheid waarover de
Japanners niet beschikten. Hun pogingen
om zelf geschut te gieten liepen dan ook
op niets uit.
Te zwaard viel er aan kennisoverdracht
door de Hollanders weinig eer te behalen.
De vechtkunsten waren in Japan al erg po
pulair en werden vaardig beoefend door
professionele krijgslieden, de 'samurai'.
Voor de kennisoverdracht van legerorgani-
satie en -oefening konden de Nederlanders
bogen op het werk van de prinsen Maurits
en Frederik Hendrik, waaronder hun suc
ces bij belegeringen van steden. De verove
ring van steden betekende uitbreiding van
belastinggebied en de Japanners waren in
deze militaire kennis dan ook erg geïnter-
resseerd. In verband hiermee maakte de
Nederlandse vestingbouw in Japan «J
gang.
Voor het fort Hakodate op het noordelijij
eiland Hokkaido heeft de vesting Naam
model gestaan. Vooral in 1840 ontstoa
een plotselinge Japanse vraag naar r|
tair-strategische kennis. De JapanrrF
vroegen om Nederlandse werken over
organisatie van buitenlandse legers, bo
ken met theorieën over strategie takt
Deze plotselinge
de op de snelle Engsi
overwinning op de veel sterker geaclj
Chinezen tijdeps de eerste Opiumoorlog
Een klassiek concert,
voor - als het even meezi
pen in Australië. Eind 19
en musicus drs. Clemens
uit Nijmegen zijn droom
een vallei nabij de Austr
stad Perth.
Door Hans Toonen
Eén middag per week 1
van de Ven zijn slaapstt
renplastic over de vlekke
dan een pak stro naar bir
En laat vervolgens twee scl
men. Menzo is het zwarte schl
witte.
Even later speelt Clemens
nantische riedels voor de,
jurgse vriend geleende mini-
„Als je voor schapen com]
»c'h eerst beter leren kennen
Iers achter welke muziek ze
Grijpt een doedelzak, bh
x>], laat de pijpzak stervens
ïhelen. En wijst licht telei
ipontaan in een hoek gedrev
.Eigenlijk moeten ze de doed
De klank komt overeen met 1
Pas als Bert van Baar, 31,1
»n musicus uit Noord-Holla
sen accordeon trekt, keert de
de slaapkamer annex portab
Clemens van de Ven, 37 jaar
Joekel en doorgeleerd in Ni
daar daar kan deze bakke
wood en dikbuik] es bier van
Gelukkig zit hij rijk in zijr
ïonderd per week. „En als
roerbaar is, voel ik de konin
evert zo'n droom hoopjes ge
Jaren geleden, toen hij bijna
iet het verkopen van Mexi<
inZwitserland.
Zijn gedroomd concert ve
ZATERDAG
;ti J
!|21.H
Maupassant
In zijn korte leven schree
>uy de Maupassant ontel
In 1855 schonk koning Willem II de w
logsbodem 'Soembing' aan Japan. Ono are verhalen, waarvan
leiding van Nederlandse zee-officier: nkele door de Franse televi
werd in 1856 in Nagasaki de Japanse mi'
neschool opgericht en een scheepswer'
bouwd. Later werden Japanse marine-
eieren in Den Helder opgeleid.
In de negentiende eeuw, toen Japan zit
internationaal niet langer kon isoleren f
contacten zocht met andere landen, det
zijn verfilmd. 'Berthe'
t het eerste verhaal ove
n mooi en geestelijk ach
ergebleven meisje. Haa
uders hebben haar steed
oor de buitenwereld verbor
en kunnen houden, maar 01
en dag komt Henri, een ve
22.50
koning Willem II nog verwoede
om de Nederlands-Japanse betrekkins 1 °P hezoek.
te bestendigen via het afsluiten van ei
handelsverdrag. Tevergeefs echter. In 181
had een Amerikaanse handelsmissie ondi
leiding van Perry meer succes. Overige
werden deze eerste Amerikaans-Japai
onderhandelingen gevoerd in het Ned
lands met behulp Engels-Nederlandse
Nederlands-Japanse tolken. Daaruit biet
dat Nederland nog tot die tijd de mees]
•e KRO start met vier docu
tentaires over de invloe
an de VS op de geschiedeni
an Midden-Amerika. D
westerse landen overtrof in kennis van 1 |wafiel*SSen.yan me
Japanse cultuur. ^ddtm-Amerika gaan teru
Brandhaard
M.-Amerlka
I* het begin van deze eeuw
Tijdens deze tweede fase in de Nede
lands-Japanse betrekkingen nam wel1
belangstelling voor verschillende asped inderen bewonen "zij
van de Japanse cultuur (Japanse hout® uk huis in een deftige
den) in ons land sterk toe. Zo werd Vi an Londen. Op een dag i
cent van Gogh tijdens zijn verblijf in Pa» live tijdens het golfen
sterk geïnspireerd door Japanse kuns Ikaar. In het ziekenhi_.
naars als Hokusai, Toyokuni III en Yosglijkt, dat hij aan Aids lijdt
Intimate
contact
Na 1854 en vooral na de Meiji-restauial
kwam er een definitief einde aan de tl
zondere positie van Nederland in Japl
Wel speelde ons land door de overdrarl
van kennis nog een belangrijke rol bij
verdere verwestersing van Japan op het ij
bied van de scheepsbouw en navig
niek.
Nadat Japan handelsverdragen had afj Bij de BRT begint de vierdel
sloten met de VS, Groot-Bnttanië, DwlHge Engelse tv-serie 'Intil
land en Frankrijk ging de Nederlan»ate contact' met Cla
handel met Japan met rasse schreden a-|Blooni in een van de rolle
teruit. De Japankunde in ons land belee>®oofdpersoon is Clive Grc_
echter nog een grote bloei. De eerste lj gory, die een kaderfunctie b:
stoel Japanologie werd al m 1855 oprP
richt aan de Leidse universiteit.
■i grote onderneming
'eedt. In zijn privé-leve
erloopt ook alles voorsp
chve is getrouwd me
en samen met hun twe
Toyokuni
maru.
De groeiende politieke macht van Jap'|
na overwinningen op China (1895), R"
land (1905) en na de bezetting van Kfl»
(1910) leidde in ons land aan het begin
deze eeuw tot grote angst voor een t(
mend Japans imperialisme. Nederli
Indië lag immers niet zo ver weg. Die1
al gevoelde dreiging bleek uiteindelijk
onterecht.
(In het spoor van de Liefde
Uitg. De Bataafsche Leeuw, A'dam
Prijs: f32,50)
César und
Rosalie
Schneider speelt
meest geslaag
e,«- Sinds haar scheid
de schilder Anto
Rosalie samen m
ar (Yves Montand),
met veel charme,
t wat hij wil.
