BOODSCHAPPEN
HALF UUR TIJD
VAN PARIJS
NAAR AMSTERDAM
ERICSSON
'Ander
GEZOCHT
VERKOOPRUIMTE
DE STEM ZATERDAG 25 APRIL 1987
el<
elecommunicatie is zo'n super-mo
dern woord. Het doet denken aan flitsende high-tech
en zoemende straalzenders. Voordat in 1844 de elek
trische telegraaf zijn intrede deed, werd voor het over
seinen van boodschappen gebruik gemaakt van de
zogeheten optische telegraaf. En hoewel nu bijna ver
geten, was ook dat telecommunicatie. Een simpel sys
teem, maar bijzonder effectief. Want een bericht deed
er gemiddeld een half uur over om van Amsterdam in
Parijs te geraken. Den Haag - Vlissingen? Geen pro
bleem: Eén minuut. En daar zaten dan wel 19 seinpos
ten tussen! Van kerktoren naar kerktoren, zo ging het.
Alleen, het moest niet mistig zijn of regenen, want dan
liep het systeem grandioos in de soep.
Codeboek
Belangrijk
L'Empereur
Lichtseinen
Militaire interesse
Ongelooflyk
Lipkens
Morse
DE STEM FINANCIËN,
RIJEN - De Franse miljarden
municatiebedrijf Ericsson h(
geen gevolgen voor de vestigir
MEUBELFABRIEK
OISTERWIJK
Del
Uit
T49
T
Door Cees Maas
Seinmeester Jacques Ornaux, officier in
het Franse keizerlijke leger, keek bezorgd
door zijn koperen verrekijker naar de to
renspits van het dorp Secjein, 11 kilometer
zuidelijker. Het weer op die druilerige
morgen in maart van het jaar 1811 stemde
hem niet vrolijk. Seinmeesters moesten
zonnige dagen hebben, geen mist of regen.
Alleen dan konden ze hun hoogst verant
woordelijke werk naar behoren doen. Er
was per slot van rekening een oorlog gaan
de. De verbindingsdienst moest dus opti
maal functioneren. Maar vandaag was het
huilen met de pet op. Mistroostig wreef hij
zijn blauwe vingers warm.
De torenspits van Seclin was slechts bij
vlagen waar te nemen. Tussen de buien
door, als het zonnetje doorbrak, ont-
waardde hij vaag de seinpaal van zijn col
lega. Hingen de seinbalken nog wel in de
zelfde stand of kwam er soms een bericht
door? Het was verdorie bijna niet te zien.
De officier vloekte hardgrondig en
stampte zijn koude voeten warm op de ba
lustrade van de hoge kerktoren van Rijssel.
Aan zijn twee assistenten zou hij voorlo
pig niets hebben. Bernard de bakkerszoon
had zich gisteren gewenteld in de lusten
met een struise Vlaamse meid en lag voor
pampus in de hoek van de seinpost. Het
zou nog uren duren voor hij weer wat bij
zijn positieven kwam. De andere ver-
phchte vrijwilliger was niet eens op komen
dagen. Zeker geen zin of ook een kater.
Dat doet maar. Ornaux zuchtte maar eens
diep. Die knakker ging op rapport en zou
nog een zware pijp te roken krijgen.
Officieel, zo schreef het reglement voor,
moesten de assistenten elke tien minuten
'voor- en achteruit kijken' gedurende hun
hele diensttijd. Officieus, dat waren zijn
eigen regels, moest er voortdurend geke
ken worden. Tien minuten tussentijd was
in de ogen van meester Ornaux een onaan
vaardbaar lange periode. Voor de seinpost
Rijssel hield dat in dat de één zijn ogen
niet van de kerktoren van Seclin liet af
dwalen, terwijl de andere assistent de sein
paal op de spits van Roubaix, 15 kilometer
naar het noorden, in de gaten hield. Voort
durend, zonder af te laten. Als er een sein
doorkwam was het de beurt aan de offi
cier. Alleen hij kende de geheime tekens en
mocht de katrollen van de seinpaal bedie
nen om de boodschap naar de volgende to
renspits door te geven. Zijn codeboek lag
altijd klaar.
Want het gebeurde wel dat het hoofd
kwartier in Parijs nep-berichten doorzond.
Enkel en alleen om te controleren hoe lang
een boodschap er over deed om van Parijs
in Amsterdam te geraken. Als dat te lang
duurde ging een inspecteur van de gene
rale staf uitzoeken bij welke seinpost de
fout gelegen had. Een half uur was de ge
middelde tijd die een bericht nodig had
om de ruim 500 kilometer te overbruggen.
Daar zaten dan meer dan 40 seinposten
tussen. Op kerktorens, heuvels, of andere
hooggelegen punten.
De telegraaflijn Parijs - Rijssel - Ant
werpen - Utrecht - Amsterdam was be
faamd in het Franse leger. Van het aller
hoogste belang nu Napoleon het rebelle
rende Koninkrijk Holland in de zomer van
1810 had ingelijfd. Alleen de beste sein
meesters werden op de lijn ingezet. Aan de
hand van de logboeken waarin iedere sein
meester van elke boodschap de juiste ont
vangst- en doorzendtijd moest noteren,
was een trage seinmeester gemakkelijk te
ontdekken. En berg je dan maar. Eén be
risping van de inspecteur-generaal en je
kon je bij het voetvolk vervoegen om de
rest van je dienstijd in de modder op het
Vlaamse platteland door te brengen.
Na de cavalerie en de artillerie was de ver-
Een vroege telegraaf van Claude Chappe op het dak van het Louvre In Parijs.
Een seinpaal boven op een toren midden In een vlakke omgeving.
De telegraaf die het
enkel op zicht deed
bindingsdienst het belangrijkste onderdeel.
Ornaux zelf beschouwde het natuurlijk als
hét belangrijkste leger-onderdeel. Iedere
willekeurige boer kon per slot van reke
ning paard rijden of een kanon afvuren.
Voor seinmeester moest je echter twee jaar
studeren aan de millitaire academie. Dat
werd je dus niet zomaar.
Ornaux werd een beetje zenuwachtig
van zijn eigen gepieker. Zijn staat van
dienst kende geen enkele smet en hij wilde
dat zo houden ook. Daarom liep hij heen
en weer over de balustrade. Richtte zijn
verrekijker twee minuten op Roubaix, hep
dan op een drafje naar de andere kant en
bekeek de seinpaal van Seclin weer een
poosje. Het was een slopend karwei. Mor
gen, dacht hij grimmig, zou hij een verzoek
indienen voor twee nieuwe assistenten. Die
twee halvegaren was hij beter kwijt dan
rijk. Een tijdje in de militaire gevangenis
zou trouwens niet slecht voor ze zijn.
Om twintig minuten over tien brak er
een enorme regenbui los en was het ge
daan met de waarnemingen van Ornaux.
Geen honderd meter kon je meer kijken,
laat staan 15 kilometer. De officier ging
naar binnen en boog zich maar weer eens
over zijn codeboek met de 31 seinen die hij
allang uit zijn hoofd kende. Een kwartier
later was het droog en brak de zon weer
door. Ornaux leunde op de reling van de
balustrade en richtte zijn zeemanskijker op
de torenspits van Seclin.
Warempel.de dwarsbalken aan het
kruis van de seinpaal hingen niet meer in
de neutrale stand. Ornaux begon te haastig
ontcijferen en schreef de volgende bood
schap in het logboek op: 'L' Empereur a
un fils. Le garijon est né dix heures et de-
mie. Vive le fils de l'Empereur'. De keizer
heeft een zoon, zegt het voort! Potverdo
rie.Seinmeester Ornaux begon in alle
haast zijn seinpaal in gereedheid te bren
gen en trok aan de katrollen, zodat de
seinmeester in Roubaix de heugelijke
boodschap verder kon verspreiden.
Maar ook de posten tussen Rijssel en
Amsterdam kregen te maken met de naar
het noorden trekkende regenbui. De bood
schap dat Napoleon een zoon had, kwam
dus pas de volgende dag in Amsterdam
aan. Een blamage voor de dienst. De tele
graaflijn was erg traag gebleken. Hoogst
ongebruiklijk overigens, want het bericht
dat de vesting Den Bosch was gevallen,
werd binnen twintig minuten met gejuich
door het Parijse hoofdkwartier begroet.
Maar nu, een mogelijk opvolger voor Bo
naparte. Dat was oneindig veel belangrij
ker dan de val van welke vesting dan ook.
Of het moest Parijs zijn
Seinmeester Ornaux trof echter geen
blaam Hij had meer dan zijn plicht ge
daan en het was gewoon het slechte weer
dat een snelle verbinding verhinderde. De
inspecteur-generaal beklom een week later
wel de toren van Rijssel, maar moest aan
de hand van het logboek van Ornaux kon
stateren dat de regen de sta-in-de-weg was
geweest. Of de plichtsgetrouwe seinmees
ter twee nieuwe assistenten kreeg die niet
zo veel dronken of achter de Vlaamse mei
den aan joegen, laat de historie onvermeld.
Slecht weer was het grootste nadeel van de
optische telegraaf, 's Nachts kon er nog
wel wat worden doorgeseind, want dan
werd er gewerkt met lichtseinen. Dat had
den de Fransen overgenomen van een van
de eerste optische telegraafsystemen die de
wereld kende: de kustbeveüiging. Beveili
ging is eigenlijk geen goed woord, het was
meer een primitief soort van seinsysteem
dat was opgebouwd uit bakens aan de kus
ten. Bedoeld om de schippers met be
paalde tekens te laten weten dat ze de kust
van Westkapelle naderden en niet die van
Texel. Het systeem was overgewaaid uit de
scheepvaart, want op zee was (en is) het
gebruikelijk dat de schepen onderling sei
nen uitwisselden met vlaggen en vaantjes.
Die eerste optische telegraaf aan de
duinkanten (de oudste gegevens over zo'n
systeem in Nederland dateren uit de jaren
1793 en 1794) was dus een netwerk van
seinposten waarmee het mogelijk was re
gelmatig berichten door te geven. Niet al
leen aan de schippers, maar ook onderling.
Communiscatie tussen de seinposten. En
dat was nieuw. Voor Nederland tenminste,
want in Frankrijk waren ze in die tijd al
heel wat verder.
In 1792 vond Claude Chappe zijn be
roemde Télegraphie Aërienne uit. Een in
gewikkeld, maar ijzersterke methode die
tientallen jaren lang in zwang zou blijven.
De zenuwachtige seinmeester Ornaux die
het bericht van de geboorte van Napo
leon's zoon doorgaf op de toren van Rijs
sel, werkte er in feite in 1810 nog mee.
Toen was het natuurlijk wel wat verbeterd
op onderdelen.
Chappe dus, zette twee jaar na de geboorte
van zijn uitvinding een eerste lijn op tus
sen Parijs en Rijssel een afstand van '60
uren gaans'. De uitvinder richtte slechts 12
seinstations in en de resultaten waren zo
bevredigend (een bericht had gemiddeld
13 minuten nodig om van punt A naar
punt B, de '60 uren gaans', te komen) dat
op slag de begeerte van alle militaire bon
zen in Frankrijk werd gewekt. De gene
raals begrepen de mogelijkheden van een
goede verbindingsdienst in een land dat in
oorlog verkeerde.
Chappe kreeg dus vrij spel, een zak met
geld en een bundel volmachten, en breidde
zijn lijnen uit. Zijn telegraaf bewees de
Fransen bijzonder veel diensten met name
bij de veldtochten over de Rijn functio
neerde de lijn Parijs - Straatburg voor die
tijd ongelooflijk goed. De generaals grom
den van tevredenheid en Chappe kreeg on
derscheiding na onderscheiding.
Zijn systeem was opgebouwd uit een
rechtstandige paal of mast op een toren of
een berg. Aan die paal bevond zich een
dwarsbalk die als hefboom kon bewegen.
Chappe monteerde aan de uiteinden van
die hefboom beweegbare vleugels. Zo had
hij een ingewikkeld latwerk gebouwd
waarmee hij door de stand van de verschil
lende balken ten opzichte van elkaar te
wijzigen, maar liefst 196 combinaties kon
vormen. Het geheel werd bediend met een
katrollensysteem. Elke combinatie stond
voor een (geheim) teken. Al die tekens sa
men vormden dan de woorden van een be
richt. Behoorlijk ingewikkeld en zelfs
Chappe vond die bijna tweehonderd com
binaties teveel van het goede. Uiteindelijk
werden er 'slechts' 98 gebruikt.
De minimumafstand tussen de seinjiosteo
was die, waarbinnen de bewegingen van de
balken met een goede zeekijker nog vielen
waar te nemen. Bij normale omstandighe.
den, en seinmeesters van het kaliber Or
naux, kon een bericht in 9 minuten van
Leipzig in Parijs zijn. 'Dit luidt schier on
gelooflyk,' schetterde de Nederlandse
krant Oeconomische Courant van 8 mei
1799 over vier kolommen. En de redacteur
vervolgde in stomme verbazing: 'Alle de
Telegraphen dienen slechts tot voertuigen
voor de stoflooze tyding, die met een snel
heid des bliksems voortvliegt.'
Natuurlijk was niet alleen de Oeconomi
sche Courant verbaasd. De uitvinding van
Chappe viel op in het buitenland en men
ging met of zonder toespassing van het ba
sisidee van de Fransman in eigen land aan
de slag. Dat resulteerde in verbeteringen.
In het jaar 1795 wordt de eerste Neder
landse (particuliere) telegraaflijn vermeld,
tussen Groningen en Fernsum. De vleugels
aan de hefboombalk werden later vervan
gen door bollen van gevlochten wilgente
nen, waarin 's nachts een olielamp werd
gehangen, of schijven van allerlei makelij.
Zo rond het jaar 1803 werd de Neder
landse kusttelegraaf in werking gesteld.
Een beter systeem dan Chappe; zeven bol
len die in allerlei standen konden worden
gehangen, maar toch weer uitgaand van
net grondidee van de pientere Fransman.
De belangrijkste verbetering was die van
de Nederlander Antoine Lipkens, maar
dan zijn we al weer wat jaren verder, in
1830 om precies te zijn. Lipkens, stichter
van de Technische Universiteit in Delft en
hoofdingenieur bij het kadaster, ontwik
kelde een telegraafverbinding toen de Zui
delijke Nederlanden rebelleerden. De
voornaamste inbreng van de ingenieur be
stond er uit dat hij alle systemen op een
hoop gooide en een, voor die tijd, heel sim
pel en makkelijk te bedienen telegraafsys-
teem er uit viste.
Lipkens was zijn tijd ver vooruit. Hij ge
bruikte zes eenvoudige tenen schijven die
of in een horizontale stand (en dan zag je
dus niets) werden gezet, of vertikaal hin
gen. Een primitieve digitale techniek, in
feite. De 'nullen en de enen' waar nu elke
computertaal in de wereld op is gebaseerd.
Met die zes schijven waren tal van combi
naties mogelijk. Het belangrijkste voordeel
ervan was dat de seinmeesters in één oog
opslag konden zien of een schijf vertikaal
lung. Veel gemakkelijker natuurlijk, dan
een bepaalde stand van een hefboombalk
of de hoogte van een bol ontcijferen.
Hij begon met de verbinding Den
Haag - Breda. Met 7 tussenstations werden
de 80 kilometer overbrugd. De telegraaf
van Lipkens kende per seinpaal twee verti-
kale rijen van elk drie draaibare tenen
schijven met een diameter van ruim 1 me
ter en een tussenruimte van 2 meter. Er
konden 63 tekens worden gemaakt. Het
was zo simpel dat één persoon het met ge
mak kon bedienen. Seinmeester Ornaut
had ongetwijfeld graag met het systeem
van Lipkens gewerkt, zeker gezien zijn ai-
keer van zijn twee assistenten.
Snel was de telegraaf van Lipkens ook
Het overbrengen van een sein van Den
Haag naar Vlissingen (19 tussenstations)
koste minder dan een minuut! Maar hoe
snel en hoe makkelijk te bedienen ook, er
bleven nadelen kleven aan de optische te
legraaf en ingenieurs bleven verder zoeken.
Het einde van het opmerkelijke systeem
was definitief toen de Amerikaan Morse in
1842 de elektromagnetische telegraaf tot
industriële rijpheid bracht.
Chappes malle seinpalen en Lipkens'
wilgentenen schijven waren ineens niet
meer nodig tussen al dat gepiep van de te-
legraafsleutels. De Rijkstelegraaf van Ne
derland werd in 1852 opgericht. Er kwam
een openbaar net met vertakkingen naar
het buitenland en de boel werd steeds
technischer.
De seinmeesters Ornaux anno 1870
stonden niet meer te verpieteren op een
tochtige torenspits, maar tikten hun sleu
tels in behaaglijke kantoren. De bood
schappen werden echt bliksemsnel. Com
puters vervingen de tenen schijven en de
gevlochten bollen. Het zou echter nog heel
wat jaren duren voordat iemand op het
idee zou komen het woord 'telecommuni
catie' in de annalen van de Nederlandse
taal op te tekenen. Pionier Chappe, sein
meester Ornaux en ingenieur Lipkens heb
ben dat woord nooit gehoord, maar als ze
nog leefden zouden ze dat mooie moderne
woord, dat zo indrukwekkend klinkt, on
getwijfeld hebben vertaald in een simpele
draai met een tenen schijf.
Met deuk un tr. Jan Bram-, Technische Univereite#
Delft
Van onze verslaggever
YERSEKE - De Zeeuwse
mosselvissers boekten het
afgelopen seizoen een re
cord-omzet van bijna 70
miljoen gulden. Dit ondanks
het tijdelijke stilleggen van
de mosselaanvoer in sep
tember en oktober 1986.
Vooral in het begin van het
vangstseizoen gingen de mos
selen voor ongekend hoge prij
zen de deur uit De mosselvei-
Van onze verslaggevers
Volgens financieel directeur L. de
Rijen is er geen uitbreiding in wt
wachten voor het bedrijf. De onde
zighouden met de ontwikkeling,
van telefooncentrales aan de Ned
niet aan Frankrijk leveren.
De Hoon kan niet beoordelen of
politieke overwegingen een rol
hebben gespeeld bij het Franse
besluit voor de aanleg van digi
taal telefoonnet voor Ericsson
te Wezen en niet voor de combi
natie AT T/Philips. „Ik weet
alleen dat wij goed in de markt
liggen. Daarnaast kunnen er
allerlei andere factoren een rol
hebben gespeeld. Deze order
zal ongetwijfeld ook een posi
tieve uitstraling voor andere
Nederlandse vestigingen heb
ben".
Ericsson Telecommunicatie
B.V. in Rijen telt 850 werkne
mers en draait met een jaar
lijkse omzet van ƒ250 miljoen.
(ADVERTENTIE)
Het graf van Claude Chappe. Een
seinpaal moet aan zijn uitvinding hef'
Inneren.
In Roosendaal (buiten het
centrum) of in de directe
omgeving van deze stad, in
beide gevallen gemakkelijk
bereikbaar via de A-17
èn/of A-58, zoeken wij een
ruimte van ca. 600 700
m2. Geschikt om in te rich
ten tot meubeltoonzaal en
bestemd voor de recht
streekse verkoop aan parti
culieren.
Offertes worden met be
langstelling tegemoet ge
zien op onderstaand adres:
Heusdensebaan 165,
5061 PN
Oisterwijk
Van onze verslaggever
ETTEN-LEUR - Het aantal
banen bij Thetford in Et-
ten-Leur zal dankzij de uit
vinding van een chemisch
toilet met een cassette-sys
teem binnen twee jaar met
40 tot 50 procent toenemen.
Daartoe wordt twee miljoen
gulden geïnvesteerd.
Voor dat geld wordt het be
staande onderkomen van 6500
vierkante meter vergroot tot
9500 meter.
Het leeuwendeel van die
groei komt voor rekening van
een nieuw chemisch toilet dat
sinds vorig jaar mondjesmaat
in Europa te koop is. De be
staande Porta Potti's van Thet
ford kregen gezelschap van de
Cassette Porta Potti, een che-
•bisch toilet met electrisch aan
gedreven waterspoeling dat in
een caravan of motorhome
wordt ingebouwd. Van buiten
af kan dat de 22 liter afvaltank
Worden verwijderd.
„We dachten dat het voorna-
melijk voor de duurdere cara
vans interessant zou zijn maar
van de vier meier-caravans
Wordt nu al vijftig procent ver
kocht met onze cassette. En er
jbjn twee vouwwagen-fabri
kanten die 'm willen inbou
wen", kan adjunct-directeur
William Croonenberg van
thetford Europa melden.
Op het Etten-Leurse indus
trieterrein zetelt sinds 1973
thetford en sinds 1979 is hier
bet Europese hoofdkantoor ge
vestigd van de Thetford Cor
poration' uit Ann Arbor bij De
troit. Het bedrijf is in 1963 op
gericht door F. Sargent die zijn
onderneming de naam van zijn
woonplaats gaf. „We hebben
geen banden met Ford Motor
t-ompany", verzekert Croonen-
beri
--'g, een misverstand dat door
net tweede deel van de be
drijfsnaam en de nabijheid van
auto-stad Detroit kan ontstaan.
bi 1967 kwam Sargent mefde
forste Porta Potti op de markt
net :riee is simpel: maak een
draai
waar
chem
beeld
gistin
totda
den l
chem
fent
den
klaar
chem
confo
ten z
nadri
de vl<
bedri,
gen
is afg
porte
beans
dat te
Euroi
vanu
gens
enbei
aangi
een
rangs
lijst
gaan
ming
Als
reld
ford?
iets
liam
wel
gold
woor
hoorc
antwi
meer
vans
trale
micrc
rust
Thetf
Duits
