DE STEM
'DE MAATSCHAPPIJ
MOET BEPALEN HOE
WE OMGAAN MET
NIEUWE INZICHTEN'
3
VOLKSSd
Reve
Menselijke genen fabriek
leutelen aan de erfelijke eigen
schappen van planten gebeurt al volop. Er kraait nau
welijks een haan naar. Bij proefdieren wordt eveneens
geëxperimenteerd met erfelijk materiaal. Dat stuit al op
meer weerstand. En nu is de mens aan de beurt. In
Amerika wil men de gehele erfelijke blauwdruk van de
mens vastleggen. Moeten we binnen afzienbare tijd
rekening houden met een genenpaspoort: als inlegvel
in 't trouwboekje en als leidraad voor de verzekerings
premie? En ligt de weg open naar het produceren van
mensen met bijzondere kwaliteiten, en zonder erfelijke
fouten? Die veronderstellingen gaan veel te ver, vindt
prof. dr. H.H. Ropers, die zich aan de Katholieke Uni
versiteit te Nijmegen bezig houdt met de menselijke
erfelijkheidsleer. Maar hij is blij dat er nu tenminste
over wordt gepraat en nagedacht. Want de maat
schappij zal snel enkele knopen moeten doorhakken.
In mootjes
m Het DNA bestaat uit spiraal
Riskant
Misvatting
Repareren
Embryo's
Normen nodig
Meer bewust
Blauw en wit
Broer
S
Door Kees BuIJs
„Binnen één generatie zullen we vrijwel
alle genen kennen, die ten grondslag liggen
aan de bekende erfelijke ziekten. De kaart
met de precieze volgorde van de 3,5 mil
jard bouwstenen die samen onze erfelijke
eigenschappen vormen, komt er ongetwij
feld aan. Maar ook als we die stuk voor
stuk op hun plaats kunnen zetten, weten
we nog niet hóe het geheel werkt."
Dat ziet prof. H.H. Ropers als hét grote
probleem in het erfelijkheidsonderzoek; de
tak van wetenschap die de laatste tijd de
ene opzienbarende ontdekking na de an
dere doet.
Tot tien jaar geleden was de menselijke
erfelijkheidsleer - de deftige naam ervoor
is antropogenetica - een klein vakje tussen
de grote jongens. Nu lijkt het vak het Star
Wars project van de medisch-biologische
wereld te gaan leveren: het 'kraken van
onze erfelijke code.
Maar in de opwinding ziet men gemak
kelijk een paar dingen over het hoofd,
meent Ropers. „Men suggereert: zodra we
de plaats van de menselijke genen op de
chromosomen en de volgorde van hun
bouwstenen kennen, weten we ook hoe ze
werken. Maar dat is niet zo. Wel kunnen
we er aan de hand van de volgorde achter
komen wéér genen zitten, dus wiikr het
DNA informatie bevat. Maar van de
meeste genen is de functie nog absoluut
niet bekend."
Van het kleinste menselijke chromo
soom - het enige dat niet in de kern, maar
in een klein celorgaantje voorkomt - ken
nen we de volgorde van de 16.500 bouw
stenen al vijf jaar. Hetzelfde geldt voor de
globale functie van vrijwel alle genen die
op dit chromosoom zitten. De meeste van
deze genen hebben te maken met de ener
giewinning van de cel. Maar hoe ze precies
werken, en welke ziekten zouden ontstaan
als een van de genen defect is, is totnutoe
volledig onbekend.
In elk geval geeft het de geneticus moed
dat hij over vijf jaar niet werkloos is.
Om de volgorde van de bouwstenen van
een gen op een chromosoom te bepalen,
moeten DNA-ketens in mootjes worden
gehakt. Een systeem van mijlpaaltjes en af-
telpunten op moleculaire schaal moet er
voor zorgen, dat die afzonderlijke stukjes
-variërend van vijftigduizend tot enkele
miljoenen bouwstenen- later weer in de
juiste volgorde kunnen worden gebracht.
Het is in DNA-laboratoria een gepriegel
van jewelste; voor je het weet ben je de tel
kwijt.
Totnutoe zijn zo'n achthonderd genen
in kaart gebracht, van de vijftig- tot hon
derdduizend die in onze chromosomen op
geslagen liggen. De meeste genen zijn heel
moeilijk op te sporen en thuis te brengen.
Gelukkig helpt de natuur een handje.
Op enkele miljoenen plaatsen in onze
chromosomen zitten namelijk genen die er
heel gemakkelijk zijn uit te pikken, en die
dus mooi als mijlpaaltjes en vlaggetjes
kunnen dienen. Ze worden merkgenen ge
noemd. Als het gen waarnaar men zoekt
Genen kun Je niet op een chromosoom zien. Ze zitten met z'n duizenden op
één minuscuul draadje, en zijn alleen met behulp van DNA-meth'oden te herken
nen, zoals hierop het X-chromosoom.
Drie chromosomen zoals ze er onder de llchtmlcroscoop uitzien. Het linker van
de drie Is normaal. In het middelste chromosoom blijkt op de plaats waar het
pijltje staat, een stukje te ontbreken. Op het rechter chromosoom Is onder de mi
croscoop geen verschil te zien met het normale chromosoom. Maar met DNA-
Jechnleken Is aan te tonen, dat bij het pijltje een stuk DNA ontbreekt
Prof. dr. H.H. Ropers In het recombinant DNA-laboratorlum van het Instituut antropogenetlca.
- FOTO JAN VAN LEEUWEN
Puzzelen met stukjes gen
Het menselijk lichaam is een
duizelingwekkende genenfa-
briek. Wat cijfers:
V Ons lichaam bestaat uit
honderdduizend maal een mil
jard cellen (een 1 met veertien
nullen erachter).
m Bijna elke lichaamscel bevat
in de kern 23 paar chromoso
men: dunne sliertjes, die onder
de microscoop alleen zicht-
baar zijn wanneer de cel zich
deelt.
tÊ Elk chromosoom bestaat uit
duizenden genen. Een gen be
staat uit stukken DNA, en bevat
de erfelijke code voor één pro-
dukt (meestal: maak dit of dat
eiwit).
vormige ketens van honderden
miljoenen bouwstenen, twee
aan twee gerangschikt: de zo
genaamde nucieotiden. De
volgorde van de bouwstenen
bepaalt wat het DNA maakt,
m Hoe klein de celkern ook is,
ais je het DNA dat erin opge
vouwen ligt uitrolt, blijkt het
twee meter lang.
m Als we alle DNA-strengen uit
één mens aan elkaar zouden
knopen, kunnen er tientallen
lijntjes van de aarde naar de
zon en terug van worden ge
maakt Het iicht zou, met z'n
snelheid van driehonderddui
zend kilometer per seconde,
méér dan een week nodig heb
ben om van het ene uiteinde
naar het andere te komen.
- bijvoorbeeld omdat het verantwoordelijk
is voor een erfelijke ziekte - nu maar dient
genoeg bij zo'n merkgen zit, is de kans
groot dat beide genen gezamenlijk overer
ven. Een gen verhuist namelijk meestal
niet in z'n eentje, maar neemt z'n hele
straat mee. Die merkgen-truc is volgens
Ropers de grote doorbraak geweest in het
erfelijkheidsonderzoek van de laatste tijd.
Van zo'n vierduizend ziekten is bekend,
dat ze min of meer erfelijk bepaald zijn.
Door de kans op erfelijke afwijkingen is
het krijgen van kinderen een riskanter on
derneming dan bijvoorbeeld parachute
springen, bergbeklimmen of diepzeedui-
ken. Ongeveer tien procent van alle pasge
borenen krijgt vroeg of laat een erfelijke
aandoening. Twintig tot dertig procent
van hen is, of wordt, ernstig ziek. Het
mongooltje is er een voorbeeld van: het
heeft één chromosoom teveel.
Ropers' instituut voor antropogenetica
houdt zich speciaal bezig met de ziekte van
Steinert, een vaak voorkomende domi
nante spierziekte: één op de vijfduizend
mensen lijdt eraan. Meestal treedt de
ziekte rond het 35ste jaar op. De meeste
patiënten overlijden rond hun 50e tot 60e
jaar. Het verantwoordelijke gen is gevon
den op chromosoom negentien.
Van de ruim twintig vaak voorkomende
erfelijke ziekten kan inmiddels meer dan
de helft met behulp van merkgenen wor
den aangetoond. Maar deze aanpak werkt
alleen bij afwijkingen die zijn gekoppeld
aan één enkel gen.
Daar ligt dus weer een hindernis. Want
verreweg de meeste erfelijke ziekten zijn
afhankelijk van meerdere genen, en van
andere factoren. Daarvoor gaat de merk-
gen-truc niet zomaar op.
Sommige afwijkingen erven over via een
klein aantal genen. De aanleg voor be
paalde hart- en vaatziekten bijvoorbeeld,
en ook de aanleg voor een vorm van mani
sche depressiviteit. Het blijkt mogelijk om
een klein aantal hoofdgenen in handen te
krijgen, die samen op zo'n aanleg duiden.
Het idee dat je je in de toekomst 'even laat
nakijken' op een boodschappenlijst van er
felijke eigenschappen, noemt Ropers een
grote misvatting. „De methode geldt nog
niet voor de hoofdmoot van erfelijke ziek
ten. We kunnen naar enkele specifieke ge
nen zoeken, maar er even een paar duizend
nalopen? Onmogelijk."
Er komt nog een ander probleem om de
hoek kijken. Mensen zijn op DNA-niveau
allesbehalve gelijk. „De meeste variatie die
we erin aantreffen", zegt de hoogleraar,
„heeft voor de werking van het DNA geen
enkele betekenis. Maar deze verscheiden
heid is uiterst hinderlijk wanneer je op
zoek bent naar een bepaald gen, dat al of
niet defect is."
Je kunt het vergelijken met de ruis op de
radio, die het signaal van de zender die je
wilt ontvangen bijna helemaal wegdrukt.
Als de aanleg voor onze lichamelijke en
geestelijke kenmerken erfelijk verankerd
ligt, valt dan in de toekomst te voorspellen
of iemand hoogbegaafd, muzikaal of spor
tief wordt?
„Een volstrekte utopie", vindt Ropers.
„Intelligentie bijvoorbeeld hangt van zó
veel erfelijke en andere factoren af. Over
het algemeen hebben heel intelligente
ouders kinderen die qua intelligentie bo
ven het gemiddelde liggen. Maar voorspel
lend onderzoek naar de toekomstige intel
ligentie van kinderen die nog geboren
moeten worden, ligt volledig buiten be
reik."
Van het voorspellen van de kans op erfe
lijke afwijkingen de diagnose- naar de
vraag, wat er genetisch te repareren valt
-de therapie. Als de menselijke erfelijke
code tot het laatste steentje is blootgelegd,
is dan een complete gentherapie nog
slechts een kwestie van tijd?
Ook hierover heeft Ropers z'n twijfels.
„Een reële mogelijkheid is het genezen
van ziekten die beperkt zijn tot specifiek
weefsel. Zoals afweerstoringen die alleen
maar in het bloed tot uiting komen."
In principe is het mogelijk om been
mergcellen uit het lichaam van een patiënt
te halen. Een klein deel daarvan zijn zoge
naamde stamcellen, die continu nieuwe
bloedcellen maken. Die worden voorzien
van een goed gen. Nadat het beenmerg is
ontvolkt, door de overige cellen dodelijk te
bestralen, worden de gerepareerde stam
cellen weer ingeplant, en binnen een paar
weken kunnen die nieuw bloed gaan aan
maken.
Maar de praktijk is weerbarstig. De ge
zonde genen kunnen wel in de stamcellen
worden gebracht, maar ze gaan dan zo
maar ergens op een chromosoom zitten.
Hierdoor is het onzeker of het werkt zoals
't moet. Zelfs kan het schadelijk zijn voor
de genen die plotseling inwoning krijgen.
„Het palet van ziekten waarbij deze me
thode is toe te passen, is bijzonder klein.
Bij ziekten die in het hele lichaam voorko
men, heb je er vrijwel niets aan."
Een tweede mogelijkheid van gentherapie
is de toepassing op embryo's, direct na de
bevruchting. „Dan praten we'over high
tech", zegt Ropers. „In de toekomst zal
dat best hier en daar gebeuren. Maar vol
gens mij kan de maatschappij zich dit al
leen op experimenteel niveau veroorloven.
De obstakels voor gentherapie op em
bryo's zijn zó groot, dat de accenten in de
gezondheidszorg er generaties lang voor
verschoven zouden moeten worden."
Allerlei gezondheidswensen stuiten nu
al op financiële grenzen. Neem maar de
discussie over niersteenvergruizers, rea
geerbuisbevruchting of het aids-onder-
zoek, waardoor geld aan ander medisch
onderzoek moet worden onttrokken. Gen
therapie op meer dan experimentele schaal
zou die andere wensen totaal in de ver
drukking brengen, vreest de hoogleraar.
Therapie moeten we op dat vlak dus
voorlopig maar vergeten.
Minder spectaculair, maar veel realisti
scher zijn therapieën, die erfelijke ziekten
tegengaan met speciale diëten. Dat kan
wanneer men weet welke functie in de
stofwisseling niet werkt; zoals bij galacto-
semie. Melkvrije voeding voorkomt dan
zwakzinnigheid en lensvertroebeling bij de
patiënt.
Dankzij de nieuwe DNA-methoden
doemt er verder een breed toepasbare mo
gelijkheid op, om op een onschadelijke
manier tijdens de zwangerschap erfelijke
afwijkingen van het kind op te sporen.
Totnutoe gebeurt dit via het vruchtwater-
onderzoek (na veertien tot zestien weken)
of de vlokkentest (na acht tot tien weken).
Ropers sluit niet uit, dat binnen enkele ja
ren foetale cellen uit het bloed van zwan
gere vrouwen - kort na de bevruchting-
kunnen worden onderzocht op erfelijke af
wijkingen.
De grenzen van wat in het erfelijkheidson
derzoek mogelijk is, schuiven in rap tempo
op. Er kan veel. Maar moet je alles wal
kan, ook doen?
„Het zou verkeerd zijn om te zeggen: je
mag daar niet verder zoeken", vindt Ro
pers. „We kunnen de ogen er niet voor
sluiten, zoals de katholieke kerk dat bij
Galileï heeft gedaan. Maar er zijn drin
gend ethische nonnen nodig, die bepalen
hoe we met de nieuwe inzichten omgaan.
Die nonnen kunnen niet uit de weten
schappelijke wereld alleen komen. De
maatschappij moet die bepalen. De hele
samenleving moet erover meedenken, en er
goede informatie over krijgen. Als de poli
tici dat zouden beseffen, zijn we al een heel
eind."
Een genenpaspoort bij bijvoorbeeld sol
licitaties of voor verzekeraars moet worden
verboden, vindt hij. „Wat sollicitaties be
treft: ik zou zelf wel willen weten waarvoor
ik geschikt ben. Maar dit soort gegevens
hoort niet in handen te komen van de
overheid of van werkgevers. Daar ligt dui
delijk de grens. En een genenkaart ter be
paling van verzekeringsrisico's mag even
min. Ieder draagt een beetje mee aan de
handicap van de ander, en aan z'n eigen ri
sico waarvan hij zich nog niet bewust is.
Als je dat principe loslaat, ondergraaf je
ons hele stelsel van gezondheidszorg. Om
maar niet te spreken van genetische selec
tie op bepaalde wenselijke eigenschappen
vóór de geboorte. Dan is absoluut het nel
van de dam."
Toen atoomfysici ruim veertig jaar geleden
zagen wat politici en militairen aanrichtten
met hun kennis van kernsplitsing, riep een
aantal van hen uit: waren we er maar nooit
aan begonnen. Is Ropers niet bang dat ge
netici straks net zo zullen reageren?
„Die vergelijking gaat niet op. We zijn
ons veel beter bewust wat er op erfelijk ge
bied aankomt. Wij beseffen dat de weten
schap niet los staat van de maatschappij
en de maatschappij houdt de wetenschap
nauwlettend in de gaten. Kijk maar naai
het debat over het DNA-onderzoek. Ten
gevolge van die discussie is dat onderzoek
in een aantal landen zelfs jaren stilgelegd.
Daarom hebben we hier nog steeds alle
mogelijke vergunningen nodig om in het
laboratorium te doen wat in de sloot ge
woon gebeurt."
De maatschappij en de wetenschap krij
gen dus de kans om het beter te doen dan
destijds bij de atoombom.
Ik heb tot op de dag
wat ik schrijf loute
schreven.
DEN HAAG (ANP)
internationale Jazz)
'Bird' van het North
Jazz Festival is voor
jaar toegekend aan al
xofonist en clarine
Piet Noordijk in de
gorie Nederland,
Europa aan de De<
bassist Niels Henning
sted Pedersen en
groep Amerika aan al
xofonist en trompe
Benny Carter.
Door Jan Koesen
De volksschrijver en Mari
laat. Maar dan verschijnt
neder achter een tafel en I
mens niet van het Woord
belegd broodje. „Mag ik
leegvreten?", vraagt hij
rond de Meester cirkelen a
Gerard Kornelis van het Ret
tijd Gerard Reve, is even n
Moeder Gods te promoten Vi
er in de maand mei een dom
Maagd, uitgebracht door de
door Jef Rademakers, een cii
gekend om zijn spirituele bf
Vrouw. Hemelvrezenden, ste
echt niet Maria als Playmate
enige kruis in de document!
muur, maar daarover (die ser
verhalen (zo voor 5 mei).
Op het scherm dwaalt Reve i
in een kostuum, uitgevoerd in
blauw en wit. Hij steekt her
op, slaat vroom de ogen ten h
unieke belijdenis ten beste,
groot talent, een groot raads
kroontjespen, apostel van
helaas al enige tijd op de fasci
Vol verwachting sla ik met
ga's de bloknoot open, gereed
van de Welbespraakte te note
ringen van de serie heb ik d
En de Revistische theologie h
kelijke uitspraken geleid. Hei
de Maagd niet heeft bestaan, i
ben toch niet verplicht om da
ken. Vragen naar het zogehe
halte zijn niet van belang. Vo<
mensen is Zij de eerste hoop ii
Zij heeft Haar kind voor de
voed. Dat is voor geen en
geintje."
En: „God zonder Moeder?
voor! Dan kun je net zo goed
Met blauwe en witte bloem
„Ach, ik heb wel eens bonboi
Maagd meegenomen. Ik denk
van houden, al moet Ze zich
beetje matigen in zoetigheid".
Hij schuwt het debat niet. Jez
gehad, Jacobus genaamd, al<
van de Auteur. Een maal he
met de Troosteres der Zieken
haar waarom ze mij met zov
laadde, daar ik toch een zone
was. Maar toen zeide Zij'Ge
om zo over jezelf te praten'."
Dit belooft dus een opmer
rentie te worden. Reve heeft
staart somber naar de menig
zond uit, de stem klinkt wam
er een glimlach langs de km
vraag: heeft zijn geloof wel he
Rome? Loom gaat de hand
wangen. Op zijn revers steekt
verstrekt lintje.
„Ik geloof niet dat mijn stai
verschilt van dat van de Be
Door Tom Smeets
CANNES - Hoe breng j
waar aan de man? Da
het probleem waarv
elke koopman staat,
een televisie-koopn
Zeker als hij met honc
den anderen staat te di
gen de gunst van er
duizenden potentiële
pers te winnen. Dat i:
situatie op de MIP-tv
grootste televisie-t
ter wereld die tot en
morgen in Cannes pla;
vindt.
Hoe breng je je televi
waar aan de MIP-klant?
enkeling hoeft daar helen
geen extra moeite Voo:
doen De BBC bij voort*
Die gerenommeerde club
volstaan met goed folder
teriaal. Kwaliteit verki
vanzelf. Zo'n reputatie
ben ook enkele Amerika;
firma's, die bewezen het
commerciële kwaliteiten
huis te hebben. Maar
overgrote deel van de be
deelnemers moet iets
doen om de aandacht op
te vestigen.
