DESTEM
yj E E K E
DE FELLE STRIJD
VAN DOMELA
NIEUWENHUIS
TEGEN DE KONING
ZATERDAG I r\
IANUARI1987 C
nsap
et was gisteren 100 jaar geledeni
dat Ferdinand Domela Nieuwenhuis, vooraanstaand
socialistisch politicus, werd opgesloten in de
Utrechtse 'Bastille' gevangenis vanwege majesteits
schennis. Op 10 juni 1886 had de Haagse rechtbank
hem veroordeeld wegens het beledigen van koning
Willem III, een vonnis dat later door het Haagse Ge
rechtshof werd bevestigd. Terwijl men op straat zong
'Domela moet zakkies plakken', kwam er een bewe
ging op gang om hem gratie te verlenen. Op 31
augustus 1887, de verjaardag van prinses Wilhelmina,
werd hij voortijdig vrijgelaten. Wat door zijn aanhan
gers in Amsterdam en Den Haag luidruchtig werd ge
vierd, maar in Rotterdam, later hét socialistische bol
werk, moest hij door de door hem zo vaak verguisde
politie worden beschermd tegen felle tegenstanders.
Pestholen
Radicaler
Palingoproer
Uitersten
Roofgedierte
ZATERDAG!
10 JANUAR119871
Kamerlid
j bijna tastbaar aanwezig.
- FOTO WIL NILWIK
iin
:rs. Had-ie zich maar aan de
:n houden", zegt Boelens
tiend.
j duidelijk, dat er ook minder
ien besteld door de congrega-1
rorden natuurlijk veel minder j
tden" zegt hij vergoelijkend, i
genoemde Avondmaal in de
kerken trekt minder bezoe-
:ger. En dat is eveneens merk- j
e wijn die daarbij wordt ge-
>rdt vaak van dezelfde impor-1
en. Maar er schijnen volgens
al dominees te zijn, die drui-
riken inplaats van wijn.
gaan is het hek helemaal van
>rt hij.
van 'Caves Cadier' - zo ge- j
eerdergenoemde paters in
inger van de miswijnhandel j
en de kelders in particuliere
gingen - is de tijd van weleer
tbaar aanwezig. Van de vaten
K) liter konden bevatten, be-
een meer. Maar van de 10.000
ttaan er nog wel een paar, al
et meer gebruikt. En in de nis-
s mergelgangen zijn uitgehakt,
idere wijnen opgeslagen. Een
50 meter onder de grond, leidt
htstreeks naar het klooster,
eigenaar, René Dreessen, is
een beetje verbonden met het
ig elk jaar importeert hij zo'n
X000 liter miswijn uit Samos,
ers nog altijd een eigen wijn-
in. De wijn komt nu echter in
'halve stukken' (vaten van
ir Limburg. Het bottelen doet
s het een ware topper", zegt
aarlijks ging het om honderd-
iters, want van hieruit werd
.imburg met z'n talrijke paro-
d, maar ook de rest van Ne
et buitenland. In feite was het
diaal distributiecentrum",
t niet meer terug. Desondanks
nog altijd een van de belang-
teurs in Nederland,
g altijd het nodige aan kloos-
Dreessen „en ik heb afnemers
le land. Het is dus nog altijd
jk produkt, zeker in de relatie-
oelt hij op het feit, dat wie de
jn bestelt, bijna automatised
wijnen afneemt. Het 'kelderef-
eer van het Rijke Roomse Lfr
iringlevend.
ailing dat de gehele bemanning
automatische piloot vliegende
wel eens in slaap wil sukkelen
gelijk geval deed zich voor dj'
ranscontinentale Amerikaans'
■bij het toestel de eindbesteffl-
ngeles passeerde en de beman'
lometer uit de kust, boven de
an, moest worden wakker ge'
probleemvliegers zullen nu
de geruststellende stem van d'
r zitten wachten, terwijl de zot'
tg slapen in de wetenschap da
ische piloot de beste is.
ïlfoben zullen pas gelukkig
stappen als het op rails st8*
zo uitziet als de Orient E*'
H.
Door Pleter-Jan Dekkers
Op 21 mei 1886 hangt aan een Amster
damse schutting een officieel ogende pro
clamatie waarin koning Willem III zijn af
treden aankondigt. In bepaald niet alle
daagse taalgebruik:
'Overwegende dat Wij, Ons einde voe
lende naderen, zoveel mogelijk wenschen
goed te maken, alle ongerechtigheden, kui
perijen en knoeierijen, door Ons of in
Onze Naam bedreven, geduld of besten
digd, ten einde, zo mogelijk, Onze zondige
ziel hier namaals te redden uit de klauwen
des Satans, hebben goedgevonden
En dan volgt de 'troonsafstand' en het
afzien van het jaarlijkse tractement van
600.000 gulden, 'zomeede van de inkom
sten uit de Domeinen, en van al wat verder
uit het zweet en bloed der arbeiders af
druppelde op Ons en Onze bedorven hof
houding'.
Natuurlijk krijgt de auteur van dit proza
bezoek van de politie en wordt hij voor de
rechter gesleept en veroordeeld. Maar dat
weerhoudt het socialistische blad 'Recht
voor Allen', opgericht door Domela Nieu
wenhuis, er niet van keihard terug te slaan
met suggestieve beweringen, die zelfs in
1987 de wenkbrouwen van menig Officier
van Justitie zouden doen fronsen.
'Dat de politie veel privileges heeft, dat
is bekend genoeg. Vrij drinken in menige
kroeg en koffiehuis, vrij rijden op de
trams, vrij gebruik der bewoonsters der
pubheke huizen voor kommissaris en in-
spekteurs'.
De berucht geworden proclamatie over
Willem III levert de socialistische arbei
dersbeweging in 1886 in ieder geval een
'primeur' op: de eerste socialist die zich
voor de rechter moet verantwoorden we
gens het smaden van de koning. Het is de
26-jarige notarisklerk Barthlomeus van
Ommeren.
Het proces is een farce. Op 28 september
wordt Van Ommeren door de 'klassejusti-
tie' veroordeeld 'om een jaar door te bren
gen in die pestholen der moderne bescha
ving, in de cellulaire gevangenis', zoals het
blad van Nieuwenhuis schrijft.
Het is het begin van een korte, maar he
vige strijd tussen de Sociaal-Demokrati-
sche Bond van Domela Nieuwenhuis en de
machthebbers. Uitmondend in de arresta
tie van Nieuwenhuis zelf en zijn veroorde
ling voor een stuk, dat hij niet eens zelf ge
schreven heeft.
Het is ook het sein om bijeenkomsten van
socialisten te verstoren en menig socialist
die zich buiten de eigen woning als zoda
nig manifesteert loopt bij die gelegenheid
een pak slaag op. De politie verschijnt
meestal op het toneel als het kwaad reeds
is geschied. Sommige socialistische voor
mannen klagen de politie aan, omdat ze
door de gezagsdragers zouden zijn mishan
deld.
Socialisten zijn vogelvrij. De 'Oude Bewe
ging' wankelt.
De 'Oude Beweging', begonnen in de jaren
zestig. Er ontstaan dan kleine groepjes van
arbeiders en ambachtslieden die gezamen
lijk de kosten van ziek-zijn en begraven-
wórden willen opbrengen. Typografen en
meubelmakers lopen voorop.
Het radicalisme komt even om de hoek kij
ken als de Eerste Internationale Arbeiders
Vereniging vanuit België Amsterdam 'be
werkt'. Maar als Marx in 1872 op het
Haagse congres van de vereniging de ont-
Het standbeeld van Domela
Nieuwenhuis In Amsterdam.
Ferdinand Domela Nieuwenhuis.
- FOTO WINKLER PHINS
Een rode dominee
contra een gorilla
luikende arbeidersbeweging een hart onder
de riem steekt, voorspelt hij dat in Neder
land het socialisme langs parlementaire
weg zal worden gevestigd.
Het Haagse optreden van Marx heeft een
matigende invloed. Er ontstaat een alge
mene, liberaal georiënteerde arbeidersbe
weging. Zelfs socialisten kunnen zich aan
vankelijk in dat Algemene Nederlandse
Werklieden Verbond vinden.
Tot in 1878 wat nog van de Internationale
rest, zich afscheidt onder leiding van Do
mela Nieuwenhuis. Nieuwenhuis, hoewel
voorstander van het bevechten van prakti
sche zaken als algemeen kiesrecht en ver
korting van de arbeidstijd, verwacht uit
eindelijk toch meer heil van de revolutie.
Het radicalisme wint weer terrein.
In het begin van de jaren tachtig lijkt het
alsof de arbeidersbeweging meer vat krijgt
op de behoudende Nederlandse samenle
ving. In 1885 houden de socialisten in Den
Haag een massale demonstatie voor alge
meen kiesrecht. Hoewel door de burge
meester verboden is de opkomst dermate
massaal, dat het toppunt van 'rode' macht
sontplooiing lijkt te zijn bereikt.
Er heerst onder de arbeiders de verwach
ting dat na dit machtsvertoon het alge
meen stemrecht als een rijpe appel uit de
regeringsboom zou vallen. Maar er gebeurt
niets. Reden waarom het klimaat, vooral
in Amsterdam, snel verslechtert. Daar
hangt iets van revolutie in de lucht.
De tegenstellingen worden zwart-wit, of
liever gezegd Rood-Oranje. De gezeten
burger zogoed als de 'oppassende werk
man' ergert zich aan de steeds vaker ge
houden optochten en demonstraties in de
hoofdstad. Oproerigheid moet, zo verluidt,
bestraft worden. Liefst zo snel mogelijk de
kop indrukken. Daarvoor zijn toch juist
politie en justitie?.
En dus vallen er rake klappen. Zelfs scho
ten, zoals tijdens het beruchte Palingo
proer, waarbij 26 doden vallen. En hoe
meer de arbeidersbeweging scheldt op de
regenten, hoe hartstochtelijker het ordelie
vende deel der natie zich achter die regen
ten schaart. Daarbij komt dat de pers zich
klakkeloos en kritiekloos achter de ordebe
waarders schaart en zelfs de richting aan
geeft.
Zo is volgens de kranten de grootste rad
draaier Domela Nieuwenhuis, de 'ophitser
der ophitsers'. Hij moet in het gevang. En
dus gebeurt dat ook.
Zo worden tegenstellingen tussen de klas
sen - arm tegen rijk (rood tegen oranje) -
ook tegenstellingen tussen personen:
Oranjevorst Willem III tegenover de 'pro
feet der arbeiders'.
De machtsmiddelen van de socialisten zijn
beperkt. Ze beschikken (nog) niet over een
eigen dagblad en schuwen het parlement.
In 1879 start Domela Nieuwenhuis het
blad 'Recht voor allen'. Een vent-blad.
Een kleine groep propagandisten trekt er
mee de straat op en op enkele vaste adres
sen in de hoofdstad kan het worden ge
kocht.
Daar worden dan ook vaak de ruiten inge
gooid door tegenstanders, die onder het
zingen van 'Hop hop hop, hang de socia
listen op' hun afkeer van het bezoedelen
van 's konings naam kenbaar maken.
Want daar schrikt Domela Nieuwenhuis
niet voor terug: het aanklagen van de ge
zagsdragers en dus ook de koning, het
symbool van het 'verotte' kapitalisme. De
groep rond Nieuwenhuis, klein en ver
volgd, neemt de scheldwoorden als ereti
tels aan, zoals destijds de Geuzen deden.
De jaren '80 gaan dus in met radicalisering
aan beide kanten. De economische crisis is
daar een van de oorzaken van. Met name
het groeiende leger van ongeschoolden be
taalt de tol. De honger slaat toe. En terwijl
de kerkelijke tegenstellingen groeien (de
scheuring in de Nederlands Hervormde
Kerk staat voor de deur) en op literair ge
bied 'De Nieuwe Gids' de gevestigde
macht provoceert, begint een nieuwe pe
riode in de geschiedenis van het Neder
landse socialisme. Een erg korte overigens,
met de jaren '85-'87 als top. Het toespitsen
van de uitersten.
Domela Nieuwenhuis leidt die korte strijd
vooral via 'Recht voor Allen' met felle, sa
tirische uitvallen naar de machthebbers.
Tegelijkertijd wordt de straat opgezocht
als toneel voor de strijd die aan beide kan
ten met verbetenheid wordt gevoerd.
Hoe Nieuwenhuis denkt over de politie, de
handhavers van de 'verotte orde', blijkt uit
een satirisch stuk in 'Recht voor Allen' on
der de kop 'De politie-agent thuis':
'Oef! Daar ben ik eindelijk. Die vervloekte
socialisten ontnemen een mensch het klein
beetjen vrije tijd, dat je superieuren je la
ten. Hè! wat hebben we er
lekker opgehakt! Het was een
lust om de menschen te zien
loopen. Dat hele zoodje
moesten ze maar verzuipen,
dan was je er ineens af. Dat
kanailje!' Ondertekend:
'Smeris'.
Terwijl steeds meer socialis
ten voor uiterst kleine vergrij
pen tot zware straffen wor
den veroordeeld zint justitie
op de mogelijkheid Domela
Nieuwenhuis te 'pakken'. Die
kans doet zich voor als de ko
ning de wens kenbaar maakt
Amsterdam te bezoeken. On
der de kop 'De Koning
komt!' hekelt 'Recht voor Al
len' deze 'malle vertoning'.
De schrijver suggereert dat
Willem III een gouden me
daille aan de toneelspeelster
Frenkel-Bouwmeester heeft
uitgereikt, niet vanwege haar
acteerprestaties, maar omdat
ze 'veel met heeren speelt,
somtijds met twee te gelijk'.
De lezer vult zelf wel in dat
de koning bij de actrice aan
z'n gerief komt, want dat
zwart op wit neerschrijven
zou een regelrechte overtre
ding zijn. En dat gunt Do
mela zijn tegenstanders niet.
Niettemin wordt hij in juni
1886 wegens smaad tot een
jaar cel veroordeeld, een von
nis dat tot tweemaal toe
wordt bevestigd. Zijn blad
braakt gal uit: Nieuwenhuis
is 'eindelijk als prooi voorge
worpen aan het hof- en
beursroofgedierte, dat als
hongere raven op hem aasde,
omdat hij hun bemoeilijkte in
het plunderen des volks'.
Overigens wordt tijdens het
proces niet overtuigend be
wezen dat Domela Nieuwen
huis zelf het gewraakte stuk
heeft geschreven. De officiële pers stopt de
kolommen vol met woorden als volksmis
leiding, bedrog, valsche leuzen, rampzalige
verblinding, moedwillige misleiding, ver
derf van het vaderland, rand des afgronds,
dieven en moordenaars, helsch stelsel van
leugen en bedrog en - natuurlijk - Oranje
Boven!
Er bestaat geen recht meer in Nederland,
vinden de socialisten. Als de Amsterdam
mer Langelaan tot acht jaar cel wordt ver
oordeeld omdat hij tijdens onlusten een
agent met een 'talhout' op het hoofd heeft
gemept, heeft het recht zijn loop gehad,
melden de kranten. Maar de Utrechtse
studenten die een vrouw mishandelen,
waarop de dood volgt, krijgen behalve een
bemoedigend woord van de rechter veer
tien dagen cel.
In 'Recht voor Allen' wordt al enkele we
ken na de detentie van Domela Nieuwen
huis melding gemaakt van 'martelingen' in
de Utrechtse 'Bastille' en de 'opzet' van de
machthebbers om de socialistische voor
man een 'langzame marteldood' te laten
sterven. Wat daarvan waar is blijft ondui
delijk. Zeker is dat de gevangene lange tijd
ziek is.
Op 31 augustus 1887 wordt Domela Nieu
wenhuis 'uit Naam des Konings' gratie
verleend. Naar men vertelt omdat konin
gin Emma haar dochter heeft ingefluisterd
als verjaardagsgeschenk aan de koninklijke
pa te vragen 'of meneer Nieuwenhuis vrij
mag'.
Wie de oude jaargangen van 'Recht voor
Allen' doorbladert krijgt somtijds het ge
voel dat het blad meer weg heeft van een
linkse 'Privé' dan van een socialistisch
strijdorgaan.
Toch doet men 'Recht voor Allen' te kort
door slechts de breed uitgemeten scandu-
Ieuze avonturen van de Oranjevorst als
maatgevend voor de socialistische strijd te
kwalificeren. Want verhalen over de han
del in 'maagden', de strijd van Multatuli
(die zelf in het blad schreef) voor de Indi
sche onderdrukten, het stelling nemen te
gen de 'vuile' oorlog in Atjeh, het verwer
pen van het militarisme en het voortdu
rend aan de kaak stellen van arbeidson-
recht, bepalen de achtergrond van die
strijd.
Een jaar na zijn vrijlating wordt Domela
Nieuwenhuis hd van de Tweede kamer,
hoewel hij in z'n hart anti-parlementariër
blijft en zweert bij de revolutie. Dat leidt
uiteindeüjk tot een breuk binnen de So-
ciaal-Demokratische Bond, omdat Nieu
wenhuis niet meer aan de Kamerverkiezin
gen wil meedoen.
De 'parlementaire' socialisten richten als
gevolg daarvan in 1894 de SDAP op, niet
omdat ze alle heil van het democratische
proces verwachten, maar omdat ze het par
lement óók als middel wilen gebruiken om
het socialistische doel naderbij te brengen.
Domela Nieuwenhuis zoekt zijn heil in het
buitenland. Hij wordt een veelgevraagd
spreker op buitenlandse congressen. Hij
beweegt zich in snel tempo richting anar
chisme. Zijn afkeer van het parlementa
risme wordt zo groot dat hij in 1897 defini
tief met de socialisten breekt en anarchist
wordt.
Hij gaat zelfs zo ver elke vorm van organi
satie, ook binnen de anarchistische bewe
ging, af te wijzen, waardoor hij zich nog
verder isoleert. Domela Nieuwenhuis
speelt nog één keer een rol van betekenis
als in 1903 de Spoorwegstaking uitbreekt.
Daarna wordt het stil rond deze 'afvallige'
rode dominee, die negen jaar Luthers pre
dikant was voordat hij in 1879 definitief
met het geloof brak. Twee jaar voor zijn
dood verheft hij nog een keer zijn stem als
hij het uitbreken van de Russische Revolu
tie toejuicht. Daarna valt definitief het
doek. p.
'Recht voor Allenpubliceerde regelmatig spotprenten,
die de strijd tussen Domela Nieuwenhuis en Koning
Willem III een extra 'cachet' gaven. Zoals het ontwerp
voor een standbeeld voor 'Koning Gorilla', dat weinig
ruimte laat voor misverstanden: de koning als
vrouwenversierder en drinkebroer.
