GERTRUDISKERK STRAALT WEER ONDANKS BRAND EN EEUWIG GELDGEBREK
De Heren van Bergen waren niet gauw tevreden
MAANDAG 5 JANUAR11987
EXTRA
Nieuwjaar
in
Jeruzalem
Maatschappij
verbetering?
Fransen
Centen
I
nieuw wil]en vieren moeten
van de rabbijnen in de hotels
het arabische deel van Je:
lem maar een feestje bouwen.
Volgens de op het maanj;
gebaseerde joodse kalen
werd Rosh Hashanah, het b
gin van het jaar 5747, op 4 en
oktober vorig jaar gevierd. I
religieuze raad van Jeruzala
meent bovendien dat men er|
een hotelier die Sylvester
oudejaarsavond viert, niet va
op aan kan dat hij zijn voeds
kosher houdt, omdat St. Sylvi
ter die op 31 december 3!
stierf, een beruchte anti-semii
sche paus was. Dit is natuurlij
een waanzinnige redenei
want het een heeft niets met
ander te maken.
AL BIJNA zeven eeuwen wordt de skyline van Bergen op Zoom
gekenmerkt door de toren van de Gertrudiskerk. In de volks
mond beter bekend als De Peperbus, zo genoemd naar de bekro
ning die er in 1751 op werd geplaatst.
De romp van die stadstoren dateert namelijk uit 1370 en
vormt het oudste deel van een veertiende eeuwse kerk, waaruit
in de loop der eeuwen de huidige Grote Kerk is ontstaan.
Ook vóór die tijd beschikte de katholieke gemeenschap al over
een gebouw om te gaan tempelen. Dat valt tenminste op te ma
ken uit een acte, die dateert uit het einde van de dertiende eeuw
en waarin gesproken wordt over een pastoor.
Bergen op Zoom werd in 1397 opgeschrikt door een felle
brand. Na deze ramp kwam de stad echter tot grote bloei en
vonden er diverse bouwactiviteiten plaats. Toen kwam ook de
uitbreiding van de kerk ter sprake. De heer van Bergen, Jan II
van Glymes, stond een monumentaal gebouw voor. Want: De
heren van Bergen op Zoom moesten er begraven worden.
De Antwerpese architect Everaerd Spoorwater mocht zich
over dat karwei buigen en zo werd bijvoorbeeld in de loop van
de vijftiende eeuw de kooromgang gerealiseerd, het schip ver
breed en werden aan weerszijden van het koor kapellen ge
bouwd.
In 1472 kon men aan wat meer luxe gaan denken: er kwamen
onder meer plannen om de kerktoren zodanig aan te passen dat
het orgel er geplaatst kon worden. Na Spoorwaters overlijden,
werd zijn taak overgenomen door Andries en Anthonis Kelder
mans. Een en ander leverde een fraaie kerk op.
Maar nog waren de heren van Bergen niet tevreden. Ze wil
den een kerk die nog groter moest worden dan de Dom van
Utrecht Anthonis Keldermans maakte een ontwerp, maar dat
leek in eerste instantie toch te kostbaar. Daarom werd alvast
maar begonnen met een uitbreiding in oostelijke richting, het
zogenoemde 'nieuwe werck'. In 1499 werd besloten het ambi
tieuze karwei toch maar aan te vatten en het stadsbestuur deed
alle mogelijke moeite om het geld bijeen te krijgen. Begin zes
tiende eeuw begon de bouw, maar alras bleek echter dat de be-
stuurderen zich danig hadden vertild aan de kosten. Voordu
rend geldgebrek stagneerde de werkzaamheden. Loterijen en
belastingverhogingen die op gezette tijden (met speciale toe
stemming van de keizer) plaatsvonden, baatten niet. Het uitbre
ken van de 80-jarige oorlog was evenmin bevoorderlijk voor de
voortgang. En zo ontstond op den duur een mixture: oud- en
nieuwbouw door elkaar.
In 1580 werd het kerkgebouw door soldaten en protestanten
geplunderd en zelfs in gebruik genomen als kazerne. Dat duurde
een jaar of tien, maar sedert 1591 hielden de protestanten er hun
erediensten. In de loop der jaren verviel het 'Nieuwe Werck' en
later werd deze uitbreiding zelfs gesloopt. Amper bekomen van
deze emoties werd de Gertrudis in 1747 het slachtoffer van de
belegering door Fransen. Door brandbommen werd het grootste
gedeelte van de kerk verwoest
Een algemene collecte die in 1749 in opdracht van de Staten
Generaal in de hele Republiek werd gehouden, moest de voor
herstel benodigde 110.000 gulden bijeenbrengen. Enkele jaren la
ter was de kerk herbouwd en werd deze na lang geharrewar
tussen katholieken en protestanten door de laatste groep in ge
bruik genomen. Bij wijze van troost kregen de katholieken geld
om nieuwe kerk te bouwen. Dat werd de Maagdkerk aan de
Grote Markt
In de loop van de negentiende en twintigste eeuw veranderde
er niet veel. Alleen het verval schreed voort, waardoor een gron
dige restauratie onvermijdelijk werd. Met dit karwei, dat alles
bijeen bijna dertig miljoen gulden heeft gekost, werd in 1969 be
gonnen.
Door Rob Simons
Een kwart mensenleven restaureren
Zinnend op een kans om
rabbijnen hun machtige Ka
roet-wapen uit handen te sla:
hebben de hoteliers juist
keer de strijd aangebondt
Twee keer in de negentien j:
komt het namelijk zo uit d
Chanoeka, het joodse feest
herdenking van de herinwijdii
van de tempel in Jeruzalem,
oudejaarsavond valt. Tegen e
Chanoeka-feest op 31 dec«
ber konden de rabbijnen ga
bezwaar maken. Zolang de ra!
bijnen maar een oogje dick
knijpen en in de waan blijv
verkeren dat in de Jeruzalem
hotels op oudejaarsavond
diep in de nacht Chanoeka, kt
joodse lichtenfeest, werd
vierd is er niets aan de hant
Voor het volgende oudejaai
feest zal een andere oploss
moeten worden gevonden,
de macht van de Jeruzalem
religieuze raad moeten wordt
gebroken.
zwarten zijn geen 'collal
rateurs'. ANC-voorzit
Oliver Tambo verklaard
immers onlangs dat elki
Zuidafrikaan alleen no|
maar kan kiezen 'vóó
apartheid of vóór het ANC
Zo is elke ANC-tegenstari-
der direct een 'collaborated
en slachtoffer van de dooi
Winnie Mandela gepropa
geerde halskettingmoordei
(Munsieville 13-4 'samen
hand in hand, met onze luci
fers en necklaces zullen wi
dit land bevrijden'). De win
naar van de Nobelprijs voo
de vrede, bisschop Desmom
Tutu roept leger en polit*
op zich uit de zwarte woon
oorden terug te trekken, zo
dat daar de kameraden vat
het UDF vrij spel hebben.
Onze minister van buiten
landse zaken, Van da
Broek weigert te beloven a
te treden als zijn Zuid
Afrika beleid 'onverhoopl
leidt tot een marxistisi
dictatuur. Onlangs brach
het onafhankelijke instituu
voor onderzoek naar terrol «ad Is een van de weinige In Ne-
risme te Londen een rappor derland, die kan bogen op het
uit over de martelmethode bezit van een monumentale ge
en het marxistisch karakte: - restaureerde kerk, die ook daad-
werkelijk als kérk wordt ge
bruikt
Want enkele weken geleden
•MMj
- .Lf
mrwm
OP
boft.
De
BERGEN
ZOOM
'Het eerste ogenblik schrik je gewoon van de ruimte'. Overzicht van de kerk in zijn nieuwe luister. - foto s de stem dick de boer
van het ANC. Maar da
heeft geen invloed op
minister die de omgekome.l
dictator van de marxistisch t *erd de Gertrudiskerk na bijna
éénpartijstaat Mozambique twintig Jaar restauratie opgele-
in de condoleance een strij
der voor 'vrede en gerech
tigheid' noemt.
Kruisland
L. Nelen
Niet alleen de derde wereld
landen, maar ook onze
menleving laat het welzij'
van haar burgers onderge
schikt zijn aan de ontwikke
ling van een militaire appa
raat
Kankeronderzoek, zot
voor kinderen, gehandicap
ten en ouderen: onze wel
vaartstaat bezuinigt en W
knibbelt hierop naar harte
lust. Menslievend werk? Be
del uw scholen en zieke»
huizen maar bijeen! Voor d
kazernes zorgt de staat we
Onze politici jammeren da
de staat zoveel te kort kor»
Voor de meest waanzinnig1
perversiteiten en verschrik
kingen die de menselijk
geest heeft uitgedacht en d>
miljoenen levens koste»
stellen zij echter zonder vra
gen miljarden ter beschik
king. De kwaliteit van ooi
log en dood is kennelijk be
langrijker dan de kwalite
van het leven. In onze maal
schappij hanteert men te pa-
en te onpas het woord vei
grijzing. Ook ouderen vor
men, evenals zieken eet
'probleemgroep'. En wa
doen we met probleme»
Juist, oplossen!
Te veel ouderen, te ve»
verd. Er waren pluimen over en
weer voor het bouwteam en de
gemeente, die de nodige centen
bij elkaar heeft gesleept
Het enige dat nu nog rest Is de
afwerking. Zo moet het orgel van
de Maagdkerk nog naar de Ger-
tnidlskerk worden verhuisd. Dat
zelfde geldt voor andere stukken
«an de toekomstige Inventaris
van de Grote Kerk. Maar het ko
mend voorjaar wordt de tempel
door bisschop H. Ernst Ingewijd
en vanaf dat tijdstip vinden de
katholieke erediensten er alvast
Plaats. Voor de komende bouw
vakvakantie Is naar verwachting
de finishing touch echt aange
bracht
Dan Is ook de historische cir
kel weer rond. Oorspronkelijk
(13e, 14e eeuw) was de kerk na
melijk In het bezit van de katho-
lieken. In 1587 werd het gebouw
door de protestanten overgeno
men en anno 1987 krijgen de ka
tholieken hem weer terug. ZIJ
het, dat vandaag de dag ook
mensen van andere kerkgenoot-
achappen er gebruik van mogen
maken. En bepaalde stijlvolle
culturele evenementen kunnen
°°k bij de kerkpoort aanklop
pen.
ten.onze samenlevffl
gaat over tot het invoer#
van de 'vrijwillige doo»
euthanasie. Is dit de opl°*
sing? Nog even, en obt
wegwerpmaatschappij
over tot verdergaande dn»
op de kanslozen er maar e#
eind aan te maken. Wanne#
krijgen wij ons gezond vel
stand terug en zorgen
werkelijk voor welzijn?
J. de Braai
Terneuzen
De transepten met daartussen in het middenschip, dat wat
Monumentenzorg betreft een ruïne had mogen worden.
De grafmunumenten zijn allemaal opgeknapt.
Door Ans van
DAT HET DIT is kunnen wor
den, peinst de I Bergen op
Roomse bouwmeester Cees
Booij hardop, wanneer hij de
Grote Kerk rondblikt. „Het
eerste ogenblik schrik je ge
woon van de ruimte".
De Gertrudiskerk in Bergen
°P Zoom wordt 'begrensd' door
zieken, te veel gehandicaPJ de Parade, de Zuivelstraat, de
Grote Markt en de Kerkstraat.
Degenen, die de Markiezen-
stad kennen, hebben dan in
'eder geval een beeld van de
omvang van het gebouw, dat
a*s het aan middeleeuwse
stadsbesturen en architect
Anthonis Keldermans had ge
logen, nog groter zou zijn ge
worden dan de Dom van
utrecht. Maar voor die ambi
tieuze plannen was destijds
{Het voldoende geld beschik
baar.
(Het tekort aan) de nodige
contanten loopt trouwens als
een rode draad door de veelbe
wogen geschiedenis van kerk
en haar restauratie. Zo wer
den aan het begin van zes
tiende eeuw loterijen gehou
den onder de Bergse bevolking
omdat het stadsbestuur de
bouwkosten niet op kon bren
gen. Ook werden voor dat doel
de cijnzen op tarwe en bier
verhoogd.
En anno 1986 is het midden
schip van de kerk met een
nooddak overkapt.Voor een
iets meer historisch verant
woorde dakbedekking was na
melijk geen geld genoeg.
De herbouw van de kerk na
het bombardement van 1747
werd eveneens soberder ver
richt dan de toenmalige archi
tect Stolk had gewild: De
Raad van State vond de plan
nen te duur. Bouwmeester
Dijckerhof werd ingehuurd
om een goedkoper plan te ma
ken.
Anno 1969 was de kerk hard
aan een opknapbeurt toe.
Sinds de wederopbouw na de
belegering van de Fransen in
1747 was er niks meer aan ge
daan. De Hervormde ge
meente probeerde in de jaren
zestig van deze eeuw een en
ander wel van de grond te
krijgen, maar beschikte dood
gewoon niet over de nodige
middelen.
Vandaar dat de kerk in 196r
overgedragen werd aan de ge
meente en die besloot met de
restauratie te beginnen. „Er
was geen geld, er is geen geld
en het zal er wel nooit zijn.
Toch gaan we allemaal maar
door", zegt Cees Booij hier
over. Hij is belast met de lei
ding van het restauratiepro
ject In dit kader benadrukt
deze dat niet alleen hij in het
zonnetje gezet mag worden.
„Niet dat ik nou zo bescheiden
ben, maar we hebben het met
z'n allen geklaard. Van elec-
tricien tot steenhouwer. Nou
ja, en ik had toevallig de lei
ding. Dat moet ook iemand
doen".
De gemeente Bergen op
Zoom heeft zich sterk gemaakt
voor het verwerven van subsi
dies om het karwei te finan
cieren. „Dat is een hele slag
geweest", zegt de Bergse res-
tauratiemeester hierover. De
laatste toezeggingen werden
er pas begin dit jaar uitge
sleept, dus ga maar na".
De brand van 1972 ('nog
steeds is niet duidelijk hoe dat
heeft kunnen gebeuren'),
gooide letterlijk en figuurlijk
roet in het eten. „Tja, daar sta
je dan daags naderhand. Tus
sen de puinhopen. Dan weet je
het ook even niet meer. Toen is
eigenlijk de strijd pas begon
nen. Monumentenzorg kwam
toen op het lumineuze idee om
een 'aangepast' plan te maken.
Op zich wel in te denken, maar
het was allemaal problema
tisch".
Het door Booij zo ironisch
aangeduide lumineuze plan
behelsde het dichtmetselen
van het middenschip. Dat zou
dan vanzelf wel een ruïne
worden. Alleen koor en tran
septstukken zouden dan wor
den opgeknapt. Maar daar
heeft de gemeente Bergen op
Zoom zich nooit of te nimmer
bij neergelegd. „Ondenkbaar
ook", zegt de Bergse bouw
meester. „Een ruïne in de bin
nenstad. Je zou dan een ruimte
krijgen, zonder vloer, zonder
plafond, met dichte ramen
waar de Stoelemat nog heilig
bij is. Uitgaande van die
brand waren er feitelijk maar
De glaspartijen zijn o.a. met behulp van ramen uit de St-Jozefkerk in orde gebracht.
twee mogelijkheden. Of de
sloop van het hele gebouw of
een totale herbouw".
De starre houding van Mo
numentenzorg wordt in Ber
gen op Zoom als onredelijk er
varen. 't Rare van het geval is
dat de restauratie gewoon
doorging, terwijl niemand
wist hoe een en ander uitein
delijk uit zou pakken. De on
derscheiden burgervaders
hebben zitten zeuren en zitten
drammen en uiteindelijk is
burgemeester Zevenbergen er
pas begin dit jaar in geslaagd
om de laatste gelden voor de
afbouw te verwerven
Anders
Ook de binnenstadsparo
chie, de nieuwe gebruikster,
heeft een heel belangrijke rol
gespeeld. Ze weigerde name
lijk om in een kerk waar geen
plek zou zijn voor een altaar,
zangkoor en dergelijke haar
erediensten te houden „Dan
haken wij af", zei men. En om
dat in Nederland geres-
taueerde kerken die als kerk
gebruikt worden nu eenmaal
zeldzaam zijn, is dit volgens
insiders belangrijk geweest
voor de uiteindelijke besluit
vorming van het ministerie.
„De ziel zou er anders ook uit
zijn Een kerk is een kerk", be
klemtoont Booij
De grote brand van 1972
heeft wel tot gevolg gehad dat
het hele restauratiekarwei
heel anders aangepakt moest
worden „Hadden we geres
taureerd, zoals 't gebouw eerst
was, dan waren we al lang
klaar geweest Het uitgangs
punt werd totaal anders: er
was nu meer sprake van een
grondig herstel. Wij waren er
gespitst op om datgene, dat er
nog van vroeger was, extra te
koesteren. Want restaureren
betekent in feite gezond-ma
ken wat er is en dót uitgangs
punt is gehandhaafd. De reden
waaróm iets zo is, die vraag
moet 'n kunsthistoricus maar
beantwoorden. Maar wij heb
ben alles gedocumenteerd, ge
fotografeerd en zo. Dus de his
toricus, die twijfelt kan alles
bij ons natrekken".
Zo kan het gebeuren dat de
kapitelen van de pilaren in de
kerk gekleurd zijn, terwijl die
zuilen zelf wit zijn. „Kijk, de
gotische kerken zijn destijds
gebouwd met felle kleurscha
keringen. Ook deze. Ten tijde
van de hervorming werden de
pilaren gewit, maar die vijftig,
zestig kalklagen hebben van
wege die brand losgelaten Zo
doende hebben we die
kleurtjes gevonden. En alleen
dat hebben we hersteld. We
weten ten slotte niet zeker wat
er méér geweest is. Alles wat
nu is gerestaureerd, is echt.
Alleen hebben we er bij een
enkel beeld, dat ten prooi is
gevallen aan de beeldenstorm,
een kop opgezet Anders was
het niet om aan te zien", mees
muilt Booij.
Een rondwandeling door de
kerk brengt de bezoeker bij
een paar grafmonumenten.
Tot 1830 mochten overledenen
namelijk ook in de kerk wor
den begraven, tenminste als ze
voldoende geld daarvoor op
tafel legden. Want begrafenis
sen brachten een aardig som
metje in het laatje. In de Ger
trudis werden - naar draag
kracht-mensen begraven in
gewone grafbakken in de
vloer of in grafkelders. De rij
kere lieden vonden him laatste
rustplaats in grafmonumen
ten. Die zijn allemaal opge
knapt. De grafkelders en -
bakken zijn verplaatst naar de
transepten, dat was noodzake
lijk vanwege de vloerverwar
ming.
De beglazing van de Ger
trudiskerk is ook nog een ver
haal apart. In een deel van de
kerk is glas te vinden dat nog
in de kerk is aangetroffen; ook
staan er die glas-in-loodra-
men, die afkomstig zijn uit de
voormalige Sint Jozefkerk en
verder is elders oud glas ge
kocht. Het eens door Monu
mentenzorg verguisde mid
denschip van de kerk is voor
zien van lexan in lood. Nood
zaak, omdat in het begin alle»
nog mogelijk was met dai
middenschip, van onderkomen
voor het kindervakantiespel
tot 'n ruimte voor het neuze-
bal.
Opvallend in de Gertrudis
kerk is ook het triforium, van
beneden af lijkt het een gale
rij. Volgens Booij enerzijds
een stukje architectuur, an
derzijds een handigheid van
de bouwvakkers van weleer
„Dat triforium is namelijk een
hele smalle ruimte. Bedoeld
voor werklieden, die moesten
witten en zo. Vergeet niet, dat
de kerk vroeger negen tien
meter hoger was".
Parel
Bouwmeester Booij en de
zijnen kunnen tevreden zijn.
Na een restauratie die een
kwart mensenleven ('als jong
broekje ben ik ermee begon
nen en nu ben ik 51') heeft ge
duurd, is een van de mooiste
parels van de Bergse binnen
stad in zijn oude luister her
steld.
Dit jaar wordt ook de laat
ste hand gelegd aan dat an
dere zo bijzondere monument
in Bergen op Zoom, het Mar
kiezenhof, de vroegere resi
dentie van de heren en mar
kiezen van Bergen.
Wanneer nu straks de bin
nenstadsplannen zijn afge
werkt staan de monumenten
in een waarlijk waardige om
geving. Niet voor niets is de
Bergse binnenstad onlangs tot
de status van beschermd
stadsgezicht verheven.
Straks is ook het feestge
druis rondom het Heerlijk
Jaar verstomd. Maar het zou
toch mooi zijn, wanneer de Pe
perbus dan kan blijven lachen.
