90
EXPOSITIE 300 JAAR GANZEBORD
Voor niets gaat de zon op
OORLOGSSPEL
Nonnen klagen marine aan
VOETSLUIS
]H&I
EXTRA OP MAANDAG
ILLEVOETStUlS
Gordijnen dicht, een gloeiende kolenkachel, dampende cho
colademelk en danhet ganzebord. We lazen de Spiegel en
de Katholieke Illustratie en we gebruikten een eeuwenoud
gokspel als toppunt van besloten Hollandse knusheid. Maar
ook de Romeinen wierpen hun teerlingen al op het ganzebord
en op de VOC-schepen kwam het ganzebord aan bij windloze
dagen. In de jaren 50 speelden we met z'n allen nog huiska
merspelletjes. Daarna kwamen de kijkkast en de video. Tijd
voor een terugblik.
Het Museum voor Zuid- en Noord Beve
land houdt tot 3 januari een expositie met als thema '300 jaar
Ganzebord'.
I ffien de hoogste ogen gooit speelt het eerst. Die op
Je herberg komt moet het gelag betalen en zijn beurt
[ten voorbijgaan en die op de dood komt moet een fi
le betalen en weder op no. 1 beginnen".
I De herberg, de put, de ge- ven draagt het getal 63 het
angenis, de doolhof, de dood. ouder worden in zich. In vroe-
J'--1ger jaren betekende 63 jaar
Politiek
HP
Pijpje drop
ussen hebben
^fonisch
oordenboek
MEDISCHE
RUBRIEK
Wat eten we
Sfaotlinp:
'Biotoop:
Sfleltiop:
LANPAG 15 DECEMBER 1986
SSTRAATWEG 39A
T48
EIN IN PRIJS!
RIJKSSTRAATWEG 3IA
et spel
lis uit
Door Paul de Schipper
Let u nog? Eerst de inzet. Vijf pepernoten
|öor eeen pion. Oké, losse centen voor de
loklustigen onder ons en dan:
let zijn wellicht de symbolen
i vreugde en ellende zijn
e levensduur hebben ge
it®. Eigenlijk is het spel van
Et leven waarbij het lot bepa-
kd is voor lief en leed. Het
Edste ganzebord dat we in
ledeiiand kennen, dateert uit
|e veertiende eeuw. Het werd
herbergen en bij de
(jardvuren gebruikt als gok-
(éi, waarbij de fiches een
(«veelheid geld vertegen-
wdigden. De bewindheb-
jers van de Verenigde Oostin-
pche Compagnie lieten het
jelen van ganzebord toe op
n schepen, alleen mocht er
|ietom geld gespeeld worden,
n weinige praktische regel,
int eenmaal aan wal werd
t toch wel verrekend.In
fc negentiende en twintigste
juw groeide het ganzebord en
[araan verwante spelen uit
t het symbool van typisch
tderlandse huiselijkheid.
tfoortjaar
I Typisch Nederlands was
pk de introductie van het 'het
oortjaar' op nummer 63 van
iet bord. Als veelvoud van ze-
worden het bereiken van een
kaap. Had je die verjaardag
eenmaal gehad dan kon je er
weer wel een poosje tegen.
Niet voor niets dichtte Hugo
de Groot: Het ganzespel hoe
zeer ons lot verschilt toch is
alle eindpunt de dood. Hij
snijdt ons wensen af Wie zou
dit hemden voor een spel.
Piet Benard woont in de
Ganzenstraat in Heinkens-
zand. In het dagelijks leven
werkt hij bij de busmaat
schappij Zuid-West Neder
land. Daarnaas is hij spel-
leljesverzamelaar. Een groot
deel van de collectie bordspe
len die in Goes te zien is, komt
uit zijn verzameling. Hij ver
telt dat veel oudere ganzen
borden werden gedrukt in
Amsterdam en Dordrecht,
precies die steden waar ook de
eerste bijbels gedrukt werden.
Benard: "Die drukkerijen
zorgden voor het geestelijk en
het wereldlijk welzijn".
Volgens hem kreeg het gan
zenbord pas in de negentiende
Piet Benard met een aantal bijzondere ganzeborden.
- FOTO'S WILLEM MIERAS
en twintigste eeuw een mora
liserend karakter. Ook ver
scheen er op het eind van de
negentiende eeuw reclame op
de borden. Voorbeelden ervan
zijn te zien op de expositie:
Het doel der reis is een pakje
Solo.
En dan de tekst bij no 1
van het bord: Moeder zoekt
naar gezoond voedsel voor
haar kinderen. No 2: Voor 't
zelfde geld van een halve kilo
boter krijgt ze nu één kilo So-,
lo.
Dan is er het politiek Gan
zenbord, nog van voor de in
voering van het algemeen
kiesrecht. Volgens de samen
stellers is het bijzonder aan te
bevelen na afloop van kiesver-
gaderingen of 'na in de socië
teit' geweest te zijn, dan wel
'na een vriendschappelijke
bijeenkomst van de Tweede
Kamer'. Een van de regels:
u i
Ft Oorlogsspel: een van de vele varianten op het ganzebord.
iedere speler betaalt een cen
sus in de pot en verkrijgt
daardoor de titel van kiezer.
Die een te laag bedrag betaalt
blijft van die titel verstoken.
Wie op het politiek ganzen
bord een goeie worp deed kon
terecht komen op het nummer
van 'een concervatief lid der
kamer'. De spelregel luidt dan:
wie daarop komt, gaat zoveel
terug als hij heeft geworpen.
En dan is er op dit fraaie ook
het nummer met de Neder
landse leeuw: 'Aan de leeuw
dient eer bewezen te worden
middels het zingen van het
volkslied'.
Vooral beschuit- en koek
jesfabrikanten toonden in de
jaren rond de eeuwwissling
belangstelling voor de re
clame-mogelijkheden van het
ganzebord. Onder hen de be
schuitfabriek Victoria te Dor
drecht en de beschuitfabriek
E. Helder en Co te Zwolle. Met
andere bedrijven zoals Ver
kade gingen zij zich ook toel-
leggen op het aanbieden van
in eigen beheer geproduceerde
bordspelen, afgeleid van het
ganzebord.
Veelal waren deze spelen
ook illustratief voor het tijds
beeld. Zo presenteerde de Ne-
derlandsche Beschuitfabriek
te Amsterdam rond de eeuw
wisseling het Spel van de Boe
renoorlog. Het was ook de tijd
van de grote poolreizen. En zo
bracht Helder en Co het
Noordpoolspel op de markt: no
36: u bent met het ijs afgedre
ven, ga drie plaatsen terug.
Verkade bleef niet achter.
Toen de Uiver in Melbourne
was geland na een adembene
mende vliegtocht verscheen
prompt
spel.
het Melbourne-race-
Het aardige van de expositie
in Goes, is dat met een verza
melingspelletjes en een klein
aantal oude kinderboeken het
tijdperk van de Hollandse
knusheid wordt geschilderd.
Die boeken, ja die brave kin
derboeken van weleer, die mo
gen we zeker niet vergeten.
Denk eens aan 'De lotgevallen
van Pijpje Drop' en 'De Spook
historiën van Meester Penne-
schacht'. Een kort citaat uit
'De geestverschijning in de
turfschuur' als voorbeeld van
de chocolademelk-knusheid:
„Huilend blies de wind door de
bladerloze takken der bomen
toen de bejaarde dorpson
derwijzer meester Penne-
schacht bij den kolenhaard
zat. Het was koud, de wind
drong door de reten der wo
ning zodat de meester een
turfje meer dan gewoonlijk
aan het vuur toevertrouwde".
De jaren '50, glorietijd van
het huiselijk spel. Het is voor
bij. „Het spel is afgelopen, let
terlijk", zegt spelletjes-verza
melaar Benard, „Nederland
was een uitsgeproken spel-
letjesland. We waren erg rijk
aan bord spelen. Ik denk dat
een beetje onze calvinistisch
inslag was, veel thuis zitten,
vooral op zondag. Wat blijft er
dan anders over dan gezellig
een spelletje doen als je van
wege je geloof niet naar buiten
mag? Met de komst van het te
levisietijdperk is het bordspel
terzijde geschoven. Weg zijn
de kwartetten en het ganze
bord, allemaal video. Het spel
is echt uit".
'SKOU <upi) voor de
w Cyrillische spelling van
woord 'breakdance' en an
twoorden die in het woor-
k "let te vinden zijn,
de Russen terecht bij
'finambulance', zoals
---«aovieten de telefoni-
lHh0rmatiedienst van het
f*j ut voor de Russische
de Sovjet-Akademle
'inschappen noemen.
;£f, hejL Sovjet-nieuws-
ij>, aP TASS maken da-
likva mensen ge
hande informatiedienst.
en vf 'woordenambulance'
'erkl happeUike me-
[de stf a en pas afgestu
it i^ L.ten van het in"
inlichtingen over de
lüwe ,en Opraak van
#w,T/den "De oude
perW woordenboeken
EWa°^n°P leven is he-
Ihetb 'M Uv Skvort-
ICt n ^andeinf°rma-
stood* ï?al entwikkelt
kkeirio S er en in inge-
Clgevallen bieden de
hk wo°rdenboeken
Pikunr, In die se-
r kunnen wij helpen".
Door Jan Paalman
Het is bijna niet vopr te stellen,
maar zo'n honderd jaar gele
den was het buitengewoon
sjiek om NIET bruin te zijn.
Een beetje dame beschermde
haar blanke teint tegen de zon
en een mooie man had een
huidskleur —zo stond het in de
boeken van toen - als van al
bast. Wie bruin ivas werkte
buiten, en wie buiten werkte
was niet sjiek.
Dat is nu anders. Bruin is de
mode, de duurste mode per
strekkende meter. Mensen ma
ken dure reizen naar zonnige
gebieden en als de vaderlandse
zon verstek laat gaan dan zijn
er nog wat prijzige oplossingen
in de vorm van zonnebank,
zonnelamp, solarium ofzonne-
kanon. Over die diverse kunst-
zonnen is de laatste tien jaar
nogal wat te doen geweest. Hoe
gevaarlijk zijn ze, en kun je er
inderdaad huidkanker van
krijgen?
Dit is de afgelopen jaren ta
melijk terdege onderzocht. De
Gezondheidsraad schreef er al
in 1978 een rapport over, en een
tweede in 1986. De Leidse vak
groep voor Stralengenetica en
Chemische Mutagenese wierp
zich op de brandende kwestie
net als de Nederlandse Vereni
ging voor Stralingshygiëne.
September j.l. tenslotte promo
veerde de Leidse huidarts I.C.
Enninga op de veiligheid van
UV-lampen. Wat is men zoal te
weten gekomen?
Gewoon licht is samenge
steld uit alle kleuren van de
regenboog. Rood heeft de lang
ste golflengte en dus de minste
energie (vandaar dat je in een
donkere kamer rood licht mag
gebruiken), en violet heeft de
kortste golflengte en dus de
meeste energie van het zicht
bare licht. Straling die een nog
kortere golflengte heeft dan
violet en die we dus niet kun
nen zien, noemt men Ultra
Violet Licht, kortweg UVL.
Dar heb je drie soorten van.
UV-C heeft de kortste golf en
de meeste energie. Gelukkig
wordt dat licht tegengehouden
door de ozonlaag hoog in de at
mosfeer. Zo lang het duurt ten
minste, want je leest tegen
woordig enge verhalen over
het verdwijnen van de ozon
laag aan de zuidpool. Zou dat
overal gebeuren, dan is het
misschien wel afgelopen met
het leven op aarde.
Maar UV-B -iets langere
golflengte, iets minder ener
gie- bereikt enigszins getem
perd door de atmosfeer de
aarde wel. Dit UV-B stimuleert
de aanmaak van vitamine D in
de huid, het activeert de pig
mentcellen zodat je bruin
wordt, en maakt de huid dik
ker waardoor je minder gevoe
lig wordt voor zonlicht. Prach
tig. Maar helaas kan het huid
cellen ook op hol laten slaan
met huidkanker als gevolg.
UV-C licht is tenslotte nog
tammer. Je kunt je er nauwe
lijks aan branden en het is
duizend keer minder kanker
verwekkend dan UV-BMaar
bruin wordt je er wel van. Ide
aal voor zonnekanonnen We
zullen zien.
Van zonlicht, normaal na
tuurlijk zonlicht, kun je dus
huidkanker krijgen. Om een
hele hoop redenen is dit al lang
duidelijk. Kleurlingen krijgen
door de beschermende werking
van hun gekleurde huid stuk
ken minder huidkanker dan
blanken. In de Verenigde Sta
ten loop je als blanke in het
zuiden meer kans op het krij
gen van huidkanker dan in het
minder zonnige noorden. Nog
een bewijs: huidkanker komt
vooral voor op de neus, het
meest zonovergoten deel van
ons lichaam. Men schat, ivant
zeker weten doet men het niet,
dat 9000 mensen per jaar in dit
land huidkanker krijgen. Ge-
lukig is deze ziekte heel goed
behandelbaar met als netto re
sultaat dat 97 procent van hen
geneest.
Dan de kunstzonnen. In het
verleden hoorde je daar vooral
van huidartsen zorgelijke ge
luiden over. De producenten
van 'bruiningstoestellen', zo
heten die dingen in het weten
schappelijk proces-verbaal
proza, speelden daar op in door
de lichtbronnen van hun
kunstzonnen zo te coaten dat ze
voornamelijk UV-A licht
doorlaten. Dat heeft op het eer
ste gezicht zo zijn voordelen.
UV-A licht, zie boven, is dui
zend keer minder kanker
verwekkend dan het sterkere
UV-B. Bovendien brand je je
er moeilijk aan terwijl je toch
bruin wordt. Maar ja, de prak
tijk kan soms anders uitpak
ken dan de theorie.
In het Leidse laboratorium
voor Stralengenetica en Che
mische Mutagenese zocht de
huidarts I.C. Enning dat uit. Ze
bestraalden hamsterlcellen
met UV-stralen van diverse
bruiningstoestellenen inder
daad: hoe korter de golflenge
hoe meer kankerveroonza-
kende veranderingen in de cel;
ofwel: hoe meer UV-B, hoe
meer kanker. De theorie klopte
dtts. Maar de praktijk? Omdat
UV-A licht minder energie be
vat, duurt het langer voordat
je met dat licht bruin wordt.
Bovendien dringt dat licht
dieper in de huid door. Als je
daar rekening mee houdt dan
maakt het nauwelijks uit of je
je kort met UV-B of lang met
UV-A laat bestralen. Kortweg:
er bestaan geen veilige lampen,
maar alleen veilige (fabrieks)
voorschriften over de afstand
van de lamp en de duur van de
bestraling.
De zonnebank is niet ge
vaarlijker dan een zonnebad,
daar is onderhand iedereen het
over eens. maar het is wel een
toegevoegde kans op huidkan
ker: ivie het hele jaar door
modderbruin wil zijn, en in
deze donkere maanden voort
durend onder de kunstzon
kruipt, loopt een grotere kans.
En mooi ivordt je er op den
duur ook niet van. Huidarts
prof. dr. Van der Leun in de
Volkskrant: „Iedereen die ja
ren achtereen vreselijk bruin
wil zijn, moet er niet vreemd
van opkijken als hij of zij op
middelbare leeftijd met een
huid van een tachtigjarige
moet rondlopen."
Only mad dogs and English
men go walking in the midday
sun.
Eten is een verrukke
lijke bezigheid. Lezen
komt ook een eind.
Maar wanneer iemand zegt: 'Ik
ga lekker de hele avond op de
bank zitten met een grote sta
pel leesvoer', denk je daar toch
al gauw een kop thee met koek
of knapperig toastje bij om het
genot te verhogen. Het heeft
iets gezelligs, een bepaalde
sfeer. En het is een sociaal ge
beuren. Regel na regel gedrukte
lettertjes in je opnemen zonder
daarbij door iets of iemand ge
stoord te worden, dat kan een
weldadige ervaring zijn. Maar
hap na hap naar binnen werken
met alleen jezelf aan tafel.
Dat is echt maar een enkel
keertje leuk. Of praktisch. Zo
grijpt de leeswolf dan z'n kans
om tegelijk met de boerekool
een boek te verslinden, iets wat
anders niet mag. Niet van Ma
dame de Etikette, niet van z'n
vrouw. Want zij heeft die
smeuïge boerekool gekookt,
dan ziet ze die niet graag achte
loos verdwijnen in de mond te
genover haar.
Eten zélf is lekker, erover
praten is ook niet te versma
den. We doen dat volop. Let
maar eens op hoe vaak smake
lijke hapjes of ingewikkelde ge
rechten ter sprake komen. Ik
bel m'n schoonzusje na Sin
terklaas, of ze een leuke avond
hadden. Nou en of, ze was
trouwens op het nippertje
klaargekomen met surprises,
want 'de hele troep kwam eten
en ik had maïs-gehakt, héél lek
ker, maar het werk viel me te
gen'. Toen ik de hoom neer
legde had ik haar belofte het re
cept op te sturen, maar ik wist
niet waarmee de Sint haar ver
wende.
Ook op de Franse cursus ko
men herhaaldelijk brood, kaas,
wijn, streekgerechten en zelfs
hele diners ter tafel, wanneer de
groep in schools en stuntelig
Frans discussieert over het ver
schil in eetgewoonte tussen hier
en La Douce France. Iemand
op de koffie vragen met koek of
appelflap blijkt heel erg Hol
lands. In Frankrijk en de
meeste andere buitenlanden
nodig je mensen op het eten:
souper dan wel diner. En dan
wordt er lang getafeld, met
grote variatie aan gerechten en
geanimeerde praat. Trés agréa-
ble, volgens de Franse juf.
Worden die Fransen niet mod
dervet? Niks hoor, de porties
zijn niet zo groot en zij kennen
onze nationale ramp van de
tussendoortjes niet. Toch moet
ik er niet aan denken met mijn
gasten alleen maar altijd rond
de tafel en boven de borden te
zitten. Samen in de zithoek met
wijn, spa en nootjes praat en
lacht op z'n tijd ook trés agréa-
ble, al is het op z'n Hollands.
Praat je over eten, dan blij
ken mensen in hun herinnering
meer de geur dan de smaak
vast te houden. 'Dan bakte
mijn moeder balkenbrij en dat
róók toch lekker...' 'Als het
hele huis geurt naar warme
wijn dan is het al feest zonder
dat je er een slok van op hebt'.
'Vroeger zaterdags, de groente
soep die op een petroleumstel
stond te trekken, dat gaf een
heel speciaal sfeertje'. 'En die
lucht, hè, die ontzettend lek
kere lucht van vlees braden, de
smaak zélf is soms bijna een te
leurstelling'.
Traditioneel feesteten is nog
iets meer dan smaak of geur.
Het is een idee. De voorpret
dat dit of dat klaargemaakt
gaat worden, verhoogt de feest
stemming. Al eet een jarige job
van zenuwen geen hap van de
friet met kip en chocoladepud
ding toe, het is zijn keuzemenu.
Zo kan een kind, dat nooit
'beest' wil eten tóch zeuren:
'Waarom eten wij nooit kal
koen met Kerstmis, dat hóórt
toch'. Het hoeft dus niet altijd
lekker te zijn. Ook voor grote
mensen niet. Kalkoen? Eigen
lijk een droge hap. Kerstban
ket? Dót ligt zwaar op de maag.
Konijn? Geef mij maar een os-
selap. Plumpudding? Wat die
Engelsen daaraan vinden.
Oliebollen dan? Kleffe hap,
brrrr. 'Maar oliebollen horen
erbij, ik bak ze altijd'. Dat zegt
het Franse stemmetje. Wordt
ze dan niet moddervet Nee, ze
eet er niet veel. 'Er moet ge
woon een grote schaal vol olie
bollen staan, anders is het voor
mij niet echt oudjaar'. Een idee
dus.
Dat omgekeerd een idee ook
in eten vertaald kan worden,
las ik bij Breyten Breytenbach.
In een van zijn verslagen vanuit
Zuidafrikaanse gevangenissen
beschrijft hij het galgemaal
voor terdood veroordeelden:
blanken een hele kip, zwarten
krijgen een halve kip. Dat is
niet eerlijk, zwarten hebben
dan ook maar half voorpret.
5IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII
Laat de dieren ook eens la
chen en bezoek met uw
vrouw de apenrots! Als
deze door oprechte dieren
liefde ingegeven aanspo
ring u doet (glim)lachen,
meneer, ga dan eens na bij
uzelf voor de aardigheid of
het niet de toevoeging van
de woorden 'met uw vrouw'
was die u deed glimlachen.
Immers, wat valt er te la
chen voor een aap bij het
zien van een man? Geen
aap, op welke rots ook, zal iets potsierlijks kunnen ont
waren aan een man. Er is geen verschil tussen een man
en een aap, tenzij eerstgenoemde een bril draagt. Dat
komt niet voor bij apen omdat zij noch ver- noch bij
ziende zijn geworden door overmatig lezen en/of televi
siekijken.
Voor dezelfde spraakklank (ej) kent onze taal vier ver
schillende spellingen: ei, ey, y en ijeen fijn domein voor
Ymert Heyn. Het afbreken van woorden met zo'n 'ej'
klank was vroeger lastig voor drukkers of zetters. Nu
niet meer; nu geschiedt het door robotten en die zien een
'ij' aan voor een vergroeiing van een i en een j. Op pagina
20 van Televizier van 10-8-1985 wordt het woord 'abijen'
zo afgebroken dat de regel eindigt op abdi en de volgende
begint met "jen'. De opmars van Jen en Gein oftewel The
March of Folly.
Jo: 'At Ko je ei op. An, of je ui?'
An: 'Hij at m'n ij op en de bij op m'n ijs'.
Inhoudelijk is dit conversatiefragment van dubieuze
waarde. Eventuele waarde ontleent het aan het feit dat
alle woorden twee letters tellen. De so-whatters onder
mijn lezers werp ik de handschoen toe. Probeer ook eens
zo'n dialoogje samen te stellen van twee-letter woorden;
even lang, of leuker nog: iets langer!
Nu we van ingeburgerde buitenlandse woorden de oor
spronkelijke spelling vervangen door een Nederlandse,
zoals bijv. 'crèche' door 'kresj' kijk ik benieuwd uit naar
de Nederlandse spelling van 'pistache'.
s4Kplo-<yjbfrenla*t*{o:
'Hamsters in waterfilters is pure ombudsman humbug!'
Verbaas u niet over de zin van deze krantekop!
Verbaas u er over dat die krant een Engelse krant was.
JOHN O'MILL
OLONGAPO CITY (NCNS) - „De Amerikaanse marinebasis te
Subic Bay is een broedplaats van immoraliteit en onrecht en be
tekent een bedreiging voor de Fillpijnen".
Zo klaagt de Vereniging van vrouwelijke religieuzen van de
provincie Zambales op de Filipijnen de Amerikaanse marine
aan, die via deze reusachtige basis een naar het oordeel van de
nonnen verderfelijke invloed in de wijde omgeving uitoefent.
Naar de nonnen menen is het ook niet pluis bij het Ameri
kaanse communicatiecentrum voor de marine te San Antonio.
Zowel in basis als centrum worden vrouwen en kinderen seksu
eel misbruikt, jongeren tot gebruik van verdovende middelen
gebracht, terwijl het aantal door Amerikanen verwekte kinde
ren die bij de geboorte eigenlijk al wees zijn, gestaag toeneemt.