DES
MOSA-ONTWERPER: 'FUNCTIONALITEIT BOVEN ALLES'
iT
SMITHS EN HET BELANG VAN SPEELSE VORMEN
DESTEM
r-
DRAAGTAS
Zo'n dertig miljoen exemplaren zijn er inmiddels
gemaakt van het 'gewone' restaurant-koffiekopje,
model Sonja. Het functionele staat voorop bij het
ontwerpen van servies voor de hotelwereld. Ook
duurzaamheid en stapelbaarheid zijn erg
belangrijk.
(schoen
tbruin en donker-grijs
laars
De vorm en naam van een zoutje geniet de
voortdurende zorg en aandacht van de fabrikant.
Er is echter maar een soort zoutje dat de tand des
tijds lijkt te doorstaan: de gewone chips.
ijl je niet weet wat je
>n?
IODES geweest bent,
gelost.
elke bezoeker
158-1447
00-18.00 uur.
Sonja, de klassieker
onder de koffiekoppen
Door Adri Gorissen
egenwoordig drinkt
men koffie en thee uit
I één kop. Vroeger had
men voor de koffie, die bij de
maaltijd werd gedronken, een hoge
kop zodat de koffie minder snel
afkoelde. Voor thee, die tussendoor
werd gedronken, was er een lage
kop zodat het afkoelen sneller
verliep. Dat dergelijke elementen van
de cultuur verdwijnen, verarmt de
vormgevingsmogelijkheden en het
werk verliest daardoor wat van zijn
charme. Gelukkig komen er wel
nieuwe trends voor in de plaats,
maar die veranderen nogal snel'.
Piet Stockmans, als industrieel
ontwerper part-time in dienst van de
Koninklijke Mosa in Maastricht, zal
bij de meeste mensen niet zo bekend
zijn. Toch zullen heel veel
Nederlanders al eens een door hem
ontworpen koffiekop in handen
hebben gehad. In de meeste
gevallen zal dat het model Sonja zijn
geweest, de klassieker onder de
hotelkoppen. Sonja weet ook de weg
te vinden naar de gewone
huishoudens. Er zijn inmiddels al
zo'n dertig miljoen exemplaren van
gemaakt.
Sonja is dan ook wat Stockmans
noemt een tijdloze functionele kop.
Bij het ontwerpen van koppen stelt
de Mosa-ontwerper dat functionele
aspect voorop. „De taak van de
industrieel ontwerper bestaat uit een
aantal aspecten. Het produkt dat
hem wordt gevraagd moet
functioneel zijn en ergonomisch
goed in elkaar zitten. Verder moet
het goed geproduceerd kunnen
worden en wat heel belangrijk is,
goed verkocht kunnen worden. De
ontwerper moet al die
eigenschappen goed samenbregen
op een esthetische manier, zodat het
produkt er mooi uitziet. Maar van dat
esthetische aspect maak ik geen
probleem. In de hotelwereld staat het
functionele natuurlijk voorop,
duurzaamheid en stapel baarheid zijn
erg belangrijk. Daar moet de
ontwerper rekening mee houden".
Die functionaliteit wordt duidelijk
gemaakt door de hoofdeisen die aan
een koffiekop worden gesteld. Dat
zijn er nogal wat. Van belang is
allereerst de inhoud, er moet 160 tot
180 cc in kunnen. Het kopje moet
goed op te nemen zijn, wat
afhankelijk is van de vorm van het
oortje, het formaat en de
mogelijkheid de vingers onder het
schoteltje te kunnen steken. In
verband met die laatste eis worden
er nooit geheel platte schoteltjes
gemaakt.
NIVEAU
Andere belangrijke eisen zijn
stapelbaarheid en afwasbaarheid.
Iemand die een kop wil afwassen,
meet overal goed bij kunnen komen.
Bovendien moet de kop glad van
binnen zijn om hem goed schoon te
kunnen maken. Sinds de
vaatwasmachines hun intrede
deden, moeten de koppen
bovendien in de richel aan de
onderkant enkele gleufjes hebben.
Die voorkomen dat er water op blijft
staan.
De hotelwereld stelt nog enkele
andere eisen. De kop en schotel
moet een zodanige vorm hebben dat
het lepeltje goed op het schoteltje
blijft liggen. Bovendien moeten de
suiker- en melkzakjeser makkelijk
op kunnen liggen, zonder dat de
kans bestaat dat ze tijdens vervoer er
af vallen. Er moet bovendien slechts
een geringe kans zijn dat die melk en
suiker nat worden. Verder wordt in
hotels meer dan ergens anders
gevraagd om sterkte en
duurzaamheid. Tot slot speelt daar
wat Stockmans noemt 'een
traditioneel aspect' een rol. „De kop
moet uitdrukking geven aan een
bepaald niveau".
Of een kop aan al die ei9en voldoet.
wordt tijdens de ontwerpfase
nauwgezet onderzocht. Het
ontwerpen begint met de vaststelling
dat er behoefte is aan een nieuw
model. Stockmans: „Die behoefte
kan ontstaan doordat de
concurrentie met een goed nieuw
model op de markt komt, omdat er
een tekort in ons eigen assortiment
blijkt te zitten of doordat de verkoop
van een ander model begint te dalen.
Ook kan die behoefte ontstaan door
nieuwe productietechnieken of
veranderingen in de eetcultuur".
KRIMP
De voorontwerpen worden door
Stockmans in gips gemaakt.
„Wanneer dat gebeurd is, wordt het
in de markt getest en bekeken of het
aan de gesignaleerde behoefte
voldoet. Als dat ze is, wordt er een
prototype in porselein gemaakt. Dat
is nodig omdat je sommige aspecten
in gips niet kunt beoordelen, omdat
dat materiaal te licht is, niet glanst en
anders aanvoelt. Het porseleinen
prototype wordt opnieuw getest. Dan
wordt ook bekeken hoe de decors
op het model zijn af te stemmen.
De uitvoering in porselein maakt ook
meteen duidelijk wat wel en niet kan.
Porselein heeft in de oven namelijk
veel te lijden onder krimp en
deformatie. Daardoor kun je veel
dingen niet in porselein maken. Als
vormgever moet je daar rekening
mee houden. Wanneer er produktie-
technisch geen problemen zijn,
wordt het model in produktie
genomen en wordt een zogenaamde
nul-serie gemaakt, om na te gaan of
de produkties in grotere series geen
problemen oplevert. Als dat allemaal
goed gaat, komt de nieuwe kop op
de markt. Meestal is dat een half jaar
nadat het eerste voorontwerp is
gemaakt".
Bij dat ontwerpen staat zoals gezegd
de functionaliteit voorop. Dat
betekent dat er weinig ruimte is voor
echt buitenissige vormgeving. Een
vierkante kop en schotel
bijvoorbeeld is wel te maken, maar is
niet praktisch. „Uit een vierkante kop
kun je niet goed drinken", aldus
Stockmans. „Een kop is bovendien
het best in een ronde vorm te maken
en kan dan het goedkoopst worden
geproduceerd".
BREUK
Een dicht oortje roept ook praktische
bezwaren op, is niet
'gebruikersvriendelijk'. „Een dicht
oor glijdt uit de vingers. Een kop
heeft, zeker als hij vol is, een relatief
hoog gewicht. Daarom heeft het
oortje een opening nodig. Er zijn
natuurlijk wel andere mogelijkheden
te bedenken. Ik heb eens een kop
met een grijpring gemaakt, waardoor
je minder last van breuk hebt. Zo'n
grijpring vraagt echter aanpassing
van de gebruikers. Zoiets vraagt tijd
om door te dringen. Die ring heb ik
vijftien jaar geleden gemaakt, maar is
pas sinds drie jaar op de markt. Voor
dergelijke dingen geldt, dat de markt
er rijp voor moet zijn", stelt de Mosa-
ontwerper.
Een kop en schotel uit één stuk lijkt
zo op het eerste gezicht ook een
aardig idee. De harde realiteit leert
echter weer anders. „Je moet er
rekening mee houden dat veel
mensen in feite een beetje
gehandicapt zijn, want je moet
kinderen en ouderen tot die
categorie rekenen. Voor die
'gehandicapten' is een kop en
schotel uit één stuk veel te zwaar. En
ook hier komt weer de functionaliteit
om de hoek kijken. Als van zo'n kop
en schotel uit één stuk het oortje
kapot gaat, kun je alles weggooien.
Wanneer ze los zijn, kun je vaak nog
wel een losse kop of een losse
schotel bijkopen. Afwassen is
trouwens ook veel moeilijker
wanneer de kop en schotel aan
elkaar vastzitten. Al met al is los tot
nu toe het meest functioneel
gebleken. Dat is niet voor niets
vroeger zo bedacht. Hoewel je je niet
moet doodkijken op wat in het
verleden is gemaakt, is het natuurlijk
wel zo dat heel veel dingen vroeger
niet voor niets zo zijn gemaakt, dat
er toen ook al over is nagedacht".
Sonja, de
klassieker
onder de
hotelkoppen.
'De mensen vinden
een ringling leuk'
VRIJDAG 31 OKTOBER 1986
V.l.n.r. hamka,
wokkei,
I mamamia en
I tingling.
Door Adri Gorissen
wNRM r zijn mensen die
B proberen de randjes
van de wokkels te eten
totdat de stam overblijft. Veel
mensen laten een ringling over hun
vinger zakken en stoppen dan de
vinger in de mond om de ringling op
te eten. Anderen, die twee soorten
tegelijk willen eten, steken een
ringling aan een wokkei of een
mamamia. Een speelse vorm wordt
op prijs gesteld, is iets wat een
produkt speciaal maakt'.
Hoewel hij vindt dat het belang van
de vorm niet overtrokken moet
worden, erkent marketing-man Aad
Boon van de Smiths Foodgroup in
Broek op Langedijk dat de vorm van
zoutjes een rol speelt bij de
waardering ervan door de
consument. Smiths is in Nederland
marktleider op het gebied van de
cocktail-snacks, zoals de zoutjes in
vaktermen worden genoemd. Er
worden daarvan jaarlijks door alle
fabrikanten samen 120 miljoen
zakjes verkocht. Bij Smiths gaat het
om wokkels, chipito's, ringlings, pico
bello's, hamka's, pom tips, grillo's,
mamamia's, pipes de paris en hai
Boon: „Een vergelijkbare vorm ale
die van de wokkei is te vinden bij
Italiaanse pasta's. De wokkei is daar
dan ook van afgeleid. Hetzelfde geldt
voor de mamamia's (een gebogen
pijpje)".
Bestaat er bij de wokkei nauwelijks
verband tussen de naam en de vorm,
bij veel andere vormen is dat wel het
geval. „Als je in de naam kunt
refereren aan de vorm versterkt dat
het verband en het
herinneringsvermogen. De ringling
is wat dat betreft een goed
voorbeeld. Voor de hamka's, die de
vorm van een netje hebben, dachten
we in eerste instantie aan de naam
netjes. Later hebben we de naam op
de ingrediënten gebaseerd en zijn er
daardoor in geslaagd heel dicht bij
het produkt te blijven. Als je er in
slaagt om van de smaak, de vorm en
de naam een eenheid te maken, dan
zitje goed".
Een zoutje waarbij de mensen van
Smiths daarin zijn geslaagd, is de hai
hai. De hai hai is volgens Boon vrij
pittig en smaakt Oosters. Vandaar
dat de vorm ervan, die overigens
nauwelijks te omschrijven vait, een
enigszins Oosters karakter heeft
gekregen, terwijl ook de naam
ernaar verwijst. „We proberen dat
zelfs door te trekken naar de
verpakking en de reclame toe",
aldus Boon.
De meeste zoutjes worden gemaakt
met extruders, apparaten waarin
aardappelmeel of mais vermengd
met smaakstoffen onder hoge druk
en hoge temperatuur tot een
substantie wordt gemaakt die door
een klein gaatje naar buiten wordt
geperst. Voor dat gaatje wordt een
matrijs geplaatst, die de vorm
bepaalt. Sommigie zoutjes hoeven
daarna alleen nog maar gedroogd te
worden en zijn gereed. Andere
worden nog in de olie gebakken, wat
bepaalde consequenties heeft voor
de vorm.
VOCHT
De mamamia bijvoorbeeld is niet
zomaar hol. Wanneer de mamamia's
uit de extruder komen, worden ze
eerst gedroogd. Ze zijn dan nog heel
klein en erg hard, net als macaroni.
Om ze de gewenste brosheid te
verschaffen en groter te maken
worden ze in olie gebakken. Bij het
bakken is het zaak dat het vocht kan
verdwijnen uit de mamamia.
Wanneer deze niet hol zou zijn, zou
dat met name binnenin problemen
opleveren. Het vocht zou daar niet
weg kunnen, met als gevolg dat de
mamamia binnenin niet bros maar
keihard zou zijn.
Vanwege datzelfde vochtprobleem
kunnen de meeste zoutjes ook niet
hai's.
Smiths heeft onderzoek laten doen
naar het belang van de vorm. Boon:
„Daaruit bleek dat voor de
consument de smaak en textuur
(mate van brosheid) op de eerste
plaats komen. Maar de vorm was ook
een belangrijk element in de
waardering. De mensen vinden het
fijn als de zoutjes een leuke vorm
hebben. Een vorm die wat voorstelt,
wordt positief gewaardeerd. Een
ringetje (ringling) vinden de mensen
leuk. In een hai hai ziet de een een
kinderwiegje, de ander een helm. De
vorm geeft jeu aan het produkt, want
de mensen kunnen dan wat met hun
fantasie doen. Belangrijk vinden ze
ook dat de zoutjes er zo goed uitzien
dat ze er bij hun gasten eer mee
kunnen inleggen".
De 'bedenkers' van de vorm van
nieuwe zoutjes, de mensen van de
afdelingen 'research and
development' en marketing van
Smiths en medewerkers van
reclamebureaus houden dan ook
terdege rekening met de mening van
de consument. Daar wordt zelfs
bewust naar gevraagd wanneer een
nieuwe creatie in ontwikkeling is. De
ideeën voor nieuwe vormen worden
opgedaan door naar andere
produkten te kijken, komen spontaan
opborrelen of worden bepaald door
het produktieproces.
erg dik worden gemaakt. Ook dat
zorgt weer voor moeilijkheden, want
ook 'breuk' moet voorkomen
worden, omdat de consument geen
prijs stelt op bijvoorbeeld een zakje
wokkelgruis.
Om de zoutjesfan te laten zien dat
het produkt in orde is, maar ook om
hem of haar een indruk te geven van
de vorm, zit in de meeste
verpakkingen een venster. „Vroeger
hadden we heel grote vensters in de
verpakkingen. Tegenwoordig zijn het
meestal kleine aan de achterkant van
de zak. De vensters zijn verkleind
omdat onze produkten gevoelig zijn
voor licht en vocht. Wanneer ze te
lang aan licht worden blootgesteld
zijn ze minder goed houdbaar, wat
niet wil zeggen dat ze bederven,
maar de smaak wordt minder", aldus
Boon. Wat dat betreft zou er dus
beter geen venster in de
zoutjesverpakkingen kunnen zitten.
Dat kan volgens Boon echter ook
weer niet 'omdat de consument wil
zien wat hij koopt'.
REGISTREREN
Omdat de consument ook wil weten
of hij een echte wokkei van Smiths
koopt, zijn de vormen van de zoutjes
uit Broek op Langedijk
geregistreerd. Boon: „Het
registreren van de vorm van zoutjes
is een unieke zaak, die echter van
groot belang is voor de goede naam
van Smiths. In het verleden hebben
we al processen gevoerd tegen
nabootsers. En met succes. Zo
bracht een firma aan het begin van
de jaren tachtig een produkt op de
markt dat dezelfde vorm had als
onze wokkei. We hebben toen een
proces aangespannen en
gewonnen".
Gelukkig heeft Smiths niet alleen te
doen met nabootsers, maar kloppen
er ook geregeld mensen van buiten
aan met ideeën voor nieuwe zoutjes.
Zo lanceerden de samenstellers van
het 'Zoutjesvademecum', een gids
voor de zoutjesliefhebber, het idee
om chips te maken in de vorm van
computerchips. Die zouden dan
mikro's moeten gaan heten. Het idee
is nog niet door het bedrijf in
overweging genomen, hoewel Boon
de link tussen computerchips en
aardappelchips wel aardig vindt.
Een vernieuwing van de vorm van
chips, die overigens geheel door het
bakken wordt bepaald, is voor de
verkoop ervan volstrekt overbodig.
Want ofschoon zoutjes wel eens uit
de gratie raken en er een alternatief
voor moet komen, is dat bij chips
niet nodig. „Het is heel gek", zegt
Boon, „terwijl chips eigenlijk een
heel saai produkt zijn, zijn ze
absoluut niet meer weg te denken".
met warme
vacht gevoerd
kleuren zwart
en lichtgrijs
maten 36 - 41
