'Wij hebben nooit iets
leuks met water gedaan'
b
Neeltje lans wacht prententieuze toekomst
voc
Verhalen van achter de dijk
'Een consumptie-artikel
Tragiek
Hollands
Van Gasteren heeft
grootse plannen
met Neeltje Jans
Eigentijds
Speerpunt
Alle vernuft zit
alweer onder
water verborgen
g 3Q. september 1986
26
HEI impo
sante pano
rama deed
destijds even
futuristisch als
mythisch aan.
Alsof ze er al
tijd al gestaan
hadden en ook
nooit meer zou
den verdwij
nen, rezen de
66 kolossale
pijlers, 15 me
ter beneden de
zeespiegel, elk
met een ge
wicht van
18.000 ton, uit
de bouwputten
op het werkei-
land Neeltje
fans omhoog.
Louis van Gas
teren wil straks
de grootsheid
van de reser
vepijler onder
de aandacht
brengen.
- FOTO DE STEM/
DICK DE BOER
Door Henk Postma
HET imposante panorama doet even fu
turistisch als mythisch aan. Alsof ze er
altijd al gestaan hebben en ook nooit
meer zullen verdwijnen, rijzen de 66 ko
lossale pijlers, 15 meter beneden de zee
spiegel, elk met een gewicht van 18.000
ton, uit de bouwputten op het werkei-
land Neeltje Jans omhoog.
Honderdduizenden dagjesmensen vergapen
zich aan het verschijnsel. Het schetst de con
touren van wat geafficheerd staat als het
nieuwste wereldwonder.
Zo was het een kleine tweeënhalf jaar gele
den. Maar sinds de ringdijken om de bouw
putten van Neeltje Jans zijn doorgestoken en
het hefschip Ostrea de pijlers met wonderlijke
precisie op hun plaatsen in de monding van
de Oosterschelde heeft gezet, rest van hun my
thische verschijningsvorm nog slechts een ont
nuchterende herinnering. Met de jongste
triomf van Hollandse waterbouwkunde is het
gegaan zoals met al die andere: het grootste
deel staat onder water. De mastodonte kath-
dralen van gisteren manifesteren zich vandaag
als knekels in de ruggegraat van een 'gaten-
dam', die van alle heroïek ontdaan, nog het
meeste weg heeft van een drietal overdreven
geproportioneerde sluizen.
„Het is de tragiek van Rijkswaterstaat dat
alle waterbouwkundige werken, zodra ze zijn
gerealiseerd, uit het zicht verdwijnen. Dit land
is in het jaar 1000 begonnen met waterhuis
houdkundige activiteiten. Daarom zitten jij en
ik hier met droge voeten. Maar het enige wat
je er nog van kunt zien is anderhalve hefbrug
en hier en daar een schuif. In dit merkwaar
dige land bestaat een soort géne, een soort
schaamte voor wat we zelf nebben gepres
teerd. We timmeren niet aan de weg".
De Amsterdamse filmer, beeldend kunste
naar en ideeënman Louis van Gasteren
schudt het hoofd. Zijn vuist treft donderend
de tafel. Als hij z'n zin krijgt klaren de neve
len rondom Hollands waterhuishoudkundige
glorie straks in één ruk op. Dan gaat Neeltje
Jans de wereld, maar in het bijzonder ook de
Nederlander zelf, vertellen hoe de bewoners
van de lage landen bij de zee hun eigen land,
hun eigen geschiedenis hebben (groot) ge
maakt.
De weg voor het ambitieus educatief, re
creatief en cultureel project dat Van Gasteren
voor Neeltje Jans in petto heeft, werd een
paar jaar geleden al geplaveid. Dat was toen
Prof. dr. A. van Gent, voorzitter van de Ad
viescommissie Toeristisch Nederlands Pro
duct, de Zeeuwse bestuurders wakker schudde
met een pleidooi voor een 'gigantisch interna
tionaal project'. „In Zeeland is iets groots ver
richt op het vakgebied van de waterbouwkun
de, laten we dat nu ook doen op het nieuwe
vakgebied van de vrijetijdskunde", zegt hij tij
dens een bijeenkomst van de Nederlandse
Maatschappij voor Nijverheid en Handel. Hij
voegt er meteen een waarschuwing aan toe:
„Pas op, geen Torremolinos-ellende
Van Gasteren is zich op dat moment nog
van geen Neeltje Jans bewust, maar des te
meer van de betekenis van de waterbouw
kunde voor het bestaansrecht van vrijwel heel
Nederland. In de kelders van de Amster
damse Stopera werkt hij aan de uitbeelding
van Hollands waterhuishoudkundige werk
vloer, het NAP. Ondertussen stromen bij het
provinciebestuur de studies en plannen bin
nen. Maar een totaalvisie ontbreekt.
Totdat de Zeeuwse recreatie-gedeputeerde
J. Ventevogel zich laat tippen door Shell-top-
man Wagner. Met de burgemeester van Veere,
mevrouw G. van Montfrans-Hartman, dient
de bestuurder zich bij Van Gasteren aan. De
Amsterammer laat zich zodanig enthousias
meren dat een tweede ideeënleverancier, de
Amerikaanse Compagnie van Harrisson
Price, op het tweede plan geraakt. Een natio
nale adviescommissie onder voorzitterschap
van oud-minister T. Westerterp bekeert zich
tenslotte tot Van Gasterens 'plan met een dui
delijk Hollandse signatuur'.
„Als de mens astronauten op de maan kan
zetten, als Rijkswaterstaat met eenzelfde pre
cisie pijlers in de Oosterschelde kan plaatsen,
dan kan de dagrecreant onder mijn paraplu
een subtropisch klimaat met palmbomen ver
wachten", noteert Van Gasteren in zijn eerste
schetsplan. Maar dat, maakt hij nieuwsgieri
gen al snel duidelijk, is slechts bijzaak. Be
langrijker is de totstandkoming van een wa
terhuishoudkundig museum, ondergebracht in
één van de 'eischaaldunne' koepels die zich op
Neeltje Jans moeten gaan spiegelen aan het
firmament boven de zilverblauwe zee.
Van Gasteren: „Toen ik een paar iaar gele
den met het NAP-project begon, het ik vast
gesteld dat ik geen bliksem van de Neder
landse waterhuishouding wist. Wij worden
ook niet opgevoed met inzicht, respect en ont
zag voor het vernuft, de intelligentie en de
moed die in dit land sinds het jaar 1000 wordt
geëtaleerd. Het is toch te gek dat ik met m'n
63 jaar moet gaan spitten in literatuur, in ar
chieven, in de Nederlandse historie, om erach
ter te komen hoe de vork hier in de steel zit".
„De afsluitdijk is dan nog het enige waar
van je kunt zeggen: 'Daar rij ik overheen, daar
zie ik links en rechts de zee, allemachtig 40 ki
lometer. Dat hebben we dan toch maar even
gefikst'. Maar al die andere dingen. Niemand
ziet er meer iets van. Alles wordt landschap
pelijk verwerkt. Plotseling is er dan een ha
ventje met surfers en niemand staat meer er
gens bij stil. Die buitenlander denkt alleen:
wat is het hier plat. Overal is gras gezaaid,
overal ligt meteen een prima autoweg. Nie
mand praat hier over waterhuishoudkunde."
Van Gasterens waterhuishoudkundig mu
seum voert de belangstellende door de eeuwen
heen naar het jaar 1000. Het vertelt hem niet
alleen over dijkgraven, ingenieurs en aanne
mers. Vooral de maatschappelijke aspecten,
kortom het hele leven van de Nederlander zo-
Louis van Gasteren: „Als de mens astro
nauten op de maan kan zetten, als Rijks
waterstaat met eenzelfde precisie pijlers in
de Oosterschelde kan plaatsen, dan kan
de dagrecreant onder mijn paraplu een
subtropisch klimaat met palmbomen ver-
cr\TO t r\i ne
Hij' was waar het landschap
veranderde, maar week
steeds opnieuw voor de
oprukkende gigantitis.
Twintig jaar woonde hij aan
de Westerschelde. De
dijkverzwaring kwam en z'n
huis dreigde in het
dijklichaam te verdwijnen.
Hij ging. Wijken ook moest
hij voor een ruilverkaveling.
En nu. na negen jaar op de
rand van land aan water,
aan de Oosterschelde, moet
hij opnieuw weg. Een
recreatie-project, surfers in
plaats van rotganzen. Hij is
begin 60, pijprokend
kunstenaar en woont in
Wemeldinge. Hij heet Joop
Dam en is auteur van het
Getijdenboek. Joop Dam
over 'de constante treurnis'
en de nieuwe goudmijn die
Oosterschelde heet. Een
nuchtere pessimist.
als dat aan het water vastzit, verschijnt in
beeld. Een daarbij hoort ook de geschiedenis
van de Verenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC).
„Wij hebben met de handel dit land ge
maakt. Van al dat kapitaal van de VOC, die
z'n weerga in de wereld niet kent, verdween
het grootste deel in de waterhuishouding, de
droogmakerijen, de dijkophogingen. Zo is dit
land ontstaan waarvan wij nu - och armoe -
zeggen: 'en daar stak Hansje Brinker z'n vin
gertje in een dijk'. En dan mag men hier de
tulpen en de molens komen bekijken. Maar
het hele verhaal grijpt veel eerder terug. Dit is
het oudste technologische land van Europa."
„Met die benadering van respect, van Ne
derlanderschap, van een gepaste trots, wil ik
ook die reservepijler droog zetten. Als eerste
daad in het hele project. De hemel zij gepre
zen dat er een reserve-pijler over is. Dat dat
ding niet gebruikt is! Dus al die andere 65
peilers waren oké. Dat is de triomf van alles.
Dat is allemaal Neeltje Jans hoor. Het is ont
roerend Die pijler is een symbool in een land
dat geen grote eigentijdse monumenten
heeft."
„Wat we ook niet hebben: fonteinen. Wij
hebben hier nooit met water gespeeld. Er is
hier zorgelijk geleefd met kerken en zwarte
kousen, met dijkschouwen, dijkopbouw en
pompen. En terecht. Maar wij hebben dus
nooit iets leuks met water mogen doen. Er
moest hier worden gepompt."
„Die hele bemaling in dit land is ook zo'n
discrete zaak: van 'jongens, daar praten we
niet over. Dat moffelen we even weg onder
een dijk'. Daar wordt niet royaal gezegd van
'kijk eens even, hier staan we te pompen en
daar zie je het water'. Weet je wat ik wil doen.
Als die pijler wordt drooggelegd dan wil ik
het water centraal uit dat nieuwe poldertje
pompen. Dat gaat dan in een buis omhoog
met een high pressure pomp zodat je, waar je
ook loopt of rijdt, op de stormvloedkering of
over het eiland zelf, een fontein ziet en kan
denken: 'Hè, daar wordt een polder leegge
pompt'."
Minder zeker zijn, wat Van Gasteren be
treft, de activiteiten in de tweede koepel.
„Oorspronkelijk dachten we: 'daar brengen
we de expo onder van zeg maar de Holland
BV, de offshore en de waterbouw'. Zo van:
'Kijk dat kunnen ze nou bij Dosbouw'. Daar
is even de klad ingekomen door de olie en de
dollar."
De Zeeuwse bestuurders laten geen gele
genheid onbenut om te verzekeren dat ze er
niet op uit zijn een 'kermisachtig pretpark'
van Neeltje Jans te maken. Toch loopt Van
Gasteren de kans dat hij met zijn plannen bij
draagt aan een zodanige toename van het
massa-toerisme dat het Oosterschelde-milieu
en de natuur alsnog beschadigingen oploopt.
In het Provinciaal Beleidsplan Recreatie en
Toerisme wordt Neeltje Jans omschreven als
een 'speerpunt', die kan uitgroeien tot een in
ternationale attractie met 'uitstekende aan
knopingspunten voor de promotie van Zee
land in binnen en buitenland'.
Het zijn teksten die minder spreken in ter
men van 'erfgoed' of 'Zeeuwse biotoop' dan
over Zeeland als 'toeristisch produkt' en het
belang daarvan voor de werkgelegenheid.
Steeds meer gemeenten zetten de provincie
onder druk om meer jachthaventjes, campings
en hotels langs de Oosterscheldeboorden toe
te laten. En dan is er nog de weg over de
stormvloedkering, die een drukbereden scha
kel in de verbinding Walcheren-Randstad be
looft te worden. Een weekblad schreef al over
het schrikbeeld van een 'Long Island in de
Oosterschelde'.
„Ik wil heel duidelijk stellen: ik zal de laat
ste zijn die de Zeeuwen brutaal tegemoet
treedt. Ik zie in Zeeland protest, acties, verzet,
mensen in de weer die bezig zijn om dingen te
beschermen, waarden intact te laten. Nou dan
vindt je mij vooraan op de barricaden. Want
ik heb ontzettend veel begrip voor het hand
haven van een paar fundamentele zaken voor
de tijd die ons nog rest. Dan schuift er een
verantwoordelijkheid naar binnen die verder
strekt dan het stoeDie voor miin huis."
Door Paul de Schipper
„De gemeenten staan op hun achterste be
nen. Allemaal willen ze een deel van de
kluif binnenslepen. Ieder dorp een jachtha
ven. Overal windsurfers en duikers. Daar
moeten natuurlijk voorzieningen voor ko
men. Hup weer zoveel honderd meter par-
keerstrook langs de dijk. Ik zie het al voor
me. Als de mensen hun zin krijgen, hangen
er straks nog van die eenpersoonsvliegtuig
jes boven de slikken. Iedereen wil wat,
maar het is één koor van ellende. Nee, als
ik hier op de dijk klim en kijk om heen, dan
word ik er niet vrolijker van. De Ooster
schelde is een consumptie-artikel gewor
den".
„Over een tijdsbestek van vijfentwintig
jaar heb ik me al bezig gehouden met het
landschap, met de getijden. Nooit is er zo
veel aandacht geweest voor de natuur als
nu. En ondanks al die belangstelling gaat
het steeds achteruit. Lees je er kranten op
na, dan is het een constante opsomming
van treurnis over wat er is misgegaan, wat
er misgaat en wat er dreigt mis te gaan".
„Aardig is het om er bij stil te staan dat
we er allemaal aan meedoen, ik ook. Om
de Oosterschelde open te houden hebben
we de natuurwaarden geprezen. Het was
het mooiste stukje Nederland. Het resultaat
is dat iedereen er nu op afkomt.tja".
„Die pijlerdam is er gekomen door het
gedram van de aannemers. Een van de ar
gumenten was dat we onze kennis over wat
we bij de bouw leerden aan het buitenland
konden verkopen. Er was een keer een
symposium in Amsterdam. Ze zeiden daar
dat er in de hele wereld nog 200 miljoen
hectare kustgebied was zoals de Ooster
schelde. Dat kon allemaal ingedijkt wor
den. Ze vergeten dat het de meest waarde
volle natu urgebieden zijn
En wat zie je van die kennis-verkoop
Een heleboel materiaal is voor een appel
en een ei verkocht op een veiling. De dure
vaartuigen hggen te roesten en het restant,
daar hebben ze geen emplooi voor. Er
kwam nog een kink in de kabel. De Korea-
nen en de Japanners bouwen wel water
werken, maar ze het zijn geduchte concur
renten geworden. Als ze de kennis niet heb
ben dan komen ze er wel achter. Mensen
hebben ze genoeg en voor het plannen roe
pen ze er dan nog een paar Hollanders bij,
maar daar verdienen we ook niet aan. Dat
is meer een kwestie van goodwill en ont-
wikkelingsh ulp
„Lange tijd heb ik me aangetrokken ge
voeld tot de getijden. Het getijwater is een
levenbrengend element in beweging ge
bracht door de aantrekkingskracht van zon
en maan. De slikken en schorren zijn m'n
werkterrein en speelveld geweest en ze zijn
het nog. Door die dam komt driekwart voor
altijd onder water. Door de pijlerdam wordt
het volume van het getij tot 75 procent te
ruggebracht. Het landschap verliest zo z'n
huidige karakter en is voor vogels ook min
der aantrekkelijk. Als je dat ziet, dan ben ik
op z'n zachtst gezegd ontevreden
„De illusie van een redelijk compromis
tussen de menselijke activiteit en de aan
wezigheid van, zeg maar de andere schep
selen Godser wordt wel over gepraat ja,
maar in Zeeland blijkt het moeilijk, zoniet
onmogelijk door de steeds toenemende eco
nomische druk en het watertoerisme. Het is
sjoemelen met de natuur, op de lange baan
schuiven, tot er een dag komt dat er niks
meer te beschermen en te valt. Dat is waar
schijnlijk de ideale toestand voor veel be
stuurders. Wat dat betreft denk ik wel eens
de schilder Lucebert. Hij zei ooit: „Ik ben
het eens met de gelovigen van de zwarte
kousenkerk als ze zeggen: De mens is een
sekreet".
Door Henk Postma
Amerikanen wilden er een Disneyland-
park van maken, motorsportfanaten
pleitten voor een autoracecircuit en mi
lieu-adepten zagen wel wat in een ener
giepark.
Projectontwikkelaars en praatgroepen, vis
sers en recreatie-ondernemers, milieu-technici
en energie-deskundigen, allemaal maken ze
haar het hof. De afgelopen jaren kon het
eiland pakweg zo'n zestig projecten en plan
netjes aan haar boezem drukken, maar op
geen enkele daarvan werd ze op staande voet
verliefd.
De vrijer die nog de grootste kans maakt is
Louis van Gasteren, Amsterdams filmer en
beeldend kunstenaar, door de provincie Zee
land en de gemeente Veere aangetrokken om
Neeltje Jans van een attractieve inrichting te
voorzien. Hij ziet in het werkeiland de verper
soonlijking van wat al eeuwenlang in de ziel
van elke rechtgeaarde Nederlander schuil
gaat: de eenvoudige, maar niet te stuiten
drang om beide voeten droog te houden. En
als het aan Van Gasteren, de provincie Zee
land en de gemeente Veere ligt, wordt die ziel
de komende jaren blootgelegd met een allure
die niet onderdoet voor het technologisch ver
nuft dat van de stormvloedkering afstraalt.
Van Gasteren heeft zich daartoe omringd
met experts van internationale faam: de
Duitse architect/constructeur Frei Otto
(Olympisch Stadion München), de Oosten
rijkse architect Wilhelm Holzbauer (Stopera
Amsterdam) en het Engels constructiebureau
Ove Arup (Centre Pompidou/Opera van Syd
ney)
De provincie Zeeland, die samen met het
rijk en het pensioenfonds PGGM al bijna een
miljoen gulden in het project heeft gestoken,
hoopt de bouwrijpe schetsen begin komend
jaar aan potentiële investeerders te presente
ren. Pas als die toehappen kunnen de plannen
worden uitgevoerd. Er is ruim honderd mil
joen nodig om de elementaire delen van het
prbject van de grond te krijgen. De uitvoering
van het complete plan vergt nog één of twee
veelvouden van dat bedrag.
Drie 'eischaaldunne' aërodynamische koe
pels zijn het architectonisch hoogstandje van
Neeltje Jcms wordt met gigantische moe
ren 'vastgeschroefd'. Want het eiland, door
mensenhand ontstaan, mag niet zomaar
weg kunnen drijven.
het project. Ze moeten 15 ha van het eiland
als een 'paraplu' omspannen. Want de tech
nologie waarmee de zee bedwongen wordt
moet net zo goed in staat zijn om de mens er
van te verzekeren dat deze droog staat als het
regent. De realisering van klimatologische
wensdromen is slechts een onderdeel van het
project. In een van de koepels komt het para
depaard van Van Gasteren: Nederlandse eer
ste waterhuishoudkundig museum. Het zal de
bezoeker op imponerende wijze duidelijk ma
ken 'bij de gratie waarvan dit land bestaat'.
De tweede koepel wordt het domein van aan
nemers, ingenieursbureau's en vissers. Zij mo
gen, knipogend naar potentiële exportlanden,
laten zien wat Nederland aan know-how op
het gebied van waterbouw, off-shore en visse
rij in huis heeft. In de derde koepel vindt de
bezoeker een subtropisch klimaat, waar hij
zwemmend tussen de palmen mag recreëren.
De reservepijler voor de stormvloedkering,
als eenzame getuige achtergebleven in de
bouwput Schaar, wordt drooggelegd. Daar
mee komt niet alleen een 'kathedraal' boven
water die de 'verbijsterende maat- en schaal'
van de Oosterschelde-werken laat herleven,
maar ontstaat meteen, 18 meter beneden
NAP, Nederlands diepste polder. Neeltjé Jans
wordt met gigantische moeren 'vastge
schroefd'. Want het eiland, door mensenhand
ontstaan, mag niet zomaar weg kunnen drij
ven. En mochten de moeren ooit losraken,
dan ligt achteloos in het zand, een reusach-
tigte steeksleutel klaar.
'The Sky is the limit'. Dus steekt door een
van de moeren een 'panorama-bout' de lucht
in. Belangstellenden kunnen zich in een ca
bine langs de bout omhoog laten schroeven.
Fantasieën die nog slechts begrensd lijken te
kunnen worden door de mate waarin de in
vesteerders interesse tonen. Van Gasteren zelf
hoeft men niet meer te overtuigen. „Neeltje
Jans", zegt hij, „draagt het allemaal zelf aan.
Dat is in zich al zo'n fantastisch issue. Jongen,
ik durf je te zeggen: echt, dat wordt wereldbe
roemd. Dat wordt, onthoudt, het maar, dat
wordt Dutch jvindmills, tulips en Nieltje
lens" r
fc 'Si
tl/ "Y.&Wf
j
u r
'Dam dei
de-storm]
noemd.
splijtzwa
lerdam
slissing ol
te tomen j
kering
controved
Zeeland
En de
nog intact!
eeuw' gek"
of het du
en moeite j
Twee
de 'eis van|
milieu en
voudige' v|
ken tot Df
koper geis
rapporten I
lijke oplosl
quaat best
ker aan
maar alva
tuurbesche
aan het be
moment dl
„De spa
stelde de
(verkeer eJ
gehoor zall
aan bet scf
len opro
pijler om'l
kerde schip
niet mete
Alleen i
kele jarenl
eompromil
ligheid: ee"
in de vijf
die kans v
40 eeuwen
gesproken 1
werkeilanq
ken sowie
zee het wa
Er zijn]
worden dl
steld door
OosterschJ
Dat gebeJ
dan hun rl
Over
komstig
Groenla
fowraget
wi/nteril
