i actief
'ato
'JAN KLAASSEN WAS TROMPETTER IN HET LEGER VAN DE PRINS
DINSDAG 26 AUGUSTUS 1986
EXTRA
Chaka Khan
9n geparfumeerde drol
zus is"
:p van Klaveren, ex-bokser
T2 PAGINA GIDS 1
T48
Ron Brandsteder presen-
eert Compact Disc-show
'anaf de Firato. - fotoanp
.nne Marie David, Danny
e Munk, Tavares, Gérard
.enorman en vele anderen)
n informatie over de Com-
act Disc. De presentator is
ton Brandsteder.
rrapje
De TROS heeft nog een
rapje in petto. Firato-be-
oekers kunnen de film kie-
en die deze omroep op vrij-
agavond 3 oktober bij de
pening van het nieuwe
winterseizoen zal uitzenden,
let publiek kan kiezen uit
rie Nederlandse speelfilms:
lift', 'De ijssalon' en 'An
lloem'.
Zaterdag zendt Veronica
Countdown' live vanaf de
'irato uit. Zondag 31 augus-
us neemt de AVRO een
iraatprogramma met Karei
trior op en maandag 1 Sep
tember doet de NCRV het-
fcelfde met Dick Passchier.
In dit programma zal een
ïieuwe computer-quiz van
le NCRV worden geïntrodu-
:eerd.
Donderdag 4 september
:endt de EO twee program
ma's live vanuit de RAI uit.
Voor het Journaal is dat
Ronduit', erna een quiz on-
ler leiding van Bob van de
Ipek. Op 5 en 6 september
wordt er gewerkt aan een
how gepresenteerd door
Willem Duys, waarin de
lieuwtj es van de Firato een
maal staan. Voor de muziek
:orgen de musici van De
itamblers.
ïaald. Hij is steeds de 'Piano
man' van het eerste uur ge
bleven, die er nooit echt in
*eslaagd is het peil van El-
;on John te halen.
MET HET Prince-num-
mer 'I feel for you' werd
voor eens en voor altijd dui
delijk wat voor een voor
treffelijke zangeres Chaka
|Khan is. Insiders wisten dat
|natuurlijk al langer, want
Chaka zong destijds bij Ru-
fus al de sterren van de he
mel en op haar solo-platen
heeft ze steeds laten horen
uiterst veelzijdig te zijn.
Chakas laatste elpee 'Des
tiny' zou eigenlijk een over
treffende trap van dat alles
moeten zijn, maar 'Destiny'
is dat niet geworden.
Dat
komt doodeenvoudig door
verkeerde songkeuzes. Het
op 'Destiny' bijeengebrachte
songmateriaal blinkt niet
uit door zeggingskracht of
creativiteit.
Het feit dat de
elpee desondanks heel ge
nietbaar is, komt omdat
Chaka een unieke zangeres
is die aan het flauwste
deuntje nog 'magie' weet
mee te geven. Bovendien is
er productioneel en instru
mentaal niets aan het toeval
overgelaten. Muzikaal staat
de plaat als een huis.
Maar de songs zijn te
bloedeloos en nauwelijks in
spirerend. Er is nu energie
gestopt in iets dat het niet
waard was. Daarom in 'Des
tiny' niet meer geworden
dan een redelijke plaat,
waarop je wel kunt horen
dat Chaka Khan goed kan
zingen, maar die je nergens
in vervoering brengt. Jam
mer.
Wim van Leest
Volkstype werd poppenkastpop
Door Paul Seelen
BIJ GOED weer kun je, wanneer je geluk
hebt, op de Dam in de hoofdstad nog wel
voorstellingen rond de legendarische fi
guur van Jan Klaassen bijwonen van het
ras-Amsterdamse 'Poppentheater Jan'.
Waarschijnlijk als een der laatsten houdt
dit deze oude traditie in stand. Het oer-
Hollandse spel verdwijnt meer en meer
van het straattoneel, én van de Neder
landse zolders.
Van plat volksvermaak heeft het poppenkast
spel zich ontwikkeld tot een kunstvorm waarbij
geëxperimenteerd wordt met nieuwe materialen
en technieken. Voor de 'platte' volksfiguur Jan
Klaassen is daarin geen plaats meer.
„De historie van het tradi
tionele poppenspel in Neder
land is ongetwijfeld heel
oud. Zowel uit bodemvond
sten als uit geschreven be
richten blijkt, dat al in het
oude Rome het poppenspel
werd beoefend. De veron
derstelling ligt voor de hand,
dat spelemannen, die mee
trokken met de Romeinse le
gioenen, het spel naar onze
streken hebben gebracht".
De Poppenspeler-verzame
laar-auteur Wim Meilink
voert ons terug naar de oor
sprong van het poppenspel
in zijn kostelijke standaard
werk 'Doopceel van Jan
Claeszen. Kroniek van het
traditionele poppenspel in
Nederland' (Wereldbiblio
theek Amsterdam 1969).
De oudste documenten uit
de Lage Landen die van het
poppenspel - 'dockespil' -
gewag maken blijken al uit
de 14e eeuw te stammen. Op
en om kastelen voerden
rondtrekkende poppenspe
lers hun voorstellingen op.
Als alle 'zwervers' en kun
stenaars stonden zij in laag
aanzien. Met name bij de
geestelijkheid die hun spel
in verband bracht met to
verij en hekserij. Er werden
zelfs gerechtelijke processen
tegen poppenspelers aange
spannen. Het spel liet zich
echter niet uitroeien.
Types
Het poppenspel vertoonde
al vroeg de neiging om zich
rond bepaalde types te gaan
concentreren: in Italië werd
dat Pulcinella, in Frankrijk
Poliehinelle, in Duitsland
Kasperl, in Engeland Pul-
che, in Nederland en België
-vanaf de tweede helft van
de zeventiende eeuw- Jan
Klaassen.
Hoe kwam men er nu in
hemelsnaam toe, een pop-
penkastgedaante de oer-
Hollandse benaming van
Jan Klaassen te geven? In
de negentiende eeuw werd
hierover een uitgebreide po
lemiek gevoerd waarbij on
der meer de dichter-roman-
cier Jacob van Lennep, de
Amsterdamse historicus Jan
ter Gouw, de schrijver Jus
tus van Maurik en een ze
kere Arnold Ising betrokken
waren. Allerlei archiefstuk
ken werden erbij gesleept.
Toch wist eigenlijk geen van
hen te achterhalen hoe de
vork precies in de steel zat.
Wel zijn ze het er alle vier
over eens dat Jan Klaassen
en Katrijn echt bestaan heb
ben.
Volgens de meest gang
bare lezing zou Jan Klaas
sen in 1562 geboren zijn in
een Amsterdamse volks
buurt. Als zovelen van lage
komaf kwam hij -ten tijde
van de Tachtigjarige Oor
log - in het Staatse leger te
recht; als trompetter. Het
oorlogvoeren lag hem als
flierefluiter echter helemaal
niet. Nadat Jan Klaassen
wegens prinsgezindheid uit
de dienst was ontslagen, en
vervolgens gehuwd was met
Katrijn Pieters, zocht hij
zijn heil in het geven van
poppenkastvoorstellingen.
Politiek
De thema's waren vaak
..allesbehalve vleiend voor
het toenmalig Bewind, doch
zeer naar de smaak van de
smalle gemeente", zegt Ja
cob van Lennep. Vaak poli
tiek geladen dus, wat Jan ter
Gouw (1849) beaamt: „In 't
hegin deed hij duchtig aan
politiek, en stak allerlei
schimpscheuten af op de
stadhouderlooze regering en
he witte partij, waar 't volk,
dat den Prins liefhad, plei-
zier in vond".
Poppenkastvoorstelling
en politiek, een combinatie
die heel goed mogelijk was.
De poppenkast diende als
spreekbuis voor wat niet
openlijk gezegd kon worden.
Daarvan maakte Jan Klaas
sen gebruik en na hem nog
velen. Soms gaf dat aanlei
ding tot twisten. Enkele we
ken geleden nog, toen een
Jan Klaassen-vertolker op
de Dam in Amsterdam ruzie
kreeg met een geërgerde na
burige ijscoman die zich van
zijn klandizie beroofd voel
de. In zijn voorstelling stelde
'Jan Klaassen' hem vervol
gens als een grote boef voor.
Het jonge publiek leefde
hoorbaar mee: „Waar is de
grote boef nu gebleven???"
„Daar", riepen de kinderen
en wezen naar de ijscoman.
Die werd daarop zo kwaad
dat hij de poppenkastspeler
op een ferme klap op zijn
neus trakteerde. Er is van
het gebeurde aangifte ge
daan bij de hoofdstedelijk
politie.
De beroemde tekenaar
Albert Hahn gebruikte een
eigengemaakte poppenkast
met de figuren van Jan en
Katrijn met veel succes in de
verkiezingscampagne van
1913. Na de Tweede Wereld
oorlog liet de Amsterdamse
poppenspeler Jan Kesler
hen optreden in satieren op
nationale en internationale
politieke gebeurtenissen.
Kwaad wijf
Jan Klaasen haakte
vooral in zijn beginjaren bij
zijn voorstellingen vaak in
op actuele politieke gebeur
tenissen. „Maar later, toen
hij veel te lijden had van
zijn kwaad wijf, maakte hij
zijn eigen huishouden tot
onderwerp zijner vertoonin
gen", schrijft Jan ter Gouw.
Het gekijf met zijn 'kwaad
wijf' komt inderdaad steeds
terug:
'Jan Klaassen!'
'Dag Katrijn',
mijn kleine poppedijn!'
'Ach Jan, mijn schatte
bout,
had ik maar een stuk
hout,
dan sloeg ik je tot moes'.
'Waarom dan toch, mijn
snoes?'
'Nou Jan, omdat je
stinkt,
en steeds jenever drinkt,
en nooit je handen wast,
en in mijn planten
plast.
Kinderen! Nu pak ik
Jan
en maak er pudding
van.
Pas op je goeie goed
bij 't spatten van het
bloed!'
(Scène Jan Klaassenspel Willem
Wilmink)
Geruzie en nog eens geruzie.
Elke variatie op het Jan Klaas-
sen-spel staat er bol van. Dat
Jan Klaassen zélf het thema zo
vaak gebruikte is niet zo ver
wonderlijk. Zijn huwelijk met
Katrijn was niet bepaald een
lolletje voor hem. Na enkele ja
ren echtelijk twisten scheidden
Jan en Katrijn. Ter Gouw wijt
dit aan de drankzucht van Ka
trijn.
De tekst van het Jan Klaas
senspel was weliswaar vaak niet
al te verfijnd maar wel altijd
vermakelijk. De hoofdfiguur
wist door zijn vernuft uit alle
benarde situaties als overwin
naar te voorschijn te komen: uit
problemen met politieagenten,
boze wijven en dronken kerels,
met de huisbaas die voor de zo
veelste keer achterstallige hum-
kwam ophalen, met monsters en
akelige wezens als 'de dood van
Pierlala' (een grijnzende doods
kop met een lang zwart kleed) en
'Langhals', ja zelfs wanneer Jan
het tegen de duivel moest opne
men. Tot groot vermaak en te
vredenheid van zijn overwegend
jeugdige publiek.
Hoe lang nog?
In de twintigste eeuw ver
loor Jan Klaassen veel van
Of» 17 september 1886
werd in de Nieuwe kerk
van Amsterdam het Hu
welijk gesloten tussen
ene Jan Klaassen en
Katrijn Pieters. Üe met
twee kruisjes onderte
kende echtverbintenis
bevindt zich nog steeds
in de kerkeraads-proto-
collen. Om in hun on
derhoud te voorzien
bouwde Jan Klaassen
een poppenkast en ging
er, samen met Katrijn,
mee de straat op. Hun
spel vond veel aandacht
en bijval van hm pu
bliek. Zóveel zelfs, dat
zij na hun dood tot de
centrale figuren van het
Nederlandse poppen
spel werden gepromo-
BOVENSTE FOTO: Jan Klaassen en Katrijn hebben
het herhaaldelijk met elkaar aan de stok.
MIDDELSTE BOVEN: Zo ziet Anton Pieck de traditio
nele poppenkast op De Dam in Amsterdam.
ONDERSTE FOTO: Jan Klaassen en zijn Katrijn, een
foto uit 'De Doopceel van Jan Claeszen' van W. Mei
link.
zijn aanvankelijke popula
riteit bij het jonge volkje.
Toch werd zijn alom be
kende verschijning nog voor
diverse doeleinden gebruikt.
In 1959 wordt Jan Klaassen
opgevoerd als hoofdpersoon
in een aanschouwelijk leer
boekje ('Jan Klaasen, kijk
uit') voor verkeersonderwijs
op de lagere school. „Grieze
lige verhalen en illustraties
wilden we voorkomen",
motiveren de schrijvers hun
persoonskeuze. „Die zouden
het ontzag voor het verkeer,
dat ons allen eigen moet
zijn, tot angst kunnen doen
stijgen. Daarom voerden wij
voor dit leerjaar de bekende
figuur van Jan Klaassen in,
bij wie geen bloed kan
vloeien. Psychologisch past
deze populaire verschijning
goed bij de leeftijd waarvoor
dit boekje moet dienen".
Het leerboekje besluit met
de woorden:
O, pas op, pas op! roept
Jan Klaassen. En hij
„Die kinderen!" zegt Jan
Klaassen. „En die ge
vaarlijke weg..."
„Ga toch slapen! zegt
Katrijn. „Ze passen wel
op. Ze hebben geen
zaagmeel in hun hoofd,
zoals jij!
O ja, dat is waar!
Gelukkig!
Jan Klaassen legt zijn
hoofd weer neer.
„Pas op, kinderen!" zegt
hij.
„Kijk uit!".
Een wijze raad van Jan
Klaassen. In het Jan Klaas-
sen-spel wordt de moraal
óók nooit vergeten: het
De omslag van het opvoedkundige boekje 'Jan Klaassen, kijk uit'.
goede dat over het kwade
zegeviert.
Het jonge volkje
zal het echter, naar het zich
laat aanzien, na 300 jaar
zonder de wijze raad van
Jan Klaassen moeten gaan
doen.
Literatuur:
W. Meilink, Doopceel van Jan
Claeszen; kroniek van het traditio
nele poppenspel in Nederland, Am
sterdam 1980.
H. Paërl en F. Van Deth-Beck, De
theaterpop; en iets van zijn ge
schiedenis, Weesp 1981
A. De Vries en A.M. Koppejan, Eer
bied voor het leven. Deel II Jan
Klaassen. kijk uit!, Zeist 1959.
