rant MONOPOLI
Bredase etno-musicoloog bestudeerde jaar lang muziek in Zambia
Ém
tAwwfJwm
KENDMAKING
IJ:
VERRASSING:
taTÉRDAG 9 AUGUSTUS 1986
Ken JAAR lang midden in de rimboe. Met vrouw en twee kinderen
iwonen in Chibale. Een plaats, een streek in Zambia. Met de Lala-mensen
!als je buren. Pas honderd kilometer verderop kan er gewinkeld worden.
Chibale is met de auto bereikbaar, maar er zijn zo van die dagen dat de
andwegen niet in optimale staat verkeren. Geen stromend water, geen
[elektriciteit.
ROYALE PORTIE
LERBESTE KWALITEIT
GEMEENTE
OOSTBURG
Niet primitief
W1
Voorstel
Rimboe in
Weer actueel
Alles opgenomen
Daar verbleef Jan IJzermans met vrouw Roxanne en de kinderen
Rogier en Joris een jaar lang. Als musicoloog. In Zambia op zoek naar de
oorsprong van de muziek. Op zoek naar materiaal dat gebruikt kan
worden om straks te promoveren tot doctor.
Ver weg van de 'westerse beschaving' kreeg Jan IJzermans voor zijn
onderzoek veel waardevols te pakken. Met vrouw en kinderen is hij sinds
kort terug in Nederland, in Breda. Boordevol indrukken die de komende
jjaren verwerkt moeten worden.
2710
sje (naar keuze) 22,50
f patates frites
ende portie die wij
vindt u een ZILVEREN
in uw schaal
traat 14-16
>1150-12482
EG KAMPEERTERREIN
EONHOEVE", BRESKENS
wethouders van Oostburg maken bekend, dl
tan de heer A.J.M. Boomert, NieuweslulswM
vrijstelling te verlenen als bedoeld In artlk®
de Ruimtelijke Ordening en artikel 50, lid
at, voor het bouwrijpmaken van een recrea-
aouwen van de daarbij behorende voorzlenin-
ilen kadastraal bekend gemeente OostbOT
s 291, 329 ged„ 330, 331, 332 en 333, r'™"
I ha, plaatselijk bekend Groenedijk (nog c
ikens. n0.
«trekking hebben op bovenvermelde planne»
vrijstellingen liggen met Ingang van maair
s 1986 gedurende veertien dagen voor M"
intesecretarle, sectie Ruimtelijke Ordening
:e Oostburg, ter inzage,
termijn Is een leder bevoegd schriftelijkwj
verlenen van de vrijstellingen bij hun collet"
stus 1986.
lemeester en wethouders voornoemd,
C.T. Spijkerboer, burgemeester
A.J.M. Smeets, plv. secretaris
Een priester in Chibale geeft zich over
aan dans en muziek. - foto jan ijzermans
Door Romain van Damme
TERWIJL DE oudste zoon Rogier
zijn broertje in het Zambiaans aan
spoort hem te volgen naar de tuin,
vraagt Jan IJzermans zich enigszins
ongerust af of hij de mensen wel
kan uitleggen waarom hij een jaar
lang in de Zambiaanse rimboe ge
woond heeft. Met steun van het
Rijk. Levend van een beurs, bezig
zijn met iets dat in de ogen van veel
mensen niet direct bijdraagt tot het
welzijn van de wereldbevolking. Bo
vendien, wat is nou precies een mu
sicoloog.
een eerste poging wat meer duide
lijkheid te scheppen, benadrukt de 32-ja-
rige Brabander Jan IJzermans meteen
dat het niet eenvoudig is alles onder
woorden te brengen. „Dat kan natuurlijk
altijd begint hij aan zijn betoog, „maar
dan heb je veel papier nodig om alles
duidelijk over te brengen." De details
worden derhalve achterwege gelaten. Be
langstellenden kunnen die later ongetwij
feld terugvinden in scripties en boeken
die Jan IJzermans de komende tijd zal
gaan vullen met zijn ontdekkingen in het
land dat een aantal 'muzikale geheimen'
heeft prijsgegeven.
Jan IJzermans, geboren in Bergen op
Zoom, studeerde musicologie in Amster
dam. Dat kan ook in Utrecht, maar Jan
IJzermans richtte zich vooral op de etno-
musicologie. Een eerste uitleg lijkt op
zijn plaats. „Een musicoloog studeert
muziekgeschiedenis. De geschiedenis van
de muziek. Etno is afgeleid van etnolo
gie, de volkenkunde. Dat kan in Amster-
am. In Utrecht gaat het meer om de
muziekgeschiedenis uit het westen, de
Westeuropese muziek. Ja, wat boeit me
dan. Bijvoorbeeld, wat is de rol van de
muziek in de maatschappij. Waarom
wordt er muziek gemaakt, iets met mu
ziek uitgedrukt en niet in woord.
Waarom is er muziek als de vlag gehesen
wordt."
Het eerste uitstapje naar donker Afri
ka. Dat gebeurt als het woord primitief
valt. Gebruikt om de muziek uit de rim
boe van Afrika te omschrijven. Primi
tieve muziek. „Dat hoor je mij niet zeg
gen. Dat zou inhouden dat wij verder
zijn. En dat bestrijd ik. Primitief heeft
hier trouwens een negatieve klank. Zoals
inboorling. Een heel gewoon woord. Het
betekent, geboren in. Maar hier wordt
het gebruikt als scheldwoord."
Terug naar 1981. Toen slaagde Jan
IJzermans er voor de eerste keer in Zam
bia te bereiken. Niet als vakantiebestem
ming, maar voor zijn studie. Samen met
een medestudent vertoefde hij drie
maanden in Chibale. „Om praktijkerva
ring op te doen", legt hij uit, „dan gaat
het echt om, je- moet-er-geweest-zijn-
om-er-over-te-kunnen-praten. Nou, ons
insitituut in Amsterdam had contact met
Dr. Mapoma. Een musicoloog uit Zam
bia, nee, dè musicoloog uit Zambia. We
sprongen daar uiteraard gelijk op in. Dat
leverde die reis op. Wij waren de eerste
musicologen daar. Wat ook wel mee ge
speeld heeft, is het feit dat er nog geen
echte Afrika-musicoloog is. Dat moest ik
dus worden."
Na die drie maanden in Chibale ging
Jan IJzermans in Nederland keihard aan
de slag om toch maar weer terug te kun
nen naar Zambia. Hij beet zich vast in de
scriptie die diende als onderzoeksbasis
voor een terugkeer naar het Afrikaanse
land. ZWO (Zuiver Wetenschappelijk
Onderzoek), broertje van TNO, werd be
naderd voor het verstrekken van een
Luisteren naar de Lala
Jan IJzermans met zijn vrouw Roxanne en zijn zoontjes Jeroen en Joris.
- foto marcel bekken
beurs. Die aanvraag werd in eerste in
stantie afgewezen omdat de indruk be
stond dat Jan IJzermans de invloed van
de muziek overschatte. „Dat was voor
mij des te meer een reden om te gaan.
Want dan kon ik aantonen dat ik die rol
niet overschatte. Of aantonen dat ze ge
lijk hadden. Maar om dat te bewijzen,
moest ik er wel naar toe."
De beurs werd later toch toegekend.
Dat kreeg Jan IJzermans begin januari
vorig jaar te horen. Toen wist hij dat een
half jaar later begonnen moest worden
met de reis naar Zambia. „Je begint na
tuurlijk snel met de voorbereiding. Ik
had dat Onderzoek al in '81 gedaan. Het
klinkt wat ingewikkeld, maar om een on
derzoek te mogen doen, moetje eerst een
onderzoeksvoorstel indienen. Dat wordt
beoordeeld door een aantal wijze lieden.
Je leest wat boeken, veel over de historie.
En dan op weg naar Chibale. Ik was daar
dus in '81 al eens geweest. Waar dat pre
cies is Ergens midden in Zambia. Nog
beter, het noorden van het midden. Daar
wonen de Lala in een streek, drie, vier
keer zo groot als Nederland."
Eenmaal aangekomen in Zambia ont
dekte Jan IJzermans dat niet alles in
kannen en kruiken was. Deze keer had
hij immers vrouw Roxanne en de kinde
ren meegenomen. Het was de bedoeling
dat Roxanne als verpleegkundige in een
streekziekenhuis zou gaan werken. Daar
zou voor een woning, voor haar en de
kinderen, gezorgd worden. Jan zou dan
regelmatig eens langs komen met de
auto. „Dat hadden we in februari al aan
gevraagd. We hadden de indruk dat alles
geregeld was. Maar toen we daar waren,
bleek dat niet het geval te zijn. We moes
ten wachten. Toen ontdekte ik dat er in
de buurt van dat ziekenhuis geen accom
modatie was. Overigens wil ik niet de in
druk wekken dat het typisch Afrikaans
is. Zo van, zie je wel, daar kan niets gere
geld worden. Dat kan in ieder ander land
ook gebeuren."
Om een lang verhaal kort te maken,
Roxanne en de kinderen trokken even
eens de rimboe in. „Daar waren we eerst
wat bang voor. Die kinderen ook in de
rimboe. De voedselvoorziening in die
rimboe is zo slecht dat daar iedere dag
veel aandacht aan besteed moet worden.
Je hebt daar alleen zandwegen die regel
matig slecht berijdbaar zijn. Honderd ki
lometer verderop was de eerste winkel.
Dat klinkt allemaal verschrikkelijk, maar
dat was het niet. Het was toch leuk. Weet
je, het ritme van alle dag is zo anders. Je
gaat andere prioriteiten aanleggen. Bij
voorbeeld er voor zorgen dat je iedere
dag genoeg voedsel hebt. Er voor zorgen
datje geen honger hebt."
De familie IJzermans verbleef een jaar
lang in een hut. De eerste keer dat Jan
rondsnuffelde in Chibale had hij een ka
mer. „Je kunt niet zo maar dat gebied in
trekken. Omdat je een blanke bent, wil
len ze weten wat voor vlees ze in de kuip
hebben. Zambia grenst aan Zuid-Afrika.
Dat heeft er mee te maken. Via de uni
versiteit had ik een introductiebrief ge
kregen. In het gebied hadden we de be
schikking over de tolk. Die kende ik nog
van mijn eerste reis. Een man die Engels
spreekt. Hij was ook ondezoeksassistent.
In '81 had ik in zijn huis de beschikking
over een kamer. Nu kon dat niet. We
kregen een hut. Opgetrokken uit zelf ge
bakken stenen en een dak van stro. Dat
ging best. Ach, veel verhalen over die
contreien zijn overdreven. Iedereen
denkt bij het horen van de tropen dat het
verschrikkelijk warm is. Maar daar was
het lekker. Je zit daar op 1600 meter
hoogte, 's Nachts is het zelfs koud. Over
dag een temperatuurtje van 25, 26 gra
den. Veel problemen hebben we niet ge
had. Alleen wat diarree. Als je daar bent,
maak je daar veel minder drukte om. Als
je hier wat bloed in je poep hebt, sta je
een minuut later bij de dokter. Daar
denk je, ach, het zal wel meevallen."
Jan IJzermans wist wat hem bij de
Lala te wachten stond. Een vriendelijk
volk dat alle medewerking verleende,
omdat Jan IJzermans zich bezig hield
met de muziek. Een wezenlijk onderdeel
van het bestaan in Afrika. „Laat ik het
zo zeggen. Ze zitten daar niet op je te
wachten. Maar als je er bent, vinden ze
het best. Ze praten graag over muziek.
Een antropoloog heeft het wat dat be
treft moeilijker. Hij praat, ik noem een
paar dwarsstraten, over de dood, het sex-
leven, de toekomst. Ik als musicoloog
krijg hetzelfde te horen. Alleen vanuit
een andere invalshoek waardoor de men
sen spraakzamer, mededeelzamer zijn.
Want muziek is verschrikkelijk belang
rijk."
En juist daarvoor liet Jan IJzermans
het comfort van de Westerse welvaart
een jaar lang achter zich. Om in Zambia
bij de Lala te ontdekken wat voor rol de
muziek in hun leven speelt. De gesprek
ken verliepen via de tolk. Jan IJzermans
kent wel de nodige woorden, kan de taal
ook lezen, maar heeft toch te weinig ken
nis om diepzinnige gesprakken te voeren.
De taal van de muziek werd hem ech
ter snel duidelijk. „Je moet het geheel
doorzien. Hoe moet ik dat zeggen. Om
iets van muziek en dans te begrijpen,
moet je meer bestuderen dan muziek en
dans. Ik hield me dus tachtig procent be
zig met de gehele cultuur en twintig pro
cent met de muziek en dans. Muziek en
dans zijn zo belangrijk. Als je daar de
muziek zou wegnemen, zou er bijvoor
beeld geen kritiek naar boven toe moge
lijk zijn. Die kritiek wordt altijd veipakt
in muziek, in dans. Die teksten lijken
heel simpel, maar zijn het niet. Het lijkt
simpel, maar er zijn altijd meer achterlig
gende bedoelingen. Je moet dan weten
dat de uitvoerende artiest zeer belangrijk
is. Ik ken een lied van twee regels, maar
Een danser bezig met een van de vele rituele
dansen, - foto jan ijzermans
I
er zijn zestien, let wel, zestien verschil
lende interpretaties."
Een slok thee. Om het geheel zo goed
mogelijk te laten overkomen, zoekt Jan
IJzermans de juiste woorden. Zich zelf
regelmatig corrigerend, af en toe een En
gels woord dat zich niet zo gemakkelijk
laat vertalen. „Het doel van mijn reis.
Het belang van de muziek voor de religie
in Zambia. Vroeger, nu en straks. Wat
verandert er, waarom en hoe. Of ik din
gen ontdek heb waarover ik me verbaasd
heb?" Weer een korte stilte. „Ja, een he
leboel maar laat me beperken tot een
voorbeeld. Het begrip traditioneel. Dat
wordt vaak in verband gebracht met
Afrika. Neem de as- cultivatie. Een be
paalde vorm van landbouw. Je hakt bo
men om, verbrandt de takken. Je doet
dat zo dat over 35 jaar die bomen weer
gehakt kunnen worden. Maar je moet
dat steeds sneller gaan doen als de bevol
king toeneemt. Dat gebeurt in Zambia.
Dan komt er kunstmest. Gesubsidieerd.
Maar die subsidie valt op een gegeven
moment weg. De mensen komen voor
het blok te staan en grijpen terug naar
die as-cultivatie. De mensen die dat
steeds gedaan hadden, kwamen niet in
de problemen. Die mensen traden weer
op de voorgrond. Is dat traditioneel.
Nee, natuurlijk niet. Dat is het modern
ste antwoord wat er te vinden is."
De link naar de muziek is snel gelegd.
„Want dat geldt ook voor de muziek in
de religie. De religie in Afrika is overwe
gend gericht op de oplossing van proble
men. Met het veranderen van de proble
men, verandert ook de religie. Een voor
beeld kan dat verduidelijken. Sinds het
kelderen van de koperprijs in '73 gaat het
Zambia financieel gezien slechter. De
toename van de problemen in stad en
provincie kan moeilijk opgevangen wor
den door de christelijke kerken die zich
rond de jaren twintig in Zambia vestig
den. De oorspronkelijke religie van voor
de jaren twintig is nu weer actueel en in
staat veel mensen te helpen waar kerken
falen. In deze herleving van de oude reli
gie spelen muziek en dans een essentiële
rol. We zien dat gebruikte vormen zeer
oud zijn en dat oude teksten gebruikt
worden als ze weer van toepassing zijn en
nieuwe teksten op oude muziek."
De muziek in Zambia. Bij de Lala. Jan
IJzermans heeft er enorm veel foto's ge
maakt. Van muziek makende en dan
sende mensen. Vaak in de nachtelijke
uren. Talloze bandjes moeten beluisterd
worden. Interviews uitgewerkt worden.
Een geweldige hoeveelheid werk die een
aantal jaren kost. Want Jan IJzermans
heeft het nu nog maar over de hoofdlij
nen. „Muziek is daar zo herkenbaar voor
iedereen. Vrijwel iedereen kent elkaar.
Het is voor velen begrijpelijk. Al zijn er
ook liederen die alleen maar door be-
i worden. Wat er
de dagelijkse ge
sprekken. Als je met iemand praat over
een ander, zal er nooit gezegd worden
dat hij een klootzak is. Dat wordt dan
helemaal uitgelegd, uitgewerkt. Op zo'n
manier dat je er uit kunt afleiden dat het
om een klootzak gaat. Dat is heel interes
sant. Dat begrepen we wel. Je gaat heel
anders met elkaar om."
Het nut van de reis. Van het onder
zoek in de rimboe. Jan IJzermans beseft
dat een heleboel mensen zich dat zullen
afvragen. „Het nut is tweeërlei. Voor
ons. De bedoeling is de betekenis van die
muziek af te leiden. Die je dan vergelijkt
met andere muziek. De waarde van de
muziek. Voor de mensen daar ben je een
soort geschiedschrijver op cultureel ge
bied. Zij vonden het schitterend wat ik
daar deed. Alles is opgenomen, zo kan
alles bewaard blijven.
Aan het eind van het gesprek duikt
Jan IJzermans even de kast in. Aan illu
straties geen gebrek. Foto's vol dansen
de, zingende mensen. Aan iedere foto zit
een verhaal vast. Eentje wil Jan IJzer
mans bij het scheiden van de markt nog
kwijt. „Een van de grote vragen was,
wordt muziek bepaald door de religie of
ook andersom. Ik heb ontdekt dat de
muziek voor een deel ook religie bepaalt.
Het is zelfs een wezenlijk onderdeek Een
priester, zeg maar een dokter, een medi
cijnman zoals die hier genoemd wordt,
kan altijd goed zingen en dansen. Als je
slecht bent in zang en dans, wordt nooit
een grote dokter. Dat kan niet. De men
sen daar kunnen zich niet voorstellen dat
iemand die slecht danst en zingt verstand
heeft van medicijnen. Dat was voor mij
leen schitterende ontdekking."
