De Hollandse Waterlinie staat voorgoed op sterk water
He
jeren op
:ies met
mers
r
Het goede begin
KLEINTJE
i Antiekbeurs
Rode Kruis
vakantie-
schieting
vleeskaarting
Kermisschieting
prijskaarting
De Kringloop
beurs
Offensief
Sabotage
Verouderd
Oplappen
Vleermuizen
ZATERDAG 26 JUL11986
SC KAAL
AMSTERDAM*
HAARLEM
muiden
OUDERKERK)
UIIHOORN*&Kr3iÖ
y
[Vr&efüftc
'c°*:c»£*
«ff a
'OERDEN
utrecht
_OUD£WATER
GOUDA
ÉMANÊJ
SCHOONHÖVEI
leerdam
;GORINCHEM;
DORDRECHT
WOUÖRiCHEM
Een soppige
op de kruisraketten
et water was door de eeuwen
heen onze erfvijand. Toch zijn er in
de vaderlandse geschiedenis tijden
geweest dat wij en het water beste
maatjes waren. In 1672, het
Rampjaar of later toen de Fransen
bij ons hun benen onder tafel
wilden steken. We heten de vijand
liever verzuipen dan er tegen te
vechten: Beter natte voeten dan
kogels. De lage landen bij de zee
hadden hun typische eigen
afschrikking. De Chinezen kennen
hun Muur, de Russen hun Gordijn.
Wij hadden 'de Hollandse
Waterlinie'. Anno 1986 is het een
strategisch monument, een
bezienswaardigheid en een
toeristische attractie onder de hoede
van Staatsbosbeheer. Het water is
er nog immer nat, maar in de forten
huizen de vleermuizen en pas op
dat je ze niet stoort!
De Stem, Postbus 3229,
van onze rayonkantoren,
enveloppe linksboven hel
LEUKE knul 25 jr. is op
zoek naar jonge vrouw to
30 jr. Alle br. met of zonde
foto w. beantw. nr. 934404
Huwelijks- en Kontaktbu
reau, Postbus 18, 4542 Z(
Hoek. Tel. 01154-2027
LEVENSL. hr„ 55 jr., 1.1
m, zkt. sl. dame, vr. beoe
fenen old-time-dance ei
watersport. Br.o.nr
902199.
24, 25, 26 en 27 juli a.s.
>-16-31 -32-11 -38-70-36-86
44-72-81 -48-97-98-29-85-
65-60-37-79-08-12-87-69-
66-03-52-15-63-13-04-64.
14.
Woensdag 6 aug.
voor paling 22 kg. gewaar
borgd. Aanv. 18.30 uur
Inleg J 10,- bij Rudie i
Sonja. Noordstraat.
Zaterdag 26 juli
bij Café Den Ouden Arend
St. Jansteen, aanv. 14.9
uur. Inleg 5,-; 200,
gewaarborgd.
Zaterdag 26 zondag
maandag 28 juli. Telken*
aanvang 14.30 uur. Dorp8
huis Terhole.
Zaterdag 26 jui
in 't Jagershuis te Heng8'
dijk, aanv. 14.30 u. 1 opd'
2 heeft prijs.
Aan- en verkoop, berhid
deling van nieuwe- en 9®
bruikte goederen.
Kringloopbeurs, Wilhelm'
nastr. 82a, St. Jan stee"
Tel. 01140-10257. y
Door Paul de Schipper
„De wind giert over de trieste dijk
en over 't sombere wijde water, dat
nijdig rimpeltUren en uren ver
staat het land onder, het mooie
vruchtbare land van Holland. De
rijke boerenhoeven, de mooie bui
tenplaatsen hier en daar, steken
eenzaam boven de watervlakte uit;
maar Hollands leger is veilig achter
dit grote Hollandse moeras. Het
Hollandse water was altijd de schrik
van de vijand".
In het Rampjaar worden de legers van
de Franse Zonnekoning Lodewijk XIV
tot staan gebracht door de kunstmatige
watermuur om de vesting Holland.
Schrijver W.G. van de Hulst beschrijft in
'Toen en Nu' de desolate aanblik van het
landschap.
Het drassige defensie-systeem dat de
geschiedenis zal ingaan als de Hollandse
Waterlinie, strekt zich ooit uit van de
oude Zuiderzee tot aan de Merwede. Het
Muiderslot in het noorden en slot Loeve-
stein in het zuiden bewaken begin en ein
de. Beide kastelen üggen aan vroeger be
langrijke handelsroutes: Loevestein op
het punt waar Maas en Waal samen
vloeien en het dertiende eeuwse kasteel
van Muiden op de plaats waar de Vecht
nu in het IJsselmeer uitmondt.
De waterlinie is een typisch Hollands
verdedigingsmiddel; een doorlopende
terreinlunderms waarbij water het passe
ren van vijandelijke troepen onmogelijk
maakt. De Hollandse waterlinie bestond
in noord-zuidrichting uit stroken aaneen
gesloten laaggelegen polderland met een
gemiddelde breedte van vijf kilometer.
Met een zorgvuldig opgebouwd systeem
van sluizen kon dit grondgebied in geval
van mobilisatie of van oorlog binnen en
kele dagen onder water worden gezet. De
kunst was om het water juist zo hoog te
laten komen dat er geen schepen konden
varen, maar ook moesten greppels, sloten
en laaggelegen wegen maar net ver ge
noeg blank staan om de vijand en diens
geschut de doortocht te beletten. De dij
ken en hooggelegen routes werden be
waakt door forten en versterkingen.
„Om alle oorden, ja zelfs het allerel
lendigste gat ligt een greppel vol water".
Al tijdens de Tachtigjarige Oorlog erkent
de Spaanse hertog van Alva wrevelig dat
die domme Hollanders wel heel pienter
gebruik maken van de hun gegeven na
tuurlijke omstandigheden.
In 1573 breken de Spanjaarden het be
leg om Alkmaar op, omdat ze een brief
van de Prins van Oranje in handen krij
gen waarin een plan staat om middels
het doorsteken van de dijken het hele ge
west onder water te zetten. Het ontzet
van Leiden door de Watergeuzen in 1574
is slechts mogelijk door het onder water
zetten van de omgeving van de stad.
Toch leren de Spanjaarden snel van die
'offensieve inundaties'. Bij de verdedi
variant
Zo ziet het fort Asperen er aan de binnenkant
uit: een robuuste opeenstapeling van bakstenen met
muren van anderhalve meter breed.
Het fort in Asperen is nog steeds een impo
sant gebouw. - FOTO COR DE KOCK
ging van Den Bosch in 1629 maken ze
zelf gebruik van het water om Frederik
Hendrik langdurig buiten de poort te
houden.
Gebruiken we het water aanvankelijk
als incidenteel oorlogswapen, onder
prins Maurits krijgt het idee van natte
verdedigingslinie een vaste structuur.
Maurits moet destijds gezegd hebben dat
hij zo'n linie met slechts 10.000 man te
gen 'de gansche werelt' zou kunnen ver
dedigen. Vanaf die tijd wordt de Hol
landse Waterlinie voortdurend versterkt.
De eerste forten bestaan uit eenvoudige
rondgaande wallengordels van opgewor
pen aarde. Een diepe gracht en houten
staketsels vormen extra hindernissen. De
te verdedigen weg of dijk loopt vaak met
een boog om de forten heen.
Liever natte voeten dan kogels, maar
de heren bevelhebbers en de Stane-Gene-
raal hadden makkelijk praten. In 1672
bij het naderen van de Franse troepen
verleent de plattelandsbevolking in het
frontgebied nauweüjks medewerking aan
de defensieve inundaties. In Gorichem
heerst volslagen chaos. Boeren tappen er
's nachts de onder water gezette polders
af op de Beneden- Alblasserwaard. 's
Morgens vroeg staat het land nagenoeg
weer droog. Burgemeester en schepenen
van Gouda weigeren uit angst voor woe
dende boeren om een inundatiesluis te
openen. Pas als op deze vergrijpen de
doodstraf wordt gezet komt er een einde
aan de sabotage. Niettemin laten de
slechtgevoede huurlingen van het Staatse
leger zich makkelijk omkopen. Voor twee
vaten dun bier, een half vat dik bier,
brood, boter en kaas 'vergeet' het garni
zoen van Abcoude om de nabijgelegen
Oostpolder onder water te zetten. Toch
komt de waterlinie op tijd tot stand. De
forten zijn bemand, soldaten zijn paraat
op drijvende geschutsopstellingen en het
pas opgerichte Korps Mariniers pat-
trouilleert in Groenlandse sloepen. Voor
de Fransen blijkt het onoverkomelijke
hindernis.
Nu is een waterlinie een schitterend
verdedigingsmiddelzo lang het niet te
koud wordt! Wat de verdedigers vrezen
gebeurt; het gaat vriezen. In december
1572 bevelen de Staten van Holland om
'overal te bijten en te ijzen en het ijs door
het uitlaten van water en door inlaten
weder driftig te maken'. Waar het ijs te
dik is om te breken treedt het korps
schaatsenrijders aan met licht geschut op
sleden.
Toch komen de Fransen. Eind decem
ber trekken ze met 8000 man voetvolk en
1400 ruiters over het ijs bij Woerden en
bedreigen Leiden. Maar een snel inval
lende dooi dwingt tot de terugtocht.
De versterking van de waterlinie gaat
door. De steden die in de verdedigings
gordel liggen krijgen nieuwe fortificaties.
Muiden, Weesp en Naarden bewaken de
toegangsroutes tot Amsterdam. De ves
ting Naarden krijgt een centrale positie.
Anno 1685 is het de meest geavanceerde
vestingstad in de waterlinie. Oudewater
gaat deel uitmaken van de stelling. In
1702 krijgt Woerden een moderne om
walling. Een snel optrekkend Pruisisch
leger legt in 1748 de zwakke plekken in
het zuidelijk deel van waterlinie bloot.
Weer volgen er aanpassingen. Zo ver
schuift het front van de linie oostwaarts
naar de lijn Asperen-benedenloop van de
Linge-Gorichem.
Dan, in 1794 vallen de Fransen op-
Het fort Asperen in vol bedrijf tijdens
het onder water zetten van het Hollandse
land.
nieuw binnen. Het zuidelijk deel van de
waterlinie, tussen Biesbosch en Lek en de
Neder-Betuwe, wordt onder water gezet,
maar de winter van dat jaar is streng. Zo
streng dat zelfs de rivieren dichtvriezen.
Langs Breda en via de Langstraat trek
ken de Fransen de vesting Holland bin
nen. Zonder natte voeten met hooguit
kouwe tenen.
De Fransen leggen de basis voor de
Nieuwe Hollandse Waterlinie: een ver
dedigingslijn van de Zuiderzee langs de
oostkant van Utrecht naar de Biesbosch.
Er worden nieuwe forten gebouwd. Het
gaat om bomvrije gebouwen, ronde to
rens van zwaar metselwerk, met een
doorsnede van 35 meter. Deze torenfor
ten tellen drie verdiepingen waarvan de
bovenste boven de omwalling uitsteekt.
De werken vinden plaats tussen 1840 en
1860. Maar als de Nieuwe Hollandse
Waterlinie voltooid is blijkt de ontwikke
ling van krachtig geschut met getrokken
loop 'de bomvrije' bastions deels nutte
loos gemaakt te hebben. In veel gevallen
wordt de derde verdieping weer afgebro-
De Hollandsche Waterlinie in 1672.
Het donkere gedeelte is gebied dat in geval
van dreiging onder water gezet kon
worden.
ken. Bovendien doet in 1885 de brisant-
granaat z'n vernietigende intrede op het
slagveld. Geen fort, hoe dik ook de mu
ren, is er tegen bestand. De Nieuwe Hol
landse Waterlinie is op slag verouderd.
Offensieve wapensystemen liggen al
tijd een stapje voor bij de ontwikkeling
op defensief gebied. De Engelsen onder
vonden het bij de Falkland-eilanden toen
Exocet-raketten onbelemmerd hun mo
derne fregatten binnenvlogen. Zo is het
ook met de trotse Hollandse Waterlinie
gegaan. Elke nieuwe ontwikkeling was
bij voltooiing alweer achterhaald.
Bij het uitbreken van de Eerste We
reldoorlog wordt de Hollandse Waterli
nie voor het eerst sinds 1870 weer in
staat van verdediging gebracht. Het is
meer een zaak van oplappen: het aanleg
gen van ioopgravenstelsels om de forten
en het bouwen van schuilplaatsen in het
open veld. In eerste instantie golfplaat
met daarover een laag aarde, later in'
1918 betonnen kazematten. De militaire
ontwikkelingen van '14-'18 maken duide
lijk dat de strategische en tactische
waarde van de Nieuwe Hollandse Water
linie flink gedaald is. Niettemin verrijst
er na 1930 een nieuwe serie betonkaze-
matten in het landschap. Ze zijn voorzien
van gietstalen, gepantserde geschutskoe
pels.
Dan komt de mobilisatie van 1939 en
de Duitse inval van mei 1940. De illusie
van 'natte veiligheid' wordt wreed ver
stoord. Hoog vanuit de blauwe lucht kij
ken de Duitse piloten naar beneden waar
de Hollandse soldaten hun kikkerland
proberen te verdedigen. Ongehinderd
passeert de Luftwaffe de overwegend ne
gentiende eeuwse defensiewerken en
droppen hun parachutisten midden in
het hart van de vesting Holland. Na drie
honderd jaar trouwe dienst kan de Hol
landse Waterlinie op sterk water worden
gezet.
Niet alleen de vijand had het in vroeger tijden
moeilijk met de Waterlinie. Ook Nederlandse
legereenheden die er in moesten oefenen
ondervonden de problemen van het water aan den
lijve.
De waterlinie is nauw verbonden met'
de Hollandse waterbouwkundige tradi
tie. Je kunt de eeuwendurende opbouw
van de Hollandse Waterlinie zien als on
derdeel van een voortdurende bewape
ningswedloop, een soppige variant op de
kruisrakketten!
Dikwijls gebruikt de mens nieuwe
technieken het eerst om de medemens
een kopje kleiner te maken. Zo ging het
ook met de waterlinie. De ervaringen
met de opbouw van deze militaire verde
digingsgordel met alle bijkomende wa
terbeheerssystemen is een stimulans ge
weest voor ontwikkelingen in de civiele
waterbouw. In het onlangs verschenen
boek 'De Hollandse Waterlinie' verbindt
co-auteur Chris Will nog een aardige
stelling aan die historische samenhang:
„Je zou kunnen stellen dat niet inunde
ren, maar juist het drooghouden van het
grondgebied een kunstmatige handeling
is".
Wat is er anno 1986 nog van de Hol
landse Waterlinie te zien? Eigenlijk nog
een heleboel al bekijk je de onderdelen
als doorsnee bezoeker meestal afzonder
lijk. Neem de schitterend geconserveerde
vesting Naarden, het Muiderslot en het
slot Loevestein, maar er is meer. In het
Utrechts weidegebied en tussen de rivie
ren staan, onaandoenlijk, nog steeds
tientallen kazematten. De waterstand
van riviertjes en kanalen in het vroegere
waterliniegebied wordt in een aantal ge
vallen nog steeds gecontroleerd met de
aloude, nu aangepaste, inundatie-sluizen.
En er staan nog heel wat bomvrije forten.
Eén van de best bewaarde vestingwerken
is het Fort Asperen.
Het fort ligt aan de Linge, een prach
tig stukje Nederland, een landschap van
schapen, bunkers, populieren en wui
vende biezen.
Wie een overzicht wil hebben van de
historie van de Hollandse Waterlinie kan
de hele zomer in het uit 1847 daterende
fort terecht. In verband met de hoge
vochtigheidsgraad in het fort bestaat de
tentoonstelling uit een batterij dia-pro
jectoren die zowel tekst als statische
beelden op de wanden van de gewelven
projecteren. Het zijn mooie platen van
militaire folklore: infanterie die door
drassig land ploetert, soldaten stoer glij
dend op Friese doorlopers, gewapend
met een soort voorlader.
Ronddolend door het binnenste van
deze robuuste opeenstapeling van bak
steen met muren van anderhalve meter
breed kun je je een beeld vormen over
hoe Jan Soldaat hier leefde. „De kracht
om ontberingen te dragen is één van de
schoonste deugden van een soldaat"
staat er ergens boven een deur. Het zal
wel proza van een luitenant geweest zijn.
De officieren huisden in een van de meer
zonnige vertrekken. -
Gezond is het daarbinnen in die voch
tige ruimte nooit geweest. De mannen
die tijdens de restauratie elektriciteit
aanlegden hebben het geweten. Veertien
dagen waren ze er aan de gang. Weer
buiten aan het werk zijn ze bijna stuk
voor stuk ziek geworden.
Ilonka Brouwer is namens de Stichting
Fort Asperen werkzaam in het oude bas
tion. Ze vertelt hoe het Fort Asperen nog
tot 1980 door de defensie gebruikt werd:
„Munitieopslag. nu is het eigendom
van Staatsbosbeheer. Wij mogen het ge
bruiken tot 7 september. Tot die datum
duurt de tentoonstelling. Daarna moeten
we ruimte maken voor de vleermuizen.
Het schijnt dat er hier een bijzonder
soort huist!"
Bron: „De Hollandse Waterlinie". Div.auteurs.
Uitgeverij Van Veen, Utrecht Prijs 29,50.
Expositie: De Hollandse Waterlinie, Fort Asperen.
Dagelijks geopend van 10 tot 18 uur(maandag ge
sloten). Te bereiken via A2(Utrecht-Den Bosch).
Ten noorden van knooppunt Deil afslag: Gelder-
malsen/Rumpt/Leerdam. Richting Leerdam bij af
slag Asperen linksaf. Via A15 Gorichem-TieL ten
i westen van knooppunt Deil neemt u afslag Leer
dam richting Leerdam. Bij afslag Asperen rechtsaf.
Per openbaar vervoer bereikbaar via NS- station
Leerdam en vandaar met een rondvaartboot over de
Linge. Vertrektijden aan Loswal Leerdam 11.15,
13.15,15,15 en 16.45 uur.
ra
c;
