Liever kleine daden dan grote dromen
Een boterham
met tevredenheid
Niemand kan me
om Drees heen
Kenner van Marx,
nooit aanhanger
Ge
W
ZATERDAG 5 JULI 1986
Tuberculose
Kleurig sap
Zo naïef
Saai
urgerlijk
Stenomanie
Eeuwige keuze
Dr. W illem Drees
I een enkele politicus heeft het
gezicht van het naoorlogse
Nederland zo bepaald als Willem
Drees, die vandaag 100 jaar wordt.
Hij is de personificatie van het
Nederland van toen: zuinig, vlijtig
en fatsoenlijk.
Het kan bijna niet beter worden
verteld dan met een mooie
anekdote van Joseph Luns, die als
minister onder Drees diende en
geen ongeziene gast was aan de
Beeklaan, waar Drees sinds 1945 in
een onopvallend Haags huis woont.
„De heer Harriman kwam in
Nederland overleggen over de
Marshall-hulp. Een zeer
gefortuneerde, zeer gecultiveerde
Amerikaanse diplomaat. Hij kwam
uit Italië, waar de regering voor
hem in de Villa Madama, het door
Rafaël gebouwde paleis, de
gardesoldaten met getrokken sabel
op de trappen, een prachtig banket
had aangericht. Hij kwam op
zondag naar Den Haag, waar de
minister-president hem bij zich
thuis uitnodigde. Nou, daar
kwamen ze in dat werkelijk heel
eenvoudige huisje aan de Beeklaan.
In de gashaard twee van de vijf
staafjes uit, mevrouw Drees
presenteerde thee met een
Mariaatje en de heer Drees had een
goed en zakelijk gesprek. Daarop
zei de heer Harriman tot zijn
ambassadeur: „Ik heb het al gezien.
Een land waarvan de premier in
zulk een eenvoud leeft is onze hulp
waard."
Zó gaat Willem Drees de
geschiedenisboekjes in. Sober.
Ijverig. Degelijk. Als nationaal
staatsman. Als de man die zich
onsterfelijk heeft gemaakt met zijn
noodwetje waaruit de AOW is
voortgekomen. Want zo is Drees
ook in het woordenboek gekomen:
'trekken van Drees' betekent 'een
ouderdomsuitkering ontvangen'.
Drees is al bij zijn leven een bijna
onomstreden nationale figuur
geworden. Hét voorbeeld van de
politicus zoals de Nederlander zich
die wenst. Hoe is dat beeld van
vadertje Drees ontstaan? Hoe heeft
de jonge socialist Willem Drees zich
ontwikkeld tot de sociaal
democraat die een record brak door
meer dan tien jaar achtereen
minister-president te blijven?
Het is het verhaal van een eeuw
Nederland. Het verhaal van
honderd jaar socialisme. Het
verhaal van Willem Drees.
Drees samen met de toenmalige
Amerikaanse president Harry Truman
en minister van Buitenlandse Zaken
mr. Joseph Luns.
Op 8 november 1948 werd Drees in
Rotterdam benoemd tot ere-doctor.
door Mick Salet
1886. DE foto's van toen vertellen een fan
tastisch verhaal. Van goud en glorie. Van
gratie en grandeur. Koning Willem de
Derde fier te paard. Heren met hoge hoeden
en keelknellende kragen. Dames in schitte
rende japons en krappe corsetten. Straten
van kinderkopjes en klinkers en de klank
van hoefgeklepper en het gekraak en ge
knars van karren en koetsen. En het licht
van feeëriek flikkerende gaslantaarns.
Breitner volgt nog schilderlessen aan de
Amsterdamse Academie om het allemaal
weergaloos vast te leggen. Te filmen is het
nog niet. Nederland moet nog tien jaar
wachten voor de eerste voorstelling van de
cinemafotografie. Maar de tijd gaat snel. De
telefoon van Bell rinkelt al en Benz krijgt
net zijn eerste automobiel met benzinemotor
aan de praat.
Op de verkleurde foto's, genomen met een
flits van magnesiumpoeder, ziet het er alle
maal zo rustig, romantisch en rijk uit. Maar
wie de oude foto's goed oncfer de neus
houdt, moet de muffe geur van de werkelijk
heid kunnen snuiven. De stank van akelige
armoe. Het zweet van de mensen die moeten
slaven en sloven voor een hongerloontje. En
wie zo taai is die slijtageslag van arbeid en
armoe te overleven én zo gelukkig niet het
slachtoffer te worden van de tering of de ty
phus, die is aangewezen op de pensioen
voorzieningen van die dagen: wat spaarcen
ten in een oude sok, een kroost- en troost
rijke familie óf een aalmoes van een welva
rende vaderlander die, uit angst voor Petrus
en tot eeuwige glorie van zichzelf, wat chari
tatieve kruimels afschuift naar de armen
zorg.
Een uitkering voor werklozen Zieken
Bejaarden Nee. De geestelijke vader van
de AOW ligt net in de wieg.
Willem Drees wordt op 5 juli 1886 gebo
ren in Amsterdam. Zijn vader, zoon van een
kruidenier, heeft een goede baan bij de
Twentsche Bank. Willem heeft hem vooral
gekend als patiënt die een hopeloze strijd te
gen de tuberculose voert. Want wie in de ne
gentiende eeuw aan TBC lijdt, is ten dode
opgeschreven. Als Willem vijf jaar is, over
lijdt zijn vader.
De weduwe Drees blijft achter met drie
kinderen, van wie Willem de middelste en
enige zoon is, en een spaarpotje dat na beta
ling van de kosten van de begrafenis vrijwel
Portret van een honderdjarige.
- FOTO'S ANP
leeg is. Voor een levensverzekering is de
oude Drees afgekeurd en een pensioentje
voor de weduwe De steun van de Twent
sche Bank bestaat uit een briefje met condo
léance en de belofte dat Willem op zijn acht
tiende een baantje bij de bank kan krijgen.
Daar kan Willems moeder geen brood
van bakken en ze moet kamers gaan verhu
ren om de eindjes aan elkaar te knopen. Ge
lukkig springt een goedboerende oom bij,
zodat de drie kinderen niet tot de armen
school veroordeeld worden. Want hoewel
kinderen op de armenschool gratis kunnen
leren lezen, hoeven ze er niet op te rekenen
dat ze daarna verder mogen leren. Dankzij
zijn oom kan Willem naar een school van
twee klassen hoger en duurder, waar Franse
les wordt gegeven en die aansluiting geeft op
een Hogere Burgerschool.
Hoewel Willem uit een hervormd nest
komt, waar de bijbel dagelijks gelezen
wordt, stuurt weduwe Drees haar kinderen
toch naar openbare scholen. Maar ze staat
er wel op dat Willem zeven jaar lang naar de
zondagsschool gaat en tot zijn achttiende op
catechesatie zit. Willem Drees is gedoopt,
maar wordt nooit belijdend lid van de Her
vormde Kerk om de simpele reden dat hij
'niet kon aannemen dat de geloofsbelijdenis
waar was'.
Het is, zeker na de dood van zijn vader,
een zuinig huishouden. Iedere uitgave wordt
gewogen op een weegschaaltje dat nooit
naar luxe en overbodigheid doorslaat. Moe
der Drees houdt haar kinderen voor dat een
boterham met tevredenheid ook lekker
smaakt en dat je met de degelijke deugden
zuinigheid en vlijt zelfs van lucht kastelen
kunt bouwen.
„Het totale inkomen was zo gering, dat ik
achteraf niet begrijp hoe moeder het heeft
klaar gespeeld. Mijn zusters en ik wisten wel
dat we heel sober moesten leven, maar heb
ben niet het gevoel gehad tot de armen te
behoren", zegt Drees daar later over.
Willem Drees is een perfect bewijs voor
de theorie dat de toekomst van kinderen al
in het ouderlijk nest bepaald wordt. Want
hoe eenvoudig is het niet om de lijnen uit
zijn jeugd door te trekken naar de toekomst.
Als premier heeft Drees menig ober tot
wanhoop gebracht. Want wat gebeurt er bij
officiële diners waar hij aan tafel zit? Als de
andere gasten wijn krijgen, dan wordt Drees
een glaasje vruchtesap van dezelfde kleur ge
serveerd. Een rode Bordeaux 1934 voor ko
ningin Elisabeth Willem Drees drinkt een
rode druivesap van dezelfde tint, maar van
een iets recenter jaar. Een witte Bordeaux
voor de Franse president In de keuken
heeft men zich gek gemixt om van ananas en
1913. „IK acht den tijd gekomen o
sluiting en droogmaking van de Zuid
jidernemen", zegt koningin Wilhel
|e Troonrede. Buiten demonstrere
ren voor kiesrecht. Willem Drees
or de SDAP gekozen in de Haa
eenteraad.
In zijn maidenspeech maakt hij zi
■er het feit dat er verschil wordt g
issen 'beambten' en 'ambtenaren'.
.eerderheid van de raad wil dit sta
:hil niet opheffen, omdat het 'se'
ior de werkverhoudingen' zou zi
nauwelijks geschoolde portier zo m
ilfde titel geven als de ambtenaar
burgerlijke stand? Nee, dat zou toch
al te dolle vorm van nivellering zijn.
Ondanks die eerste kater werkt Dr
op tot een gezaghebbend raadslid e
hij m 1919 de eerste socialistische wet
n Den Haag. Dat zou hij tot 1933
5 hij wordt gekozen tot lid van de
.amer.
Zijn Haagse jaren als wethou
houwt de rasbestuurder Willem D
m van de mooiste periodes in zijn c
laar het zijn vooral de gebeurteniss
:n het Haagse gemeentehuis die de
hokken: de Eerste Wereldoorlog,
Ische Revolutie, de technische spron
aarts en de lange socialistische ma
de instituties.
JIn 1918 komt er voorgoed een ei
het tijdperk van Pieter Jelles Troelstr
Iste dagen van het strijdbare soci
leistra is een bewogen en bevloge
van het eerste uur die nog hoopt
ft dat het onderdrukte proletariaa
p een eind zal maken aan het kapi
>r omverwerping van de heersende
kan het eind van 1918 denkt hij
I rijp was. Er zijn revoluties (of p
irtoe) geweest in Rusland, Duitsl
stenrijk-Hongarije en ook in Ne
ent Troelstra vonkjes te ontdekke
explosie kunnen veroorzaken: er zij
Tweest onder de gemobiliseerde s
Be de kazernes van het neutrale Ne
zat zijn en onder de bevolking wordt
kend familielid op de fles is gegaan en hoi i
de arbeiders in de Jordaan hun zuurw
diende centen direct verzuipen in de kroa
waar ze worden uitbetaald. Al op zijn zet I
tiende is Willem Drees lid van de drankkj kerd en geklaagd over het gebrek aa
strijding. se)
Volgens veel politici en diplomaten is eül Tegen de zin van de meeste SD
goed glas en gezelligheid een belangrijk n- stuurders roept Troelstra op tot de
strument in hun bedrijf, waarin een warmjjfc'ername. 'De revolutie die niet do
sfeer koude oorlog kan vermijden. Eén kee: De regering verhoogt de broodrant
lijkt Drees dat ook te geloven. Dat is na e;: voor het volk en kondigt een gede
receptie op de Russische ambassade, waaiBmobilisatie af. De vonkjes zijn ge"
de wodka even rijkelijk vloeit als de radi de droom van Troelstra gaat in rook
activiteit na Tsjernobyl. Drees heeft alle al-H Drees vindt dat maar goed ook e
coholische versnaperingen afgeslagen, marBÖch altijd afgevraagd 'hoe een man
na afloop tegen zijn vrouw gezegd dat hei al zo briljante intelligentie zo naïef ko
lemaal misschien toch iets gemoedelijkei Hei is het verschil tussen Troelstra en
zou zijn als hij voortaan geen 'nee' of 'njel' De eerste is de emotionele dromer
meer zou zeggen tegen een sigaartje uit at socialisme kracht heeft gegeven. De
dermans doos. En zo gaat Drees, na zijn ze- is de koele uitvoerder die het sociali
tigste, aan de sigaar, die hij snel na zijn vei
trek uit de politiek voorgoed weer dooft.
Door zijn ascetische gedrag staat Willen
Drees in de herinnering van oud-collega'
niet te boek als een gezellige man. „Hij isal
tijd onnoemelijk saai geweest", heeft zij
partijgenoot Van der Goes van Naters 1
kort maar kribbig gezegd. Willem Drees
inderdaad geen moppentapper, zelfs
beetje een slaapverwekkend spreker,
zichzelf verlegen noemt en in zijn toptijd
geen moppentapper, zelts w >a]vums en v^onjn. urees u
slaapverwekkend spreker, 4 !c'jevoorzitter van de Tweede
zicnzeit verlegen noemt en in zijn toptijd: lar'n hij zich als bestuurder ov
de politiek weinig vriendschappen sluit. ®lmE bevredigd' voelt.
Als de ministers in de kabmetten-Dre hang duurt zijn fractievoorzitt
nn Uiirt ,i rarlr nf fjijfltlr Ja 1u«nU«nim/t Ct. )lj 10 TY1PI 1 Q4fl OIC \X/lllf»TV» E\r
uurlijke macht wil geven.
Na de 'revolutie' verandert het
tn de SDAP snel en krijgt het bur
ikjes. Maar ondanks de rijkelijke sc
iter die er in de rode wijn worden g
urt het tot 1939 voordat de SDA
t eerst in de regering komt met de
ledel van crisis en Colijn. Drees wo
na hun werk, of tijdens de lunchpauze in po et Op '0 mei 1940, als Willem Dr
litieke vergaderingen, nog wel eens saraa jj® naar het Binnenhof wandelt,
gaan eten of borrelen, gaat Drees naar huis mtalarm gegeven. De Duitsers
Ook dat is de traditie van een huismui vrouw roept Drees binnen en
Eerst als enige man in het moederüjk huis
later als vader van zijn gezin met drie kinde
ren en nog later als minister-president, heli
en blijft vadertje Drees. Een keurige huis» lA'."aiJas en een staPel dekens,
der, die 's morgens, altijd stipt dezelfde tij Orees even later met sr
de huisdeur achter zich dicht trekt om nat r naar bet Binnenhof loopt, wor
zijn werk te lopen en 's avonds om halfs *a® gebombardeerd. Omdat pre
weer aan het hoofd zit van de tafel met dat 'er te bang is naar het parlement
JJ-1- ïa- 'egt Kamervoorzitter Van Sch
de huisdeur
zijn werk
weer aan L
pende aardappels. c- vaneen
De latere politiek van de calvinistisches l/'larmg af 'en schorst de vergadert
cialist Drees is geboren in zijn ouderli bepaalde tijd'. De nazi's zullen de
huis, waar de broekeman Willem aan dl E!e vijfjaar schorsen.
'J vier maanden na de bezetting
door HE» na7iV
uuia, waai uv l/i wivwiiiaii vv mem aan
lijve heeft gevoeld wat een leven zonder— ,.6
nanciële zekerheid is. Willem Drees is,ee^ door de nazi's opgepakt en
kind van de negentiende eeuw dat de soh a,L. naar het concentratiekamp
heid met de paplepel heeft binnengekreger, I'1 Samen met prominenten
B £aC.rSavormn Lohman en Tila:
-- uiinicii en
huilen ze in de kelder die typerend
serieusheid waarmee Nederland
rlogsdreiging denkt: een tafel met
n matras en een stapel dekens.
Al Drees even later met snelle
1903. MAURICE Garin wint de eerste Tour
de France. Mijnheer en mevrouw Curie krij
gen de Nobelprijs voor natuurkunde. De ge
broeders Wright gaan in Kitty Hawk voor
het eerst met een gemotoriseerde vliegma
chine de lucht in. Paus Leo XIII overlijdt en
uit het Vaticaan kondigt witte rook de ver
kiezing van paus Pius X aan.
In Amsterdam smeult het ook. Aan het
begin van het jaar hebben Amsterdamse
spoorwegarbeiders, in navolging van de ha
venarbeiders, het werk neergelegd. Voor het
eerst tonen de socialisten een krachtige
vuist. Het is vereeuwigd door Albert Hahn
in de bekende tekening van een arbeider met
pet die. hevig gehinderd door twee karikatu
ren van kapitalisten met hoge hoed en spek
nek, de stoomtreinen tot stoppen maant:
„Gansch het raderwerk staat stil als uw
machtige arm het wil
Willem Drees, in de laatste klas van de
Openbare Handelsschool, loopt warm voor
de stakers. Bij leeftijdgenoten zamelt hij
zakgeld in. Als hij die solidaire centen af
geeft bij het steuncomité, worden die in ont
vangst genomen door Frederik van Eeden.
Drees heeft het zich niet mooier kunnen
dromen. De literaire held van de socialisten.
Van Eeden, van wie hij net De Kleine Jo
hannes heeft gelezen. Drees kan dan nog
niet weten dat de staking wordt gevolgd
door de 'worgwetten' van Kuyper en Van
Eeden niet dat zijn utopische gemeenschap
Walden failliet zal gaan. Maar dit zijn de ja
ren waarin Drees optimistisch socialist
wordt. De toptijd van Kloos, Gorter en
Multatuli.
Willem leest ze allemaal. Als leeftijdge
nootjes achter de meisjes aan lopen, zit de
jonge oude Drees met zijn neus in kranten
en boeken. „Hij las elk uur dat hij vrij be
schikbaar had en was voornamelijk in histo
rische vraagstukken geïnteresseerd", zegt
zijn moeder later. En Karl Marx, die pas
driejaar dood was toen Drees werd geboren,
heeft zijn voorkeur.
Voor Willem Drees is Het Kapitaal nooit
een stoffig boek geworden. Op de middel
bare school begint hij al aan Das Kapital in
het Duits. Waar anderen de Nederlandse
vertaling al na een paar bladzijden teleurge
steld dichtslaan en terugzetten bij de boeken
die nu eenmaal in de boekenkast horen te
staan, leest Drees Das Kapital uit en zal hij
het nog enkele keren herlezen. Hij wordt een
liefhebber en kenner van het werk van Marx
zonder ooit een aanhanger te worden.
Drees leest niet alleen veel en snel. Hij
leert ook snel schrijven en haalt al op zijn
veertiende het diploma van leraar in de ste
nografie. Later richt hij met leeftijdgenoten
een bond op die de wereld warm moet ma
ken voor een nieuw systeem in de kunst van
het kortschrift (het systeem-De Groote) en
noteert zelf een record van 250 lettergrepen
per minuut.
De stenografie, die met korfbal, esperanto
en alcoholbestrijding, voor de linkse jeugd
van toen zo'n beetje is wat een brommer,
een Big Mac en de top-40 voor de niet zo
linkse jeugd van nu zijn, is een rode draad
door het leven van Willem Drees. Het is zijn
jeugdliefde, het zal later zijn beroep worden,
hij zal er het politieke bedrijf door leren
kennen en ook Catharina ('To') Hent, het
meisje dat hij op school leert kennen en met
wie hij in 1910 trouwt. Ook hun eerste lief
desbrieven worden geschreven in het niet zo
romantisch ogende steno.
Drees zal zijn leven lang profijt houden
van zijn stenomanie. Tijdens vergaderingen
kan hij tegenstanders, wijzend op zijn steno-
blok, pakken met letterlijke citaten die ze
zelf misschien al lang weer vergeten zijn.
Drees heeft een stenografisch en fotogra
fisch geheugen.
Met zijn stenoblokje loopt hij in zijn jon
gensjaren allerlei vergaderingen af en hoort
Pieter Jelles Troelstra en Ferdinand Domela
Nieuwenhuis spreken. Ook offert hij zijn va
kantie op om aanwezig te zijn op een con
gres van de Socialistische Internationale in
Amsterdam in 1904. De socialisten vliegen
elkaar daar in de haren over de vraag of het
morgenrood alleen kan aanbreken door een
revolutie of dat socialisten in regeringen
moeten gaan zitten om, in samenwerking
met de politieke vijanden, al vast daadwer
kelijks iets te kunnen doen voor het proleta
riaat.
In 1904 is de meerderheid van de socialis
ten nog tegen het maken van vuile handen.
„Het Congres veroordeelt op de meest ener-
gische wijze, het revisionistisch streven, dat
de strekking heeft wijziging te brengen in
onze beproefde en roemrijke tactiek, ge
grondvest op de klassenstrijd, en dat de ver
overing van de politieke macht in onver
zoenlijke worsteling met de bourgeoisie wil
vervangen door een politiek van concessies
aan de bestaande maatschappelijke orde."
Drees noteert het hoofdschuddend in zijn
stenoboekje en heeft meer oor voor de te
gen-argumenten van de Fransman Jaurès,
die liever kleine daden dan grote dromen
ziet. Dat wordt ook de filosofie van Willem
Drees. Een belangrijke keuze, want het blijft
ook nu nog de eeuwige keuze van het socia
lisme.
In 1904 is Drees bankbediende. Hij is het
jaar daarvoor geslaagd voor het eindexamen
van de Handelsschool en gaat, op verzoek
van zijn moeder, werken bij de Twentsche
Bank. Het is de baan die hem na het overlij
den van zijn vader, ruim twaalf jaar eerder,
is aangeboden. De goedheid van de bank
mag blijken uit het arbeidcontract: Drees
moet drie jaar in dienst blijven en verplicht
zich bij eerder vertrek al het verdiende sala
ris terug te betalen.
als Li
Tilanus w
vastgehouden in een speciaal
?r "«voorrechte gevangenen, Die
Plichtsgetrouw dient Drees de drie ja ;ke. Na een jaar wordt Drees vrij
uit en staat dan voor de keuze wat hij verf idat hij door zijn maagkwaal lijkt
moet gaan doen in het leven? De toekom :en. Terug thuis neemt Drees, als
ziet er zonnig uit. Zijn oom, de makelaard nwoordiger van de SDAP, deel aa
zijn schoolgeld betaald had, vraagt of hij' n'satie van het verzet,
hem in de zaak komt. „Ik had toen al vr»
een gegoed man kunnen zijn. Maar datig JpjHp».
een zaak van handel in huizen. Als jong sj uer
cialist voelde ik er niet voor om me daan In mei 1942 wordt hij weer onee
begeven. j !<eer "aar het gijzelaarskamp Si
Revolutie ,s§estel gebracht. Ook daar zit h
nevo !Ju'..een week- en als hij weer
Drees krijgt ook een mooie baan bij6 J u'( tot een van de leiders
bierbrouwerij aangeboden, maar daar vos 'tel^a's voorzitter van het Politie
de anti-alcoholicus Drees even weinig vd ''et Vaderlands Comité, de C
als een afgestudeerde tandarts die wordt f Passie der illegaliteit en als lid
vraagd als verkoper van lollies, drop en cü rouwensmannen. Een bundeli
colade, les; waaarmee Drees naam r
Willem Drees besluit van zijn hobby i I?1at'onaal politicus die bekend
werk te maken en treedt al snel in dienst' 1 erd procent fatsoenlijk, degelijk
stenograaf in de Tweede Kamer. Hij is i j w far'
al lid van de SDAPDat is hij op zijn acl "'J z'ch die positie, binnen de
tiende verjaardag geworden. L natlonale politiek heeft kunn
Waarom Is het de droom van de revd n' heeft Drees zelf altijd gerei
tie „Zover reikte mijn fantasie niet. Het i 1 e opmerking dat hij het is ge
cialisme was allereerst de strijd tegen dó ëebrek aan anderen',
staande toestand. Daaraan was ik me ^ordt Drees de leider van de
ergeren." 'e memand meer heen kan.