Over kerstballen, zeepbellen en rubberbolletjes Jean Le Clerc: moderne wetenschapsjournalist uit de achttiende eeuw Boeken en bladen .v ;I - ÉÉfeil V/' 1 Ikii De Stem Wetenschap RECEPTEN BIOTECHNOLOGISCHE KEUKEN STEEDS FIJNER Wetenswaardigheden Bovengrondse pootaardappel Blijf poetsen Zuivering afvalwater sneller Superster ontmaskerd Dino's in de zure regen WOENSDAG 26 MAART 1986 WETENSCHAP5 Toegepast Onbeweeglijk WOENSDAG 26 MAART 19f NEDERLAND 1 Vergroting NEDERLAND 2 BELGIE NED 2 M. - \Suske en Wiske: „De De wetenschap neemt een steeds groter wor dende plaats in in ons dagelijkse leven. Die we tenschap is vaak heel ingewikkeld en voor leken nauwelijks te volgen. Wij bij De Stem vinden dat daar iets aan gedaan moet worden. Daarom gaan we proberen ontwikkelingen en gebeurtenissen op het brede terrein van de wetenschap in hel dere artikelen te vertalen en ook voor de door- snee-lezer duidelijk te maken. Onder de titel 'De Stem Wetenschap' zult u voortaan gemiddeld 1 keer per 14 dagen een pagina aantreffen met nieuws en wetenswaardigheden uit wetenschap pelijke hoek. Een portret van Jean Le Clerc. Door Kees Buijs EEN moderne wetenschaps journalist uit 1700, die Jean Le Clerc, oftewel Joannes Cleri cus. Achter deze Franse en La tijnse naam gaat een Amster damse journalist schuil, die bij Europese geleerden en notabe len bekend werd door zijn tijdschrift 'Bibiiothèque Choi- sie'. Dit geleerdentijdschrift, dat tussen 1703 en 1713 verscheen, is grondig uitgeplozen door Guus N.M. Wijngaards uit Beek bij Nijmegen. Eind fe bruari promoveerde hij erop tot doctor in de letteren aan de Katholieke Universiteit. In zijn tijd was Le Clerc een omstreden en soms gelijkheb berige journalist. Voor zijn boterham hoefde hij niet te schrijven: hij was hoogleraar aan het Remonstrants Semi narium. Le Clerc genoot in binnen- en buitenland grote bekendheid als een erudiet en openhartig man, gewend om op stellige toon en in onver bloemde bewoordingen alles wat hij voor waar hield aan het papier toe te vertrouwen. Die gewoonte bezorgde hem uiteraard ook vijanden. Geleerdenruzies, kenmer kend voor zijn tijd waarin oude en moderne opvattingen met elkaar botsten, ging de journalist niet uit de weg. In een polemiek met de bekende geleerde Pierre Bayle - een pennestrijd die soms veel weg had van een scheldpartij - ble ken ze elkaar te beschouwen als de grootste vijand van het christendom. Als een echte kamerge leerde hield hij zich bezig met zeer uiteenlopende takken van wetenschap. Het tijdschrift, dat twee- tot driemaal per jaar verscheen, schreef hij grotendeels in z'n eentje vol. Wijngaard noemt Le Clerc een uitmuntend journalist, en een „verlicht" verdediger van iedere mening die op waarheid berustte. En de waarheid mocht niet verzwegen worden. In die zin was Le Clerc mo dern voor z'n tijd. Zo had hij al vroeg oog voor het belang van de experimen tele fysica in Engeland. Via zijn tijdschrift konden de le zers op het Europese vasteland kennis nemen van de nieuwe Engelse wetenschappelijke ontwikkelingen. Van Wijngaards studie over Le Clerc is een handelseditie verschenen bij APA-Holland Universiteits Pers (Amster dam en Maarssen). TUSSEN Galvani's experi ment met kikkerpoten aan een metaaldraad en de heden daagse walkman liggen twee eeuwen: de geschiedenis van de radio. Het maartnummer van EOS magazine besteedt er aandacht aan. Hierin verder o.m. de ontsluiering van de planeten Jupiter en Uranus, de listen waarmee diersoorten weten te overleven, en de vraag waarom stuwdammen breken. HEEFT de planeet Aarde koorts? Inderdaad, en er moet iets aan het broeikaseffect ge daan worden, aldus het maartnummer van het popu lair wetenschappelijk maand blad KIJK. Het blad belicht verder de vele toepassingen van aluminium, en het cen traal laboratorium van de bloe.dtransfusiedienst. Q 'HET wezen van de mens' is eeuwenlang goed geweest voor boekenkasten vol diepe ge dachten, of voor gespreksstof op winteravonden. Denkers als Marx, Freud en Nietzsche zetten een streep door elke vraag naar 'het wezen', en be toogden dat het menselijk be wustzijn niet stamt uit een soort eeuwige waarheid. Op hun opvattingen werd voort gebouwd door de Franse auteurs Lévi-Strauss, Fou- cault en Althusser. Eddy Borms heeft er een klein, maar moeilijk boekje over geschre ven. Eddy Borms: Humanisme- kritiek in het hedendaagse Franse denken. Nijmegen, SUN, 18,50. WEEKDIEREN is eigenlijk geen goede naam. Sommige zeeslakken hebben een tong, die eruit ziet als een tanden- riem van heel hard spul. Daarmee kunnen ze kei- en keihard gesteente aan. 'Bio- baggeraars, innovatie door weekdieren' is het openings verhaal van het februari- -nummer van het natuurwe tenschappelijk maandblad 'Natuur en Techniek'. Het be schrijft hoe baggerbedrijven heel veel leren van oeroude technieken van slakken, zee anemonen, boormossels, bor stelwormen en zee-egels. Ster- renkijken in de oudheid, de nieuwste chemische schei dingstechnieken en nieuwe ontwikkelingen rond de vlieg tuigvleugel zijn andere onder werpen. NOG meer schitterend foto werk van te gekke dieren. En wel in het Amerikaanse Na tional Geographic Magazine (februari). NG-fotograaf Ro bert Nisson ging met zijn ca mera boven getijde-poelen staan aan de Californische kust. Opnames uit een onvoor stelbare mooie wereld zijn het resultaat. Ook de grote grijze beer uit de Rocky Mountains wordt geportretteerd. Het eten van onverzadigde vetten in allerlei margarines, zoals veel reclames beweren, is voor mensen, die door niet- erfelijke oorzaken teveel cho lesterol in het bloed hebben, niet de oplossing. Met het min der innemen van die vetten is de gezondheid veel meer ge baat. Een stelling bij het proefschrift van ir. Nico Maaskant van de TH Twente. Maaskant onderzocht bloed waarin teveel vetten voorko men en methodes om op che mische wijze dat vetgehalte omlaag te brengen. De titel van het proefschrift luidt 'Sul fated 'Polyvlnylalcohol based low density lipoprotein bin ders' en is verkrijgbaar bij het secretariaat Macromoleculaire Chemie en materiaalkunde van de TH Twente. "EEN bacterie is een stevige jongen, te verge lijken met een rubber balletje. Je hoeft niet bang te zijn bacteriën te beschadigen als je ze in een oplossing moet roe ren of met behulp van een luchtstroom men gen." „Een plantecel heeft een stijve celwand, maar is toch veel kwetsbaarder dan een bacterie, omdat ze veel groter is. Wel honderd keer zo groot als een bacterie, die zelf nau welijks een duizendste deel van een millimeter haalt. Een plantecel kun je het beste zien als een kerstbal. Voorzichtig dus." „Dierlijke cellen zijn echt kwetsbaar. Net zeepbellen, omdat er geen celwand, maar alleen een dun membraan of vlies omheen zit, waardoor heen ook nog allerlei molecu len moeten kunnen gaan. Die cellen, die in grootte tussen de plantecel en de bacterie zitten, gaan ontzettend vlug stuk." Als dr. ir. Hans Tramper van de sectie Proceskunde van de Landbouwhogeschool Wa- geningen over zijn werk praat, kun je je zijn gereedschap heel goed voor ogen halen. In wer kelijkheid is dat vanwege de microscopisch kleine afmetin gen natuurlijk onmogelijk. Toch staat Hans Tramper als onderzoeker voor het pro bleem, hoe hij allerlei chemi sche verbindingen, afkomstig uit biologische 'units' als cel len van planten en dieren en bacteriën, in een laborato rium-apparaat aan het werk krijgt. Die lab-opstellingen, bio-reactoren genoemd, zien er doorgaans uit als glazen buizen, waarin allerlei bol letjes rondtollen, of luchtbel letjes opborrelen of waarin door een machine voorzichtig geroerd wordt. Hans Tramper: „Toegepaste bio-katalyse, zo zou ik het werk willen noemen, waarmee wij in de afdeling Proces kunde bezig zijn. En dan is biokatalyse het geheel van al lerlei chemische processen, die zich afspelen in een levende cel onder invloed van enzy men. En het 'toegepast' slaat op het feit, dat we een van vele scheikundige omzettingen in de cel in het laboratorium op veel grotere schaal gaan laten plaatsvinden. Nu kan dat ge beuren met stoffen als enzy men. Zonder dat ze zelf bij een scheikundige reactie verloren gaan, brengen ze die toch op gang door aan te koppelen aan een bepaald materiaal, waar- Dr. ir. Hans Tramper, procestechnoloog aan de Landbouw hogeschool in Wageningen naast een van de grootste bio- reactoren in het Wageningse lab. door daarin een chemische re actie wordt uitgelokt. En die reactie levert dan weer het uiteindelijke produkt op. Voor die methode moet het enzym vaak eerst uit de cel gehaald worden. Je kunt soms echter ook een onderdeel van een cel gebruiken, of de hele cel van planten, dieren of bacteriën." Zo gebruikt men in Wage ningen cellen van een be paalde worm om er virussen tegen de rups van de Florida- mot mee te kweken. De larve van die Florida-mot is als rups namelijk gevreesd in de kas sen van kwekers van Ger- bera-bloemen en Chrysanten, waar ze zich uitbundig te goed doet aan bladeren en stengels. Door nu het virus, waartegen de mot geen natuurlijke af weer kan opbouwen, in grote hoeveelheden te kweken en in de kassen te spuiten, kan men enkel en alleen de rupsen do den en de rest van het kas-mi- lieu ongerept laten. Hans Tramper houdt zich duidelijk met het tweede hoofdstuk in de biotechnologie bezig. Eerst zijn er de mensen, die schimmels, bacteriën, planten in hun erfelijke eigen schappen zo veranderen, dat ze uiterst nuttige chemische, truukjes kunnen uithalen. En dan verschijnen de proces technologen, zoals ze zichzelf noemen, op het toneel. Zij gaan proberen het bewerkte bio-materiaal aan het werk te krijgen en te houden op een voldoende grote schaal en in te controleren omstandigheden. Tramper: „Als je met cellen, onderdelen daarvan of enzy men van wat voor oorsprong dan ook werkt, kun je ze vrij in een waterige oplossing la ten werken of vastgemaakt op een vaste stof. Geïmmobili seerd, letterlijk onbeweeglijk gemaakt, heet dat. Dat wil zeggen vastgehecht op bol letjes, of vastgezet in poriën van een stuk vast materiaal, waardoorheen de te bewerken stof sijpelt, of opgesloten tus sen twee doorlaatbare vliezen of membranen, die als geheel als een soort filter werken. Zo kun je je biokatalysator, je werkzame stof, continu ge bruiken of je kunt het bio-ma- teriaal, de cellen of bacteriën uit de bioreactor halen en op nieuw gebruiken als de chemi sche reactie is afgelopen. Dat zijn de grote voordelen van die betrekkelijk nieuwe aanpak." Een ander voorbeeld: in grote opslagplaatsen van on der andere appels wordt door de appels zelf etheen-gas ge produceerd. Een koolstof-wa terstof-verbinding, die nor maal alleen bij het verwerken van aardolie ontstaat. Etheen- gas kan al in heel kleine hoe veelheden het fruit versneld doen rijpen. Onderzoek bij de Landbouwhogeschool heeft een aantal bacterie-stammen opgeleverd, die in staat zijn het etheen af te breken. Zij doen hun werk in een bioreac tor, waarin de te zuiveren lucht uit de fruitloodsen langs een vaste stof gevoerd wordt, waarop de bacteriën zich in kolonies gevestigd hebben. Eenzelfde soort bacterie, als die etheen te lijf gaat, ont dekte men rond een fabrieks complex, waar de kunststof PVC -het grijze plastic voor regenpijpen en waterleiding buizen- geproduceerd werd. Die bacterie bleek te leven on der andere van het voor de mens gevaarlijke gas vinylch- loride, een afvalproduct van de PVC-fabriacage en kon die stof dus afbreken. En prompt wisten biotechnologen het mi cro-organisme in te schakelen bij het opruimen van dat af- valgas. Chemisch veel inge wikkelder is de produktie van grondstoffen voor de genees middelenindustrie. Op dat ter rein wordt er onderzoek ge daan voorhet bedrijf Océ-An- deno bij Venlo. Verder is er nog de afval waterzuivering met behulp van bacteriën, op welk vlak met de TH in Delft wordt sa mengewerkt. En tenslotte is een heel nieuwe tak van de biotechnologie in Nederland het opkweken van 'losse' plan- tecellen om er bijvoorbeeld bio-bestrijdingsmiddelen uit te winnen, zoals middeltjes te gen aalijes, die bloembollen opeten. Het planten van Afri- kaantjes tussen tulpen is dan niet meer nodig, omdat de werkzame stof uit die Afri- kaantjes nu veel zuiverder en gerichter toegepast kan wor den. Wim Schippers in 'Plafond over 2,15.30 uur). 16.35 Dieren onder de zon In bioreactoren van de 'tweede generatie', hier in een k opstelling aan de LH in Wageningen, worden gassen vaste stoffen geleid, waarin vaak bacteriën zitten die de clii mische processen voor hun rekening nemen. Waar de proces-bio-techno logen zich vooral bezig mee houden is de 'vergroting' van de chemische reacties, waarbij de bio-katalysatoren betrok ken zijn. Eerst wordt gekeken wat er in een lab-kolf plaats vindt. Dan bestudeert men het proces in een een-litër-vat en vervolgens worden modellen opgesteld om te voorspellen wat op tien-liter- en op hon- derd-liter-schaal zal gebeu ren. Hoe snel gaat het proces? Hoe groot is de hoeveelheid eindproduct, die gewonnen kan worden en hoe moet het recept van het mengsel eruit zien? Hans Tramper: „Twee din gen springen er op dat mo ment uit. We zijn er in Wage ningen in geslaagd een nieuwe techniek te ontwikkelen om biokatalysator-bolletjes met een precies bekende omvang te vormen in een enorm tem po. Dat gaat met behulp van een soort druppelaar en ge luidsgolven. In die bolletjes zit dan de biologisch werkzame stof. Vooral de snelheid van het maken van die druppeltjes is een enorm voordeel. Wat we nu in een dag kunnen, daar deden we vroeger twee tot drie weken over. En de andere me thode is een recept om enzy men aan het werk te krijgen in andere vloeistoffen dan water: organische, olie-achtige oplos middelen. Normaal doet een enzym zijn reactie-bevorde rend werk alleen in water. Door nu het enzym op te slui ten in een vast materiaal of! een waterdruppeltje ne daaromheen een zeephuif kan dat enzym op deze a schermde manier ook in dere vloeistoffen gemenjl worden zonder dat het werking verliest. De gewen: chemische reactie vindt dani het laatste geval plaats grens van de waterdrups het doorlaatbare zeephuiij en de olie-achtige stof. Dal een methode, die ontwikkeld! door de vakgroep Biochem van de Wageningse Lan bouwhogeschool en ze lew een geweldige uitbreiding van het toepassingsgebied enzymen." Aan die twee nieuwe passingen van enzym laatste onderwerp zal inè cember van dit jaar een nia symposium in Wageninj gewijd worden met deeta van Japanse, Britse en Amer kaanse deskundigen. Tramper: "Welke techni je ook neemt, er zijn duizffl en-een mogelijkheden vant te passen stoffen, dragers en winnen produkten. Het ei» van de biotechnologie is lang niet in zicht." De Franse natuurserie van Maurice en Monique Fievet gaat vanmiddag over de gi ganten van Afrika: de oli fant en het nijlpaard. Beide dieren spelen een belang rijke rol in het evenwicht in de natuur. Nijlpaarden bij voorbeeld, zorgen er met hun omvang en gewicht voor dat wateren niet ver stopt raken. Aangezien deze herbivoren zo'n 70 kilo per dag eten, zijn hun uitwerp selen niet gering. Deze mest is voor zowel het planten- als het dierenleven in het water belangrijk. Daarnaast bestudeerden de makers van de serie ook lange tijd de Afrikaanse olifant, waar over in dit filmpje eveneens talrijke bijzonderheden te zien zijn. Twee los, wegt static waar waak convi zijn s veel i belar naar condi tig te 20. 21.00 Terug naar Maderna Vanavond herhaalt de NOS de documentaire Terug naar Maderna', die eerder in november 1983 werd uitge zonden. De laatste tien jaar van zijn leven is de Ita liaanse componist en diri gent Bruno Maderna (1920- 1973) erg belangrijk voor ons Nederlandse muziekleven geweest. Als dirigent leidde hij in ons land regelmatig grote orkesten en operapro ducties. De uit Venetië af komstige Bruno Maderna behoorde tot het geslacht van de wonderkinderen. Op dertienjarige leeftijd stond hij al voor het orkest van de Scala in de Arena van Vero na. De paarc verte ontm schoc echtg meer een is zadig die in filoso Sexuc met r ander nalist prest: is. Uil een want en Bi kunn overv meen ling I uitha hol g stand haalt mut i een z 22. W-%'- ""5 tr' -é J v T*"« 20.20 Streng bewaakte treinen Als West- de do chick parod W.C. De met een Oscar bekroonde debuutfilm van de Tsjechi sche regisseur Jiri Menzel heeft in Nederland gedraaid onder de titel 'Houdt de trei nen in het oog'. Het verhaal speelt tegen het einde van de iijke sterre hadde schrij torisc schou groen met Mae geld e I J"Tante hetft weer één tan naar zenuwllerallen r:77. Haar. tante, er is helemaal nuts le zien A hebt Zo nestelen bacteriën zich kolonie-gewijs in poreus materiaal 2400 maal vergroot). De opnamen links en boven zijn gemaakt om na te gaan hoe efficiënt de micro-organit werken. De vergroting boven bedraagt 7200 keer. Daar zijn ze dan: pootaardappelen die klaar hangen om geplukt te worden. Op deze manier krijgt men vrij eenvoudig en snel op een klein oppervlak een grote hoeveeldheid gezonde pootaard appelen. De techniek is ontwikkeld door ing. J. Marinus van het Cen trum voor Agrobiologisch Onderzoek in Wageningen. Het is een bekend verschijnsel dat bovengrondse knollen voorkomen bij aardappelplanten die aangetast zijn door bodemschimmels. Vol gens Marinus kunnen deze bovengrondse piepers goed als poot- materiaal worden gebruikt. Vandaar dat hij ging uitzoeken of hij ze ook bij gezonde planten boven de grond kon krijgen. En ja wel. FOTO FOTODIENST CABO TANDENPOETSEN heeft een te verwaarlozen invloed op de slijtage van het glazuur van het gebit. De opname van fluoride in het tandglazuur door middel van het tandenpoetsen is even eens erg klein. Dat blijkt uit'het onderzoek van de tandheelkundige D. Slop, die hierop onlangs aan de Groningse universiteit promoveerde. Slop, die o.m. aan de Nijmeegse universiteit verbonden was, deed zijn onderzoek met een poetsmachine op gepolijst mense lijk glazuur. Iemand die zijn tanden zijn leven lang tweemaal daags poetst, schrobt in de loop der jaren tien- tot vijftienduizendste millime ter glazuur weg. Daarover hoef je je dus geen zorgen te maken. Wèl over het feit dat veel mensen op een verkeerde manier poet sen, meent Slop. Ondanks de geringe opname van fluoride door het tandgla zuur heeft het gebruik van fluoridehoudende tandpasta volgens Slop wel degelijk zin. DE zuivering van afvalwater verloopt sneller bij een tempera tuur van 45 tot 65 graden Celsius dan bij lagere temperaturen. Daarom is deze zgn. thermofiele anaerobe methaangisting een goed alternatief voor de gewone vergistingsmethode. Maar het afvalwater mag niet al te veel giftige stoffen bevatten. Voor het in praktijk brengen van deze 'warme' methode zullen uiteinde lijk economische overwegingen de doorslag geven. Dat concludeert ir. W.H. Wiegant in zijn proefschrift over af valwaterzuivering bij hogere temperaturen. Vorige week pro moveerde' hij erop aan de Wageningse Landbouwhogeschool. Volgens Wiegant is de warme methode niet erg geschikt voor de vergisting van mest met een hoog ammoniak-gehalte. Ammo niak remt namelijk de waterstof omzettende methaanbacteriën. MET behulp van de gegevens die de IRAS-kunstmaan vefl melde, hebben Utrechtse sterrenkundigen de ware identiteit j een al lang bekende superster blootgelegd. Dachten ze tothutoe dat het een grote zware ster was, r j vast komen te staan dat dit hemellichaam maar een heel™ sterretje is, dat in zijn laatste levensfase bezig is zijn buif gen af te stoten. Nooit eerder hebben sterrenkundigen eenf] gelijke overgangsfase waargenomen van een ster, waarvan! eindelijk niet meer overblijft dan een klein heet bolletje. Al eerder vermoedden de onderzoekers van het Utrecht»! boratorium voor ruimteonderzoek dat de ster wel eens ietsf anders zou kunnen zijn dan waarvoor men hem altijd ha»! houden, namelijk een ster die 30 tot 50 maal zwaarder is daf zon. In feite gaat het om een licht sterretje van twee tot drie1! de massa van de zon. REEKSEN inslagen van kometen of voortdurende vulkaan' barstingen. Die natuurrampen moeten de dinosauriërs 65 joen jaar geleden aan hun einde geholpen hebben. Dat stand in het befaamde dino-debat na de laatste jaarvergad^ van wetenschappers van de Amerikaanse geofysische vr ging. Aan welke natuurramp de wetenschappelijke voorkeurs; ven moet worden, is nog niet duidelijk. Het geleerde gezel'" bleek in twee groepen verdeeld. Wel was men het eens ov gevolgen. Volgens Charles Officer van Dartmouth College den hevige vulkaanuitbarstingen tot een daling van de teiW tuur op aarde, een hevige zure regen en een toegenomen11 viojette straling. Frank Kyte van de universiteit van Calnj noemde de vulkaanuitbarstingen erg onwaarschijnlijk ook hij meent dat vele vormen van leven verdwenen moeW door een sterke zure regen.

Krantenbank Zeeland

de Stem | 1986 | | pagina 22