Over kerstballen, zeepbellen en rubberbolletjes
Jean Le Clerc: moderne
wetenschapsjournalist
uit de achttiende eeuw
Boeken en
bladen
.v ;I
- ÉÉfeil
V/' 1
Ikii
De Stem Wetenschap
RECEPTEN BIOTECHNOLOGISCHE KEUKEN STEEDS FIJNER
Wetenswaardigheden
Bovengrondse pootaardappel
Blijf poetsen
Zuivering afvalwater sneller
Superster ontmaskerd
Dino's in de zure regen
WOENSDAG 26 MAART 1986
WETENSCHAP5
Toegepast
Onbeweeglijk
WOENSDAG 26 MAART 19f
NEDERLAND 1
Vergroting
NEDERLAND 2
BELGIE NED 2
M. -
\Suske en Wiske: „De
De wetenschap neemt een steeds groter wor
dende plaats in in ons dagelijkse leven. Die we
tenschap is vaak heel ingewikkeld en voor leken
nauwelijks te volgen. Wij bij De Stem vinden dat
daar iets aan gedaan moet worden. Daarom gaan
we proberen ontwikkelingen en gebeurtenissen
op het brede terrein van de wetenschap in hel
dere artikelen te vertalen en ook voor de door-
snee-lezer duidelijk te maken. Onder de titel 'De
Stem Wetenschap' zult u voortaan gemiddeld 1
keer per 14 dagen een pagina aantreffen met
nieuws en wetenswaardigheden uit wetenschap
pelijke hoek.
Een portret van Jean Le Clerc.
Door Kees Buijs
EEN moderne wetenschaps
journalist uit 1700, die Jean Le
Clerc, oftewel Joannes Cleri
cus. Achter deze Franse en La
tijnse naam gaat een Amster
damse journalist schuil, die bij
Europese geleerden en notabe
len bekend werd door zijn
tijdschrift 'Bibiiothèque Choi-
sie'.
Dit geleerdentijdschrift, dat
tussen 1703 en 1713 verscheen,
is grondig uitgeplozen door
Guus N.M. Wijngaards uit
Beek bij Nijmegen. Eind fe
bruari promoveerde hij erop
tot doctor in de letteren aan de
Katholieke Universiteit.
In zijn tijd was Le Clerc een
omstreden en soms gelijkheb
berige journalist. Voor zijn
boterham hoefde hij niet te
schrijven: hij was hoogleraar
aan het Remonstrants Semi
narium. Le Clerc genoot in
binnen- en buitenland grote
bekendheid als een erudiet en
openhartig man, gewend om
op stellige toon en in onver
bloemde bewoordingen alles
wat hij voor waar hield aan
het papier toe te vertrouwen.
Die gewoonte bezorgde hem
uiteraard ook vijanden.
Geleerdenruzies, kenmer
kend voor zijn tijd waarin
oude en moderne opvattingen
met elkaar botsten, ging de
journalist niet uit de weg. In
een polemiek met de bekende
geleerde Pierre Bayle - een
pennestrijd die soms veel weg
had van een scheldpartij - ble
ken ze elkaar te beschouwen
als de grootste vijand van het
christendom.
Als een echte kamerge
leerde hield hij zich bezig met
zeer uiteenlopende takken van
wetenschap. Het tijdschrift,
dat twee- tot driemaal per
jaar verscheen, schreef hij
grotendeels in z'n eentje vol.
Wijngaard noemt Le Clerc
een uitmuntend journalist, en
een „verlicht" verdediger van
iedere mening die op waarheid
berustte. En de waarheid
mocht niet verzwegen worden.
In die zin was Le Clerc mo
dern voor z'n tijd.
Zo had hij al vroeg oog voor
het belang van de experimen
tele fysica in Engeland. Via
zijn tijdschrift konden de le
zers op het Europese vasteland
kennis nemen van de nieuwe
Engelse wetenschappelijke
ontwikkelingen.
Van Wijngaards studie over
Le Clerc is een handelseditie
verschenen bij APA-Holland
Universiteits Pers (Amster
dam en Maarssen).
TUSSEN Galvani's experi
ment met kikkerpoten aan een
metaaldraad en de heden
daagse walkman liggen twee
eeuwen: de geschiedenis van
de radio. Het maartnummer
van EOS magazine besteedt er
aandacht aan. Hierin verder
o.m. de ontsluiering van de
planeten Jupiter en Uranus,
de listen waarmee diersoorten
weten te overleven, en de
vraag waarom stuwdammen
breken.
HEEFT de planeet Aarde
koorts? Inderdaad, en er moet
iets aan het broeikaseffect ge
daan worden, aldus het
maartnummer van het popu
lair wetenschappelijk maand
blad KIJK. Het blad belicht
verder de vele toepassingen
van aluminium, en het cen
traal laboratorium van de
bloe.dtransfusiedienst.
Q 'HET wezen van de mens' is
eeuwenlang goed geweest voor
boekenkasten vol diepe ge
dachten, of voor gespreksstof
op winteravonden. Denkers
als Marx, Freud en Nietzsche
zetten een streep door elke
vraag naar 'het wezen', en be
toogden dat het menselijk be
wustzijn niet stamt uit een
soort eeuwige waarheid. Op
hun opvattingen werd voort
gebouwd door de Franse
auteurs Lévi-Strauss, Fou-
cault en Althusser. Eddy
Borms heeft er een klein, maar
moeilijk boekje over geschre
ven.
Eddy Borms: Humanisme-
kritiek in het hedendaagse
Franse denken. Nijmegen,
SUN, 18,50.
WEEKDIEREN is eigenlijk
geen goede naam. Sommige
zeeslakken hebben een tong,
die eruit ziet als een tanden-
riem van heel hard spul.
Daarmee kunnen ze kei- en
keihard gesteente aan. 'Bio-
baggeraars, innovatie door
weekdieren' is het openings
verhaal van het februari-
-nummer van het natuurwe
tenschappelijk maandblad
'Natuur en Techniek'. Het be
schrijft hoe baggerbedrijven
heel veel leren van oeroude
technieken van slakken, zee
anemonen, boormossels, bor
stelwormen en zee-egels. Ster-
renkijken in de oudheid, de
nieuwste chemische schei
dingstechnieken en nieuwe
ontwikkelingen rond de vlieg
tuigvleugel zijn andere onder
werpen.
NOG meer schitterend foto
werk van te gekke dieren. En
wel in het Amerikaanse Na
tional Geographic Magazine
(februari). NG-fotograaf Ro
bert Nisson ging met zijn ca
mera boven getijde-poelen
staan aan de Californische
kust. Opnames uit een onvoor
stelbare mooie wereld zijn het
resultaat. Ook de grote grijze
beer uit de Rocky Mountains
wordt geportretteerd.
Het eten van onverzadigde
vetten in allerlei margarines,
zoals veel reclames beweren,
is voor mensen, die door niet-
erfelijke oorzaken teveel cho
lesterol in het bloed hebben,
niet de oplossing. Met het min
der innemen van die vetten is
de gezondheid veel meer ge
baat. Een stelling bij het
proefschrift van ir. Nico
Maaskant van de TH Twente.
Maaskant onderzocht bloed
waarin teveel vetten voorko
men en methodes om op che
mische wijze dat vetgehalte
omlaag te brengen. De titel
van het proefschrift luidt 'Sul
fated 'Polyvlnylalcohol based
low density lipoprotein bin
ders' en is verkrijgbaar bij het
secretariaat Macromoleculaire
Chemie en materiaalkunde
van de TH Twente.
"EEN bacterie is een
stevige jongen, te verge
lijken met een rubber
balletje. Je hoeft niet
bang te zijn bacteriën te
beschadigen als je ze in
een oplossing moet roe
ren of met behulp van
een luchtstroom men
gen."
„Een plantecel heeft een
stijve celwand, maar is toch
veel kwetsbaarder dan een
bacterie, omdat ze veel groter
is. Wel honderd keer zo groot
als een bacterie, die zelf nau
welijks een duizendste deel
van een millimeter haalt. Een
plantecel kun je het beste zien
als een kerstbal. Voorzichtig
dus."
„Dierlijke cellen zijn echt
kwetsbaar. Net zeepbellen,
omdat er geen celwand, maar
alleen een dun membraan of
vlies omheen zit, waardoor
heen ook nog allerlei molecu
len moeten kunnen gaan. Die
cellen, die in grootte tussen de
plantecel en de bacterie zitten,
gaan ontzettend vlug stuk."
Als dr. ir. Hans Tramper
van de sectie Proceskunde van
de Landbouwhogeschool Wa-
geningen over zijn werk praat,
kun je je zijn gereedschap heel
goed voor ogen halen. In wer
kelijkheid is dat vanwege de
microscopisch kleine afmetin
gen natuurlijk onmogelijk.
Toch staat Hans Tramper als
onderzoeker voor het pro
bleem, hoe hij allerlei chemi
sche verbindingen, afkomstig
uit biologische 'units' als cel
len van planten en dieren en
bacteriën, in een laborato
rium-apparaat aan het werk
krijgt. Die lab-opstellingen,
bio-reactoren genoemd, zien
er doorgaans uit als glazen
buizen, waarin allerlei bol
letjes rondtollen, of luchtbel
letjes opborrelen of waarin
door een machine voorzichtig
geroerd wordt.
Hans Tramper: „Toegepaste
bio-katalyse, zo zou ik het
werk willen noemen, waarmee
wij in de afdeling Proces
kunde bezig zijn. En dan is
biokatalyse het geheel van al
lerlei chemische processen, die
zich afspelen in een levende
cel onder invloed van enzy
men. En het 'toegepast' slaat
op het feit, dat we een van vele
scheikundige omzettingen in
de cel in het laboratorium op
veel grotere schaal gaan laten
plaatsvinden. Nu kan dat ge
beuren met stoffen als enzy
men. Zonder dat ze zelf bij een
scheikundige reactie verloren
gaan, brengen ze die toch op
gang door aan te koppelen aan
een bepaald materiaal, waar-
Dr. ir. Hans Tramper, procestechnoloog aan de Landbouw
hogeschool in Wageningen naast een van de grootste bio-
reactoren in het Wageningse lab.
door daarin een chemische re
actie wordt uitgelokt. En die
reactie levert dan weer het
uiteindelijke produkt op. Voor
die methode moet het enzym
vaak eerst uit de cel gehaald
worden. Je kunt soms echter
ook een onderdeel van een cel
gebruiken, of de hele cel van
planten, dieren of bacteriën."
Zo gebruikt men in Wage
ningen cellen van een be
paalde worm om er virussen
tegen de rups van de Florida-
mot mee te kweken. De larve
van die Florida-mot is als rups
namelijk gevreesd in de kas
sen van kwekers van Ger-
bera-bloemen en Chrysanten,
waar ze zich uitbundig te goed
doet aan bladeren en stengels.
Door nu het virus, waartegen
de mot geen natuurlijke af
weer kan opbouwen, in grote
hoeveelheden te kweken en in
de kassen te spuiten, kan men
enkel en alleen de rupsen do
den en de rest van het kas-mi-
lieu ongerept laten.
Hans Tramper houdt zich
duidelijk met het tweede
hoofdstuk in de biotechnologie
bezig. Eerst zijn er de mensen,
die schimmels, bacteriën,
planten in hun erfelijke eigen
schappen zo veranderen, dat
ze uiterst nuttige chemische,
truukjes kunnen uithalen. En
dan verschijnen de proces
technologen, zoals ze zichzelf
noemen, op het toneel. Zij
gaan proberen het bewerkte
bio-materiaal aan het werk te
krijgen en te houden op een
voldoende grote schaal en in te
controleren omstandigheden.
Tramper: „Als je met cellen,
onderdelen daarvan of enzy
men van wat voor oorsprong
dan ook werkt, kun je ze vrij
in een waterige oplossing la
ten werken of vastgemaakt op
een vaste stof. Geïmmobili
seerd, letterlijk onbeweeglijk
gemaakt, heet dat. Dat wil
zeggen vastgehecht op bol
letjes, of vastgezet in poriën
van een stuk vast materiaal,
waardoorheen de te bewerken
stof sijpelt, of opgesloten tus
sen twee doorlaatbare vliezen
of membranen, die als geheel
als een soort filter werken. Zo
kun je je biokatalysator, je
werkzame stof, continu ge
bruiken of je kunt het bio-ma-
teriaal, de cellen of bacteriën
uit de bioreactor halen en op
nieuw gebruiken als de chemi
sche reactie is afgelopen. Dat
zijn de grote voordelen van die
betrekkelijk nieuwe aanpak."
Een ander voorbeeld: in
grote opslagplaatsen van on
der andere appels wordt door
de appels zelf etheen-gas ge
produceerd. Een koolstof-wa
terstof-verbinding, die nor
maal alleen bij het verwerken
van aardolie ontstaat. Etheen-
gas kan al in heel kleine hoe
veelheden het fruit versneld
doen rijpen. Onderzoek bij de
Landbouwhogeschool heeft
een aantal bacterie-stammen
opgeleverd, die in staat zijn
het etheen af te breken. Zij
doen hun werk in een bioreac
tor, waarin de te zuiveren
lucht uit de fruitloodsen langs
een vaste stof gevoerd wordt,
waarop de bacteriën zich in
kolonies gevestigd hebben.
Eenzelfde soort bacterie, als
die etheen te lijf gaat, ont
dekte men rond een fabrieks
complex, waar de kunststof
PVC -het grijze plastic voor
regenpijpen en waterleiding
buizen- geproduceerd werd.
Die bacterie bleek te leven on
der andere van het voor de
mens gevaarlijke gas vinylch-
loride, een afvalproduct van
de PVC-fabriacage en kon die
stof dus afbreken. En prompt
wisten biotechnologen het mi
cro-organisme in te schakelen
bij het opruimen van dat af-
valgas. Chemisch veel inge
wikkelder is de produktie van
grondstoffen voor de genees
middelenindustrie. Op dat ter
rein wordt er onderzoek ge
daan voorhet bedrijf Océ-An-
deno bij Venlo.
Verder is er nog de afval
waterzuivering met behulp
van bacteriën, op welk vlak
met de TH in Delft wordt sa
mengewerkt. En tenslotte is
een heel nieuwe tak van de
biotechnologie in Nederland
het opkweken van 'losse' plan-
tecellen om er bijvoorbeeld
bio-bestrijdingsmiddelen uit
te winnen, zoals middeltjes te
gen aalijes, die bloembollen
opeten. Het planten van Afri-
kaantjes tussen tulpen is dan
niet meer nodig, omdat de
werkzame stof uit die Afri-
kaantjes nu veel zuiverder en
gerichter toegepast kan wor
den.
Wim Schippers in 'Plafond over
2,15.30 uur).
16.35
Dieren onder
de zon
In bioreactoren van de 'tweede generatie', hier in een k
opstelling aan de LH in Wageningen, worden gassen
vaste stoffen geleid, waarin vaak bacteriën zitten die de clii
mische processen voor hun rekening nemen.
Waar de proces-bio-techno
logen zich vooral bezig mee
houden is de 'vergroting' van
de chemische reacties, waarbij
de bio-katalysatoren betrok
ken zijn. Eerst wordt gekeken
wat er in een lab-kolf plaats
vindt. Dan bestudeert men het
proces in een een-litër-vat en
vervolgens worden modellen
opgesteld om te voorspellen
wat op tien-liter- en op hon-
derd-liter-schaal zal gebeu
ren. Hoe snel gaat het proces?
Hoe groot is de hoeveelheid
eindproduct, die gewonnen
kan worden en hoe moet het
recept van het mengsel eruit
zien?
Hans Tramper: „Twee din
gen springen er op dat mo
ment uit. We zijn er in Wage
ningen in geslaagd een nieuwe
techniek te ontwikkelen om
biokatalysator-bolletjes met
een precies bekende omvang
te vormen in een enorm tem
po. Dat gaat met behulp van
een soort druppelaar en ge
luidsgolven. In die bolletjes zit
dan de biologisch werkzame
stof. Vooral de snelheid van
het maken van die druppeltjes
is een enorm voordeel. Wat we
nu in een dag kunnen, daar
deden we vroeger twee tot drie
weken over. En de andere me
thode is een recept om enzy
men aan het werk te krijgen in
andere vloeistoffen dan water:
organische, olie-achtige oplos
middelen. Normaal doet een
enzym zijn reactie-bevorde
rend werk alleen in water.
Door nu het enzym op te slui
ten in een vast materiaal of!
een waterdruppeltje ne
daaromheen een zeephuif
kan dat enzym op deze a
schermde manier ook in
dere vloeistoffen gemenjl
worden zonder dat het
werking verliest. De gewen:
chemische reactie vindt dani
het laatste geval plaats
grens van de waterdrups
het doorlaatbare zeephuiij
en de olie-achtige stof. Dal
een methode, die ontwikkeld!
door de vakgroep Biochem
van de Wageningse Lan
bouwhogeschool en ze lew
een geweldige uitbreiding
van het toepassingsgebied
enzymen."
Aan die twee nieuwe
passingen van enzym
laatste onderwerp zal inè
cember van dit jaar een nia
symposium in Wageninj
gewijd worden met deeta
van Japanse, Britse en Amer
kaanse deskundigen.
Tramper: "Welke techni
je ook neemt, er zijn duizffl
en-een mogelijkheden vant
te passen stoffen, dragers en
winnen produkten. Het ei»
van de biotechnologie is
lang niet in zicht."
De Franse natuurserie van
Maurice en Monique Fievet
gaat vanmiddag over de gi
ganten van Afrika: de oli
fant en het nijlpaard. Beide
dieren spelen een belang
rijke rol in het evenwicht in
de natuur. Nijlpaarden bij
voorbeeld, zorgen er met
hun omvang en gewicht
voor dat wateren niet ver
stopt raken. Aangezien deze
herbivoren zo'n 70 kilo per
dag eten, zijn hun uitwerp
selen niet gering. Deze mest
is voor zowel het planten-
als het dierenleven in het
water belangrijk. Daarnaast
bestudeerden de makers van
de serie ook lange tijd de
Afrikaanse olifant, waar
over in dit filmpje eveneens
talrijke bijzonderheden te
zien zijn.
Twee
los,
wegt
static
waar
waak
convi
zijn s
veel i
belar
naar
condi
tig te
20.
21.00
Terug naar
Maderna
Vanavond herhaalt de NOS
de documentaire Terug
naar Maderna', die eerder in
november 1983 werd uitge
zonden. De laatste tien jaar
van zijn leven is de Ita
liaanse componist en diri
gent Bruno Maderna (1920-
1973) erg belangrijk voor ons
Nederlandse muziekleven
geweest. Als dirigent leidde
hij in ons land regelmatig
grote orkesten en operapro
ducties. De uit Venetië af
komstige Bruno Maderna
behoorde tot het geslacht
van de wonderkinderen. Op
dertienjarige leeftijd stond
hij al voor het orkest van de
Scala in de Arena van Vero
na.
De
paarc
verte
ontm
schoc
echtg
meer
een is
zadig
die in
filoso
Sexuc
met r
ander
nalist
prest:
is. Uil
een
want
en Bi
kunn
overv
meen
ling I
uitha
hol g
stand
haalt
mut i
een z
22.
W-%'- ""5
tr'
-é
J v T*"«
20.20
Streng bewaakte
treinen
Als
West-
de do
chick
parod
W.C.
De met een Oscar bekroonde
debuutfilm van de Tsjechi
sche regisseur Jiri Menzel
heeft in Nederland gedraaid
onder de titel 'Houdt de trei
nen in het oog'. Het verhaal
speelt tegen het einde van de
iijke
sterre
hadde
schrij
torisc
schou
groen
met
Mae
geld e
I J"Tante hetft weer één tan
naar zenuwllerallen r:77.
Haar. tante, er is helemaal
nuts le zien A hebt
Zo nestelen bacteriën zich kolonie-gewijs in poreus materiaal 2400 maal vergroot).
De opnamen links en boven zijn gemaakt om na te gaan hoe efficiënt de micro-organit
werken. De vergroting boven bedraagt 7200 keer.
Daar zijn ze dan: pootaardappelen die klaar hangen om geplukt
te worden. Op deze manier krijgt men vrij eenvoudig en snel op
een klein oppervlak een grote hoeveeldheid gezonde pootaard
appelen.
De techniek is ontwikkeld door ing. J. Marinus van het Cen
trum voor Agrobiologisch Onderzoek in Wageningen. Het is een
bekend verschijnsel dat bovengrondse knollen voorkomen bij
aardappelplanten die aangetast zijn door bodemschimmels. Vol
gens Marinus kunnen deze bovengrondse piepers goed als poot-
materiaal worden gebruikt. Vandaar dat hij ging uitzoeken of
hij ze ook bij gezonde planten boven de grond kon krijgen. En ja
wel. FOTO FOTODIENST CABO
TANDENPOETSEN heeft een te verwaarlozen invloed op de
slijtage van het glazuur van het gebit. De opname van fluoride
in het tandglazuur door middel van het tandenpoetsen is even
eens erg klein.
Dat blijkt uit'het onderzoek van de tandheelkundige D. Slop,
die hierop onlangs aan de Groningse universiteit promoveerde.
Slop, die o.m. aan de Nijmeegse universiteit verbonden was,
deed zijn onderzoek met een poetsmachine op gepolijst mense
lijk glazuur.
Iemand die zijn tanden zijn leven lang tweemaal daags poetst,
schrobt in de loop der jaren tien- tot vijftienduizendste millime
ter glazuur weg. Daarover hoef je je dus geen zorgen te maken.
Wèl over het feit dat veel mensen op een verkeerde manier poet
sen, meent Slop.
Ondanks de geringe opname van fluoride door het tandgla
zuur heeft het gebruik van fluoridehoudende tandpasta volgens
Slop wel degelijk zin.
DE zuivering van afvalwater verloopt sneller bij een tempera
tuur van 45 tot 65 graden Celsius dan bij lagere temperaturen.
Daarom is deze zgn. thermofiele anaerobe methaangisting een
goed alternatief voor de gewone vergistingsmethode. Maar het
afvalwater mag niet al te veel giftige stoffen bevatten. Voor het
in praktijk brengen van deze 'warme' methode zullen uiteinde
lijk economische overwegingen de doorslag geven.
Dat concludeert ir. W.H. Wiegant in zijn proefschrift over af
valwaterzuivering bij hogere temperaturen. Vorige week pro
moveerde' hij erop aan de Wageningse Landbouwhogeschool.
Volgens Wiegant is de warme methode niet erg geschikt voor de
vergisting van mest met een hoog ammoniak-gehalte. Ammo
niak remt namelijk de waterstof omzettende methaanbacteriën.
MET behulp van de gegevens die de IRAS-kunstmaan vefl
melde, hebben Utrechtse sterrenkundigen de ware identiteit j
een al lang bekende superster blootgelegd.
Dachten ze tothutoe dat het een grote zware ster was, r j
vast komen te staan dat dit hemellichaam maar een heel™
sterretje is, dat in zijn laatste levensfase bezig is zijn buif
gen af te stoten. Nooit eerder hebben sterrenkundigen eenf]
gelijke overgangsfase waargenomen van een ster, waarvan!
eindelijk niet meer overblijft dan een klein heet bolletje.
Al eerder vermoedden de onderzoekers van het Utrecht»!
boratorium voor ruimteonderzoek dat de ster wel eens ietsf
anders zou kunnen zijn dan waarvoor men hem altijd ha»!
houden, namelijk een ster die 30 tot 50 maal zwaarder is daf
zon. In feite gaat het om een licht sterretje van twee tot drie1!
de massa van de zon.
REEKSEN inslagen van kometen of voortdurende vulkaan'
barstingen. Die natuurrampen moeten de dinosauriërs 65
joen jaar geleden aan hun einde geholpen hebben. Dat
stand in het befaamde dino-debat na de laatste jaarvergad^
van wetenschappers van de Amerikaanse geofysische vr
ging.
Aan welke natuurramp de wetenschappelijke voorkeurs;
ven moet worden, is nog niet duidelijk. Het geleerde gezel'"
bleek in twee groepen verdeeld. Wel was men het eens ov
gevolgen. Volgens Charles Officer van Dartmouth College
den hevige vulkaanuitbarstingen tot een daling van de teiW
tuur op aarde, een hevige zure regen en een toegenomen11
viojette straling. Frank Kyte van de universiteit van Calnj
noemde de vulkaanuitbarstingen erg onwaarschijnlijk
ook hij meent dat vele vormen van leven verdwenen moeW
door een sterke zure regen.