import
Honderden elektronische oren en ogen spioneren vanuit de ruimte
I
W^rfATERPAXi DECEMBER 1985
W4
landen aan dek,
ternreactoren be-
tot het lading-
I.
alleen over zee,
ook over land en
de meest moei-
omstandigheden
de vracht 'aan
tezorgd. Zo slaag-
Nederlanders er
een complete
fabriek over de
te slepen.
erde
Filmrolletje
'Big Bird'
Feilloos
Oceaanverkenners
Schattingen
itoff
Express-directeur Bert
Mintoff is een beetje boerse
tegenover 'm zit dan gaat er
- foto ton den haan
ageren door het bin-
illastwater in de Doek
let. Het water steeg te
n aan wal knikten en
lengterichting over de
louwwerf.
den en stijgen van het
Middellandse zee be-
Volgens metereolo-
;en volstrekt onvoor-
Autoriteiten ontken
ank van Malta echter
;1 zich al eens eerder
d voorgedaan,
n de scheepsverzeke-
ken. Het losgeld van
len is betaald. Wordt
dd dat de bemanning
jress 20 geen schuld
;eval dan kunnen de
jorst nat maken om
ta terug te vorderen,
hele toer", vermoedt
i je weet hoe ze in
officiële verklaringen
xht".
Express Shipping BV
1 tevoorschijn als la-
tmers P 1 London
et losgeld betaald. Op
ekeringspolis betaalde
ook de ligkosten van
ing. Bekker zegt niet
laar aangenomen mag
;hip als de Doek Ex-
10 gulden per dag kost.
blliggen betekent een
Bjoen gulden,
eeft de verzekering-ex-
tan tie aangeboden om
in meteen te lossen en
deel van de eisen tege-
vlaar daarmee zouden
un troef verhezen en
ljoen moeten dokken.
Rotterdam bliksem-
lock Express, we willen
met die kraan aan dek
isten ook betalen,
ekeraars goed kunnen
met die oplossing ak-
even miljoen en ruim
tt samen elf en dat is
uk minder dan vijftig
n is het een deal vol-
adities van Hollands
iirecteur Bekker glim-
aagt: „Heb je al koffie
door een VN-overeen-
ïeft de indruk dat som-
in het Zuidpoolgebied
lan alleen een weten-
oor ogen hebben. Men
>rgd dat de twaalf on-
het Antarctische ver
clubje zullen gaan vor-
elijk zal gaan bepalen
rofiteren van de moge-
Zuidpoolgebied.
ook argumenten die
nstandhouding van het
niet in het minst om-
te uitstekend heeft ge-
een aantal wijd uiteen-
en bijeengebracht, die
onderzoek plegen en
hebben getroffen om de
auna van het gebied te
ondertekenaars van het
g met het opzetten van
regeüng, waarin de ex-
itatie van de natuurlijke
nmen van Antarctica
worden. Tegelijkertijd
d in de gaten gehouden
gevolgen hiervan op het
h.
tier uiteindelijk van zul-
büjft echter als een
ocles boven het verdrag
e ergernis van veel be-
ies hebben de VN de
veer een jaar opgescho-
Copyrlght The Guardian/De Stem
Fokker D VIII uit 1918. In de
geiwiaren van de spionage vanuit de lucht werd
WSjort toestellen gebruikt. - foto anp
Door Walter Devenijns
IerGENS IN de ruimte hangen honder
den afluister- en fotografeermachines
f jje het land van de andere partij tot in
talie hoekjes bekijken en beluisteren.
Amerikaanse satellieten luisteren de te-
efoonlijnen van het Kremlin af en de
lussen proberen op hun beurt een blik
e „erpeit in de rakettensilo's in North
Dakota.
Enkele honderden kilometers boven
ons hoofd schijnt de voorspelling die
George Orwell in zijn boek '1984' schreef
waarheid te worden: 'Big brother is wat
ching you'.
Informatie verzamelen over de tegen
stander is een spel wat eeuwenlang ge
speeld wordt. Het oude Romeinse rijk
maakte al gebruik van spionnen. Wie ge
gevens over de vijand heeft, kan sneller
reageren en hem verslaan. Belangrijk is
het natuurlijk om inlichtingen te krijgen
over de toestand van een land. Wie is er
aan de macht? Waar liggen de legers? Is
de bevolking tevreden met de huidige re
gering? Etcetera. Vroeger werd gebruik
gemaakt van spionnen, handelsreizigers
en kranten. Later kwam de techniek erbij
om het menselijke handwerk te verlich
ten.
Rond 1800 verschijnen de eerste mili
taire observatieluchtballons. Als ergens
twee legers op elkaar botsten dan klom"
de generaal van de ene partij in zijn
luchtballon en keek stiekem naar de ge
neraal aan de andere kant. In 1911 be
ginnen vliegmachines de lucht te door
klieven. De Italianen gebruikten ze het
eerst voor verkenningen. Kapitein Piazza
van het legerluchtvaartkorps klimt man
haftig in zijn wankel gevalletje en maakt
een verkenningstocht boven de Turkse
stellingen in de omgeving van Tripoli
(Libië).
In de Eerste Wereldoorlog volgt ieder
een dat voorbeeld en al gauw is de hemel
gevuld met het geluid van pruttelende
motoren. Het gaat er nogal primitief aan
toe. De luchtwaarnemers maken rondjes
boven vijandelijk gebied, kijken goed om
zich heen en vliegen terug om alles vlug
aan de generaal te vertellen. Die opper
bevelhebber vindt dat het allemaal wat
sneller en beter kan en al gauw zijn de
vliegtuigen uitgerust met een radio.
De piloot is in die tijd ook nog een
soort tekenaar. Vaak moet hij in de lucht
gauw een schets maken van hoe de vijan
delijke stelling erbij ligt. Het is voor de
vliegenier zeker niet plezierig om met
zijn potloodje en schetsboek boven de te
genpartij te gaan cirkelen, die hem na
tuurlijk op alle mogelijke manieren uit de
lucht wil halen. Gelukkig komt de foto
camera om de hoek kijken. Luchtfoto's
vervangen de soms zeer onnauwkeurige
tekeningen.
Na de eerste grote wereldbrand wor
den de vliegtuigen sneller en kunnen gro
tere afstanden afleggen. In de volgende
wereldoorlog groeit luchtfotografie uit
jtot een van de belangrijkste informatie
bronnen over Nazi-Duitsland. Duizen
den vliegtuigen fotograferen Duitsland.
De Britten ontdekken dat de Duitsers V-
l's en V-2's aan het ontwikkelen zijn, in
het aan de Oostzee liggende Peenemün-
de. De Britse luchtmacht bombardeert
de ontwikkelingscentra regelmatig, zodat
de ontwikkeling van de dodelijke mon
sters met enige jaren vertraagd kan wor
den.
De ontwikkeling van de koude oorlog
geeft de spionage in de lucht een duw in
de rug. De wereld wordt in twee kampen
verdeeld. Aan de ene kant het westen,
met de Verenigde Staten als woordvoer
der, aan de andere zijde het Oostblok
met de Sovjet-Unie als de alles overheer
sende dirigent. Al gauw hangt er een ijze
ren gordijn tussen de blokken dat alle
onderlinge contacten smoort. De militai
ren in West- Europa en de Verenigde
Staten worden nieuwsgierig en vragen
zich af wat daar aan de andere kant alle
maal gebeurt.
Lange afstandsverkenningsvliegtuigen
vliegen af en toe over de Sovjet-Unie,
maar veel levert dat niet op. Het Russi
sche rijk is onmetelijk groot en daar kan
makkelijk iets verstopt worden. De in
lichtingendiensten krijgen zelfs het idee
om ballons met camera's op te laten en
over de Sovjet-Unie te laten zweven. Het
idee werkt niet, want de meeste ballons
zijn niet meer terug te vinden.
Als de Sovjet-Unie in 1957 haar eerste
intercontinentale raket, de SS-6, lanceert,
slaat de schrik de wetserse staatshoofden
in de benen. Een paar maanden later
nebben de Russen weer een onaange
name surprise voor de Kremlinkijkers.
Op 4 oktober flitst de kunstmaan Spoet
nik, als eerste in haar soort, door de
mimte. Amerika's mond valt nu hele
maal open van verbazing. Angst in het
Witte Huis: 'Kunnen de Russen ons nu
niet de raketten treffen?'.
Om wat meer te weten te komen over
de geheimzinnige Russische projectielen,
wordt de U-2 Black Widow gebouwd,
een speciaal verkenningsvliegtuig dat ho
ger kan vliegen dan de Sovjet-luchtverde-
digingsjagers. De U-2 kan ongeveer tien
unr in de lucht blijven en zo bijna alle
belangrijke plaatsen in het oosterse rijk
otograferen.* Behalve verschillende ca
mera's heeft de U- 2 ook afluisterappara-
N HET Zwitserse Genève
hebben de Amerikaanse
president Reagan en de
Russische partijleider
Gorbatsjov met elkaar
afgesproken besprekingen te
gaan voeren om de wapenrace
te beëindigen. Het kan jaren
duren voordat de supermachten
een akkoord sluiten. Zo'n
verdrag moet controleerbaar
zijn, anders heeft het weinig zin
het te maken. Een bezoek
brengen bij de wapenfabrieken
en rakettensilo's van de
tegenstander om te kijken of hij
zich wel aan de overeenkomst
houdt, kan meestal niet. De
grootmachten houden elkaar
daarom nu in de gaten met
satellieten.
In het Amerikaanse Colorado Springs
bekijkt een officier de baan om de aarde van
een aardeverkenner op een radarscherm.
- fotoupi
De grootste
'peepshow'
ter wereld
tuur in zijn buik zitten. De Sovjets zijn er
natuurlijk op gebrand om zo'n 'imperia
listische' binnendringer naar beneden te
halen.
Dat lukt dan ook na een paar jaar.
Black Widow piloot Francis Garry Po
wers krijgt wereldbekendheid als hij op 1
mei 1960 bij een vlucht over de USSR uit
zijn toestel moet springen, omdat de Sov
jets het met een luchtdoelraket neerha
len. Hij wordt gevangen genomen en de
Russen starten een wereldwijde propa
gandacampagne om de Verenigde Staten
te ontmaskeren. Partijleider Chroestsjov
was zo kwaad dat hij de toenmalige
Amerikaanse president Eisenhower bij
een ontmoeting in Parijs ongenadig uit
kafferde.
Deze politieke afgang is voor Amerika
een goede reden om op zoek te gaan naar
een ander spionagemiddel. De keuze valt
op de satelliet. Een veilig en voortreffe
lijk apparaat om de geheimen van het
Kremlin te ontcijferen. Enkele maanden
na het U-2-ongeluk, kan de Amerikaanse
luchtmacht de foto's bergen van de eer
ste fotosatelliet Discoverer-13. De satel
liet vüegt enkele honderden kilometers
hoog over Sovjet-territorium, schiet zijn
filmrolletje vol, stopt het automatisch in
een capsule die dan op zijn beurt weer
naar de aarde verzonden wordt. Als de
capsule door de dampkring gekomen is,
ontvouwt ze een parachute. Een vliegtuig
van de Amerikaanse luchtmacht plukt
het geval dan met een net uit de lucht.
De Discoverer heeft wel een paar na
delen. De satelliet kan net zolang filmen
als het aantal meters film dat hij aan
boord heeft. Op is op, en de fotoverken
ner verandert dan in een dood stuk me
taal. Een ander nadeel zijn de capsules.
De inlichtingendienst moet lang wach
ten, voordat er weer een nieuwe zending
plaatjes uit de hemel komt. Maar daar
wordt al snel iets op gevonden. De foto's
worden nu omgezet in electrische signa
len en doorgezonden naar een grondsta
tion. Daar vertalen computers de signa
len weer in beelden. Nadeel is wel dat de
foto's een iets slechtere kwaliteit hebben
dan de afdrukken die per capsule bin
nenkomen,
Er worden eigenlijk twee soorten satel
lieten gebruikt in de jaren zestig. Aller
eerst is er een verkenner die foto's schiet
van grote gebieden. Is er op die beelden
iets te zien wat wel eens interessant zou
kunnen zijn, dan sturen ze een andere sa
telliet voor een detailopname. De een
vult de ander als het ware aan. Dat wil
niet zeggen dat de geheime diensten Alles
in de gaten hebben. Het heeft bijvoor
beeld een jaar geduurd, voordat de Ame
rikanen de bouw van een inmens groot
Russisch radarstion in de gaten hadden.
Intussen heeft de techniek ervoor ge
zorgd dat er één satelliet is die zowel
grote opnames als detailfoto's kan ma
ken. Het is de dertien ton wegende 'Big
Bird', een manoeuvreerbare raket, waar
aan verschillende sensoren en camera's
vastzitten. Een van de camera's heeft een
lengte van twee en halve meter. De satel
liet zweeft op en hoogte van 160 kilome
ter in een baan om de aarde en kan op
namen maken van voorwerpen met een
lengte van vijftien tot twintig centimeter.
Na een half jaar verbrandt de 'Big Bird'
in de dampkring en moet een andere 'Big
Bird' hem vervangen.
De detailfoto's worden met capsules
naar de aarde geschoten, de rest van de
informatie seint hij over naar grondsta
tions. Als de aardeverkenner over een
van de grondstations vliegt, dan zendt de
satelliet in een paar minuten alle gege
vens over die hij verzameld heeft. Het
ontvangststation stuurt het dan naar een
computer in de Verenigde Staten.
De Amerikanen hebben de laatste ja
ren een betere versie, de Key Hole-11,
ontwikkeld die ongeveer twee jaar in de
ruimte kan blijven. Deze heeft zelfs een
camera van zo'n vier meter en is verder
uitgerust met infrarood-foto-apparaten.
Het voordeel van infrarood-camera's is,
dat ze door camouflagenetten kijken en
's nachts militaire oefeningen kunnen fil
men. Geen generaal meer die in het don
ker de katjes nog ongemerkt kan knijpen.
Op deze verkennende manier is het
mogelijk veel over de Sovjet-Unie te we
ten te komen. Zo publiceert het Ameri
kaanse ministerie van defensie elk jaar
het propagandaboek 'Soviet Military Po
wer'. Daarin staat bijvoorbeeld een teke
ning van de nieuwste Russische tank,
ontdekt door een satelliet. Ook wordt
uitvoerig de opstelling van de SS-20 be
schreven. Volgens deskundigen van de
Amerikaanse inlichtingendienst hebben
de fotoverkenners zo'n 134 grote wapen
fabrieken in de Sovjet-Unie gesignaleerd.
Verder zijn er nog 3500 andere bedrijven
die wapenonderdelen maken. Het is zelfs
mogelijk, beweren functionarissen van de
geheime dienst, te zeggen welke fabriek
wat produceert.
De terreinvolgcomputers van de kruis-
vluchtwapens, die binnenkort op vliegba
sis Woensdrecht komen te staan, worden
gevoed met de gegevens die de satellieten
geven over Rusland. Op die manier kan
de laag bij de grond vliegende raket feil
loos zijn doel vinden.
De Sovjets werken met de Kosmos- en
de Sojoez-satellieten. In tegenstelüng
met de Amerikaanse 'Big Bird' die foto
capsules afstoot, wordt de Russische te
genpool in zijn geheel geborgen. De le
vensduur is wel een stuk korter dan zijn
westerse broertje. Meestal hangt de Rus
twee weken in de ruimte. Een paar jaar
geleden is een Kosmos in Canada te plet
ter geslagen. Er vielen gelukkig geen ge
wonden, maar het probleem was, dat er
een kleine kernreactor in de machine zat.
Het kostte de Canadese regering miljoe
nen guldens om de radio-actieve delen
op te speuren. Rusland heeft later de
'schoonmaakkosten' gedeeltelijk ver
goed.
Als er ergens ter wereld spanning op
treedt dan schiet de Sovjet-Unie verschil
lende satellieten binnen korte tijd in de
lucht. Aan het aantal gelanceerde ruim
teverkenners kan het westen zien of Mos
kou interesse heeft voor een bepaald ge
bied. Tijdens de oorlog in het Midden-
Oosten tussen Israël en twee Arabische
buurstaten, stuurde het Kremlin zeven
satellieten naar de regio. In rustige tijden
vliegen er maar twee boven het Midden-
Oosten.
Het verhaal gaat dat een Kosmos-sa-
telliet tijdens die oorlog ontdekte dat Is
raëlische soldaten bezig waren een kern
kop in een raket aan te brengen. Moskou
informeerde Washington, die daarop een
verkenningsvliegtuig stuurde om te kij
ken of het verhaal van de Russen wel
waar was. Het bleek waar te zijn en het
Witte Huis zette de Israëlische regering
onder zeer sterke druk, zodat de atoom
kop weer netjes ingepakt werd. De Kos
mos heeft ook een grotere broer, de So-
joez. Die kan ongeveer twee maanden in
een baan om.de aarde blijven.
De supermachten gebruiken ook nog
andere leden van de satellietenfamilie.
De zeeën worden dagelijks afgespeurd
door zogenaamde oceaanverkenners. Zij
zijn uitgerust met radars die schepen op
sporen. Verder is het mogelijk dat de ma
chines de temperatuur van het water en
de stroming registreren. Boten die langer
zijn dan vijfentwintig meter, kunnen
door de satelliet opgespoord worden.
Sommige deskundigen vragen zich dan
ook af waarom de zeemachten toch met
grote-oppervlakte-schepen blijven varen.
Ze zijn van mening dat matrozen beter
over kunnen stappen op onderzeeboten
die minder zichtbaar en dus minder
kwetsbaar zijn.
Electronische signalen van radar en
zendapparatuur zijn het doelwit van
ELINT-satellieten (ELINT Electronic
Intelligence). Elke radar zendt op een be
paalde frequentie uit, die de ruimtever
kenner registreert. Als de tegenpartij
BOVEN: De Sovjet spionage-satelliet
Kosmos, waarvan er een in Canada neerstortte.
- foto tass
ONDER: De Amerikaanse 'Blackbird' is een
spionagevliegtuig, dat speciaal voor lange
vluchten op grote hoogte werd gebouwd. Rond
de voorloper de U-2 ontstond in 1960 een
incident, toen de Russen erin slaagden een
toestel boven Sovjet-grondgebied neer te halen.
- foto ap
eenmaal de frequentie kent, dan is het
vrij eenvoudig de radar te storen.
Communicatie-satellieten hebben (in
het algemeen gesproken) de wereld een
stuk overzichtelijker gemaakt. Was het
vroeger nog een hele opgave om een an
der continent te bereiken, tegenwoordig
krijgen we zelfs live-reportages uit de
Verenigde Staten. Ook de regeringen ma
ken er gebruik van om contact te houden
met ambassades, vlooteenheden en leger
korpsen. In de Falklands-oorlog kon een
Britse admiraal met premier Thatcher
spreken. De verbinding was zo goed dat
het leek alsof de bevelhebber bij That
cher op de rand van het bed zat. Toen
Amerikaanse mariniers de gijzeling van
het ambassadepersoneel in Teheran wil
den breken, werd een satelliet gebruikt
om een contact te houden met de sche
pen die voor de kust van Iran lagen.
Toch is niet alles koek en ei bij de
ruimte-apparaten. De satellieten kunnen
niet alles zien. De schattingen die het
Pentagon maakt van de Russische wa-
penproduktie, zijn afhankelijk van de
aantallen vierkante meters die een of an
dere wapenfabriek heeft. Ze nemen aan
dat de fabriek voortdurend produceert.
Maar voor hetzelfde geld staan de ma
chines al jarenlang stil, of wordt er juist
overgewerkt.
Satellieten kunnen ook misleid wor
den. Een overgelopen Rus vertelde dat er
in Siberië nepvliegvelden liggen met hou
ten landingsbanen en rubberen vliegtui
gen. Een andere moeilijkheid is het weer.
In bepaalde delen van Noordelijk Rus
land (Moermansk) zijn de weersomstan
digheden zo slecht dat de satelliet er
maar zes dagen per jaar kan fotografe
ren. En uitgerekend bij Moermansk ligt
een van de grootste marinehavens van
Rusland.
Toch vinden de supermachten dat ze
niet zonder de satellieten kunnen. Voor
Moskou en Washington zijn het midde
len om zich te bewapenen tegen onaan
gename verrassingen. Dat bewijzen de
honderden elektronische oren en ogen in
de ruimte.
Een door een computer uitvergrote satelliet
foto van een Russische scheepswerf aan de
Zwarte Zee. Op de helling wordt een 75.000 ton
metend vliegdekschip gebouwd. - fotoupi
