Een eeuw
Kurhaus
W2
W3
Armbussen
Badhuis
Wederopbouw
Restauratie
Brand
Atlantikwall
Ruik en Lol
Kleef--aan-taal
Up out of it for
LOSSE
FLODDERS
Slogans
ij wonen hier in
een vreedzaam
paradijs. in
keet niemand wat er
[de Tour de France
beschaving heeft
[■lucht genomen. We
laar ook iets beter in
V ontgaat ons bijna
Staan dan ook niet te
van ongeduld om
ka te emigreren. We
It een pakket lastige
rijt willen, want kli-
Iven met ratten heb-
pezen dat bij een te
plkingsdruk de rat of-
agressief wordt of-
Eisch depressief. De
In gaan in de terreur,
Isieven zitten stil te
Jensen en ratten heb-
lologisch veel met el
len. Misschien zullen
log eens onze biezen
VP
t van Velzen
ken om dit paradijs
heeft de ruite. Het
I zo groot als Neder-
rlijks worden er
fficiële landverhuizers
en daar kan men
en paar miljoen ille-
[tigranten bijrekenen.
werden 1.300.000
igen die zich illegaal
lenigde Staten wilden
ij de kraag gevat en
itgezet. Meer dan 1
dat aantal zijn Me-
lie over de 3200 kilo-
ige zuidgrens komen
inger en werkloosheid
pen. Tot twintig jaar
ad de immigratie een
lijk Europees karak-
kwamen de leren en
;rs, tesamen vijf mil-
sterk. Vervolgens,
160 en 1890 zo'n tien
Engelsen, Nederlan-
len en Noren. En tij-
ootste golf, van 1890
kwamen er zestien
oornamelijk uit Zuid-
uropa. In het record
toen Amerika 87 mil-
oners telde, arriveer-
300.000 immigranten.
komen verreweg de
granten uit Mexi-
'ilippijnen, Venezuela,
idia, China, de Domi-
Republiek en Jamai-
verontrusten wordt
dat de Derde Wereld
igde Staten dreigt te
!en en dat in de ko-
veertig jaar mogelijk
Ijoen arme vreemde-
Amerika de spoeling
zullen maken. Drie-
an de Amerikanen
olgens een opiniepei-
het nodig is de immi-
^astisch te beperken,
[eederde is van oordeel
leur open moet blijven
r mensen die in hun
d worden vervolgd.
jl wij in ons vreedzaam
zitten te zeuren over
honderd Tamils, be-
'eederde van de totale
tie in de wereld uit
die de Verenigde Sta-
nentrekken. De gevol-
ïii zijn opmerkelijk in
steden van een half
van de vijftig Ameri-
taten.
js Angeles wonen twee
Mexicanen en de recht-
beschikken er over tol-
met z'n allen 80 talen
:n. In het jaar 2000 zul-
uikanen van Mexicaan-
-atijnsamerikaanse her
iet 30 tot 35 miljoen de
minderheid in de be-
vormen. Monterey in
ië is de eerste Ameri-
stad met een in China
vrouwelijke burge-
Hialeah in Florida, be-
jm zijn paardenkoersen,
n burgemeester die op
geboren. Op een mid-
school in Chicago
ilgebra niet alleen in het
gegeven, maar ook in
ians, het Kantonees, het
nees en in het Assyrisch.
zicht van Amerika be-
astisch te veranderen,
de China Towns van
zijn er nu kleine Hava-
Korea's. Er is een Little
in Brooklyn en een
iaigon in het zwaar con-
;ve Orange County in
nië. Mexicanen die naar
:a willen emigreren moe-
icieel acht jaar wachten
r de zeshonderd imnu-
isa die jaarlijks in Hong-
vorden uitgegeven staan
dan dertigduizend bet
te wachten. Nieuwe
aten voor het Ameri-
paradijs moeten daar
an een halve eeuw wach-
ZATERDAG13JUL11985
eze week bestond het Kurhaus in
Scheveningen precies honderd jaar. Reden voor
een nostalgische terugblik op de badplaats. Dat
valt aanvankelijk niet mee want Kurhaus én zee
zijn bijna onvindbaar door de appartementen.
Eén ding is onveranderd gebleven: de Duitsers
worden er nog steeds geschoffeerd op het humor-
niveau van 'm'n fiets terug'.
Door Mick Salet
„Das Kurhaus? Ja, dan moest du
zo", wegwijst de hulpzame
Nederlander.
„Danke schön", zegt de Duitse
toerist en stuurt zijn auto richting
Heimat.
Het maakt in één klap duidehjk wat er
mis is in Scheveningen. Het barst er van
de Duitsers, die door Nederlanders
worden geschoffeerd met humor op het
mijn-fiets-terug-niveau. En het Kurhaus
is onzichtbaar verdwenen in een massief
van appartementen. Sterker. Wie
Scheveningen binnen komt moet de zee
zoéken.
Op 11 juü bestaat het Kurhaus precies
honderd jaar. Feest? Welnee. De eens zo
heilzame zeelucht is nu nauwelijk op te
snuiven door een walm van frites- en
vetlucht. Het ruisen van de zee is
nauwelijks hoorbaar door een
oorverdovend lawaai van
amusementshallen.
Scheveningen is veranderd in een
appartementen- en amusementspark,
met het Kurhaus als nostalgische
attractie.
De geschiedenis van het Kurhaus
begint met een klacht van Jacob Cats.
Het vadertje had een tweede huis laten
bouwen tussen het pobtieke dorp Den
Haag en het vissersdorp Scheveningen.
Dat buitengoed, Zorgvliet, was alleen
bereikbaar via een mul zandpad. Cats
had liever dat zijn huis, dat nu door onze
minister-president bewoond mag
worden, beter bereikbaar zou zijn.
De klachten over zand in de schoenen
en vastlopende koetsen, bereikten ook
Constantijn Huygens. Die sloeg aan het
rekenen en tekenen en kwam met een
plan waar minister Smit-Kroes nu
ongezien haar handtekening onder zou
zetten: een tolweg.
Om het idee te verkopen zei Huygens
dat zijn weg noodzakebjk was om het die
arme Scheveningers wat makkelijker te
maken hun vis naar de Haagse markt te
brengen. Hij wist zeker dat die weg van
vier miljoen klinkers een succes zou
worden:
„De gedurigheyt deser wandelinghe
houde ick soo seker, dat ick geloove den
steenwegh dagelijcx sonder ophouden
voll gegaens ende gerijds, ende van verre
als een begraeffenisse aan te sien soude
wesen".
In eigentijdse taal zou Huygens
zeggen: het wordt zo druk dat je er
constant in de file moet staan.
De weg die op 5 december 1665 klaar
was, opende echter nog niet de weg naar
het strand. Wie pootje wilde baden
moest eerst een uurtje door de duinen
sjouwen. En daar had de jetset van de
Gouden Eeuw weinig zin in.
Pas in het begin van de vorige eeuw
werd een idee geboren om het badgasten
gemakkelijk te maken. Volgens de
archieven gaat die eer helemaal naar de
gereformeerde kerk van Scheveningen.
Die stelde de Haagse raad voor om een
houten brug over de duinen tussen
Scheveningen en het strand aan te
leggen. Er werd een bouwvergunning
aangevraagd „en daarbij toestemming te
verleenen om van ieder die van deze brug
zou verkiezen gebruik te maken, zonder
onderscheid, ten profijte van den Armen
te mogen vorderen een duit, en wel zo,
dat men een duit zal moeten betalen als
men naar het strand toegaat en een duit
zo men over die brug terugkeert, en
daartoe de nodige Armen persoonen met
Armbussen aan de twee opgangen van de
brug te mogen plaatsen."
Een idee waar de toeristische wereld
van moet watertanden: niet alleen
entree-geld vragen, maar ook nog eens
uittree-geld.
De brug ten bate van de armen kwam
er en het Scheveningse strand was open
en bloot gelegd.
Wat Schevenigen uiteindelijk het grote
succes bracht, is er nu niet meer te
vinden: schoon zeewater. Een
geneeskundige commissie dook erin en
kwam tot de conclusie dat een zeebad
heilzaam kan zijn voor mensen met
zenuwziekten, zwellingen, krampen en
huidziekten.
De Scheveningse reder Jacob Pronk
zag dat zeebaden ook heilzaam voor de
portemonnee kunnen zijn. In 1818
bouwde hij zijn eerste houten badhuisje,
dat al snel moest wijken voor een groter
gebouw van steen.
Voor een gulden en vijftig cent 1
voor abonnementhouders) kon men in
een bad met zeewater gaan liggen weken.
Het water, dat in ketels warm gestookt
kon worden, werd emmertje per
emmertje, uit de zee geputst en met
paard en wagen naar het badhuis
gebracht.
Wie minder omslachtig in bad wilde
gaan, kon zich door een badkoetsje van
Pronk in het zeewater laten rijden.
Zomaar gratis in de zee duiken? Ho,ho.
Het is pas 1820. De preutsen en de
pruisen moesten nog verslagen worden.
Het succes van Pronk deed de
gemeente besluiten een eigen badhuis te
bouwen. Pronk werd uitgekocht en de
plaatselijke overheid nam de zeezaak in
handen. Dat bleek funeste gevolgen te
hebben. Het nieuwe stedelijke badhuis
draaide constant met verlies. Zie je wel,
zullen de dereguleerders en
In 1976 waren
de restauratie
werkzaam
heden in volle
gang.
verklaarde strand, duinen en boulevard
tot verboden gebied en de Organisation-
Todt bouwde er een stukje van de
Altantikwall.
Na de bevrijding werd ook
Scheveningen weer opgebouwd met
nieuw optimisme. Het Kurhaus pakte de
oude draad weer op: Gilbert Bécaud,
Jacques Brei, Maria Callas en Edith Piaf.
Scheveningen leefde weer. Vooral
dankzij het cabaret. Wim Kan, Corrie
Vonk, Paul van Vliet traden in de
voetsporen van Pisuisse die in 1924 met
het Kurhaus-cabaret begon, later werd
voortgezet door mensen als Louis Davids
en Cor Ruys.
Maar Scheveningen had hét niet meer.
Le Grand Monde had wel betere plekjes
dan de Nederlandse kust, die nu was
ingepikt door de kleine man die eindelijk
eens een beetje kon genieten van de
groeiende welvaart, maar nog geen geld
had om naar Benidorm te vliegen.
De geschiedschrijver pakt de draad
weer op in 1964. 8 augustus. Nederland
beleefde zo'n beetje zijn eerste roek-
drama. Na een voorprogramma met
André van Duin, traden The Rolling
Stones op. Het vieze zootje stond nog
geen tien minuten op het podium toen er
relletjes uitbraken. Ouderlijk en
ordentelijk Nederland keek geschokt toe
hoe de Kurzaal werd afgebroken door
het langharige tuig. Er werd toen
schande geroepen, maar achteraf gezien
valt de schade van tienduizend gulden
wel mee in vergelijking met het geld dat
een modale vandaal de samenleving
vandaag de dag kost.
De echte afbraak van Scheringen
speelde zich af in de directiekamer van
Reindert Zwolsman, handelaar in
luchtkastelen. Onder zijn bewind
verloederde Scheringen en het Kurhaus.
„Verval kruipt van de muren van 't
gebouw en in de stamgasten die er nog
heengaan" schreef vaste gast Victor van
Vriesland in zijn gedicht Kurhaus.
Het Kurhaus werd in 1972 gesloten en
iedereen verwachtte de slopershamer,
Vooral toen Bredero, van het Utrechtse
Herboren. Het Kurhaus in nieuwe glorie.
foto's archief de stem.
Het gebouw werd in 1978
getroffen door een brand.
Sehnsucht in Scheveningen
privatiseerders in Den Haag vandaag
zeggen, sommige zaken moet je overlaten
aan het particulier initiatief. De
oppositie kan de overheid van toen
echter verdedigen door te wijzen op
enkele tegenslagen, zoals het slechte weer
in die jaren en een cholera-epedemie, die
geen publiekstrekker was.
Maar goed, overheid en particulieren,
gingen samen aan de slag om van
Scheveningen een mondaine badplaats a
la Oostende te maken. Wat was daar
voor nodig? Juist, een Kurhaus.
De Duitse architecten Johann
Henkenhoff en Friedrich Ebert, die later
ook het Amsterdamse Krasnapolsky-
hotel zouden ontwerpen, werden
ingehuurd om er iets moois van te
maken.
Ze trokken de stijlboeken over de
Italiaanse renaissance uit de kast en
pasten die eigentijds aan. Een vierkant
middengebouw, met daarop een grote
glazen koepel, dat werd geflankeerd door
twee vleugels die aan het eind recht
ombogen. Het Kurhaus werd in een
recordtijd van acht maanden gebouwd
en kostte 600.000 gulden.
Vooral de in het midden liggende
Kurzaal was een lust voor het oog, met
de gebrandschilderde koepel, heldere
plafondschilderingen en zicht op zee.
Voor het oor van de badgasten werd het
Berlijns Philharmonische Orkest, dat
twee maal daags speelde, aangetrokken.
Op 11 juü 1885, net op tijd voor het
seizoen, vond de officiële opening van
het Kurhaus plaats. De genodigden
staken hun bewondering niet onder
badstoelen of banken. Maar de kranten
stonden bol van boze brieven waarin
gefulmineerd werd tegen de Duitse
invasie. Waarom geen Nederlandse
architecten, directie en orkest? En
waarom moest dat kuurhuis nu in
vredesnaam Kurhaus heten? Spreek je
moerstaal en hou Scheringen Hollands
was, ook toen al, zo'n beetje de reactie
van vaderlandschlievend Holland.
Misschien tot schik van deze
Nederlanders, maar schrik van de
Kurhausbewoners, heeft het eerste
Kuurhuis er niet lang gestaan. Iets langer
dan een jaar. Tot 1 september 1886. Een
zwarte dag voor de Haagse brandweer en
de familie Heineken.
Het was namelijk een bordje pap voor
een ver familielid van Freddie Heineken
dat het Kurhaus noodlottig werd. Het
dienstmeisje van de bierbrouwersfamilie
stond op kamer 88 een bordje pap op te
warmen toen er een ongelukje gebeurde
met de spiritusbrander. De gordijnen
vlogen in de fik en binnen een half uurtje
stond het hele Kurhaus, met houten
trappen en Brabantse hooimuren, in
lichterlaaie. Nog nooit had het Kurhaus
op één dag zoveel toeschouwers
getrokken.
De dag erop, toen er in Den Haag
gecollecteerd werd voor de orkestleden
die hun riolen in de vlammen hadden
verloren, werd al besloten het voor 1,2
miljoen verzekerde gebouw opnieuw te
bouwen. Dit keerde duurde dat negen
maanden, maar de trappen waren dan
ook van ijzer, het hooi uit de muren was
verdwenen en aan brandslangen was er
dit keer geen gebrek.
Terwijl de schilders en behangers nog
bezig waren, opende burgemeester Patijn
het nieuwe Kurhaus op 19 juni 1887 voor
de tweede keer.
Langzaam maar zeker werd het
Kurhaus meer cultuurtempel en
wereldhotel dan kuuroord. In het begin
van deze eeuw had het heilzame zeewater
nog wel aantrekkingskracht op het
ongezonde deel van de rijke wereld.
Vooral dankzij een speciaal Inhalatorium
dat bij het Kurhaus gebouwd werd. In
dit medisch centrum, dat vlak voor de
Tweede Wereldoorlog nog versierd was
met een grote reclameschildering van
cigarettes Miss Blanche, werden long-een
keellijders, mensen met rheuma en
zenuwziekten behandeld met steeds
nieuwe technieken, van waterdampbaden
tot electro-shocks.
Maar meer en meer nam het modieus
mondaine wereldje bezit van het
Kurhaus. In zijn roman Kamertjeszonde
uit 1897 geeft Herman Heijermans, die
wist dat ook in Scheveningen de ris duur
betaald wordt, een aardig, maar niet zo
aardig, beeld van de gasten rond het
Kurhaus.
„Aan het strand was 't vol. Heel
vervloekt-mondain Haagje luierde in
badstoelen. Je had er geldpatsers, deftige
Geheimrats, je had er Frans pratende
referendarisdochters, lorgnettende
Duitse patroonszoontjes, rijk geworden
slagers, in één woord het gewone
standproletariaat, dat voor dure centen
lucht koopt. Alle breedheid, alle wijsheid
van zee verstikken in je walg voor dit
geaffecteerde geldzootje, voor 't heidens,
zelfzuchtig tuig, dat gedrochtelijk
grootgegroeid, z'n leven verstuiptrekt in
stadszwijnderij, in geluk van 'n titel, in
verrukking van geld, dat üefdadige
instellingen beheert en arme
kraamvrouwen 'n soepie zendt, dat
bestuurslid en vorstje speelt bij 'n kliek
dooie stumpers, dat legaten nalaat en
hofjes sticht, dat zich koestert en
verlekkert aan 'n stervend feodaal
systeem, dat d'r werklui en meiden
fatsoenlijk laat verrekken, dat warm en
geil in de zon te brajen ligt, in hun zand,
hun zon, voor hun
badhuis..."Enzovoorts.
Heijermans het zich niet verblinden
door de uiterlijke schijn van de gasten
van het Kurhaus. Die schittering slaat al
naar je ogen als je het gastenboek van het
Kurhaushotel open slaat: al die mensen
die meer dan een voetnoot in de
geschiedenis zijn.
De eerste schoongeschreven
handtekening is die van het dertienjarige
prinsesje Wilhelmina, direct gevolgd
door die van koningin Emma. Daarna
volgt een wasüjst van beroemdheden als
Harry Truman, Winston Churchill,
Mariene Dietrich, de Sjah van Perzië,
Krupp en ga zo maar door. Maar wat het
boek pas echt een juweeltje maakt, zijn
de tekeningen die schilders als Mesdag,
Toorop, Maris en Gabriel bij hun
handtekening gemaakt hebben.
Want meer dan de beroemde
hotelgasten zijn het de kunstenaars
geweest die van het Kurhaus een
nostalgische droom hebben gemaakt. Na
de jaren van prof. Mannstadt en het
Berliner Philharmonisch Orkest hebben
mensen als Johan Strauss jr., Willem
Mengelberg en Herbert von Karajan hier
gedirigeerd. Hebben Beb Bartok, Duke
Ellington, Richard Tauber und so weiter
hier de zaal aan hun voeten gekregen.
Tientallen jaren bestaat de
geschiedenis van het Kurhaus uit niets
meer dan het in- en uitschrijven van
beroemde gasten. Scheveningen üep
braaf mee in de pas van de tijd.
Tot 1940. Dit keer kwamen de Duitse
gasten ongenodigd. Scheveningen
draaide nog een tijdje door, zelfs nadat
de in retrospectief nog misselijk
makende bordjes „Joden Niet
Toegelaten" waren opgehangen, maar in
1942 was het toch echt afgelopen met het
strandleven. SS-Gruppenführer Rauter
De zin 'Hollander hit bij Hollanders'
bevat een spelfout, zoals u terecht al
opmerkte, te weten de puntjes op de
y. De Engelsen zetten geen puntjes
op hun y. In het Nederlands vertaald
luidt deze Engelse zin: Nederlander
raakgegooid met gele klinkers. Gele
klinkers heten in Engeland Hollan
ders.
Je zult er maar wonenHoort u zich dat al
zeggen: Mijn adres is Ruik en Lolkade, num
mer 11, Rumst (bij Reeth) nee, nee, pardon;
ik bedoel: Reeth bij Rumst. Onzin, natuurlijk.
Die kade bestaat niet. Reeth bij Rumst wel, in
België. Ruik en Lolkade is gewoon een spoon -
erisme van: Kuikenrollade.
De omgangstaal der Papoea's van Nieuw-
Guinea, het Tok Pisin, is een analytische taal,
één die ontbindt in factoren. Ons ene woord
peniskoker worden er drie in het Tok Pisin en
wel: botol bi long kok (letterlijk: fles voor pik).
Een echte zwaan-kleef-aan taal is het Duits.
Ein Lagunefahrgesellschaftskapitan is in het
Engelsa captain of a ferry-boat company on
the lagoon. Tok Pisin ontbindt dit Engels nog
verder in faktoren tot: wanpela kepten bilong
bot i kam i go bilong kampani long rounwara
round water).
Up out of it for is ook Engels. Het Engels van
Joseph Heller. Hij gebruikt deze 5 monolyss-
laben in de zin: After 40years through the de
sert you led us out of Egypt, but is this what
you brought us up out of it for U vindt de zin
in zijn boek:God Knows
Gegeven: K koeiestaart.
Gevraagd: Is dit eetbaar
Antwoord: Ja.
Bewijs: De naam van de letter K is Kaa. Kaa
plus staart kaastaart. Kaastaart is een
voedzame en lekkere taart.
Tot slot een makkelijke: Hoe leest u de vol-
gende optel/aftreksom Ablutie vat
100.000 (in mindering gebracht).
Zaalsport. Oplossing: badminton. Dat had u
ook, neem ik aan
PoUÖ-WtM
winkelgetto Hoog Catharijne, het
failliete Scheveningen van Zwolsman
overnam. Maar Bredero liet het Kurhaus
prachtig restaureren. Als parel in de
kroon van een Benidormse badplaats.
De sfeer van Cannes is in het Kurhaus
ook voor de kleine man bereikbaar. Hij
heeft alleen een stropdas nodig om het
casino in het Kurhaus binnen te stappen
en zich in een film te wanen.
Het is overigens niet de eerste keer dat
er in het Kurhaus gegokt kan worden.
Rond de eeuwwisseling was er een
besloten speelclubje van
kapitaalkrachtige baccaratspelers. En in
1933, juist toen, kon er gegokt worden
met het Straperlo-spel. Een
„behendigheidsspel" dat iets weg had
van roulette. Alleen bestond de
motorisch aangedreven draaischijf uit 24
in plaats van 37 nummers, die dan ook
nog op volgorde lagen. Crisis of geen
crisis, al snel na de introductie waren er
150 personeelsleden nodig om het
gokspel draaiend te houden.
Hoewel ook prins Hendrik tot de vaste
klantenkring behoorde, maaakte justitie
in 1934 toch een eind aan het gokken. De
beheerders werden veroordeeld tot een
boete van twee kwartjes. Maar nu is het
gokken legaal en is het casino een van de
trekpleisters van Scheveningen.
En volgens de reclameslogans lééft
Scheveningen weer. Zoals de badplaats
steeds weer is opgestaan na een vorige
val. Ook het Kurhaus viert het eeuwfeest
vrolijk en büj. Hoewel de kamermeisjes
klagen over de kilometers die ze dagelijks
moeten omlopen in dit inefficiënte
gebouw, de, wederom Duitse, directie is
meer dan tevreden over het aantal gasten
dat wel eens een nachtje in de oude
glorie wil slapen.
Maar meer dan een stukje nostalgie is
het Kurhaus niet. Iedereen kan er zo
binnenlopen. Om in de, als een
stationshal roezemoezende, Kurzaal de
heerlijk gerestaureerde fin-de-siècle-sfeer
te proeven. Om te dromen over
Mondriaan, Maris, Bartok en Dietricht
die hier hebben rondgelopen.
Het is allemaal valse romantiek. In
Scheveningen komt niemand meer om te
kuren. De chique is verdwenen. Het
Kurhaus is blijven staan als een stukje
heimwee aan het Gevers Deynootplein,
dat in de volksmond zo fraai het GVD-
plein heet. Het Kurhaus vloekt in het
beeld van een badplaats voor het massa
toerisme. Zie de zee en zucht: Sehnsucht.
1976: De restauratie van het Kurhaus in
volle gang.
