BOEKEN
De wereldvreemde
Nederlandse
kijk op Moskou
- 4
Verschillende culturen aan bod op Poetry- Park
Lierse Begijnhofsproken
Taalvermogen van
Franz Kafka
blijft beklemmend
boeken
OVER
GESPROKEN
hnNPERPAG 6 JUN11985
PROEFSCHRIFT VAN BEN KNAPEN
Bedrijfsleven
HILVERSUM 3
HILVERSUM 4
HILVERSUM 5
Contacten
Rotte appel
I "P 24 januari 1947, kort voor
I middernacht, kreeg Felix
I timmermans een tweede
I'"'aanval en die werd hem
I ?#°dlottig. Hij was ruim zestig
I l»r en verkeerde zelf in de
I 'onderstelling dat hij een
I '-"aanval die hem rond de
I laarwisseling had getroffen,
I "er goed te boven was geko-
men. Zijn dochter Tonia had
■W kussens van zijn bed goed
lelegd.
Angst
VERHALEN OPNIEUW
UITGEBRACHT
is een ingeslapen
'.les gebukt gaat onder
Ld,iebeleid"
Jan Cremer, schrijver
T1
(ADVERTENTIE)
Elton John, - fotoap j
verkleed als heer,
op weg naar de rechtbank.
De advocaat van Elton John
zegt nu dat het gesloten con
tract ongeldig is, omdat het I
onder 'ontoelaatbare beïnvloe
ding' tot stand is gekomen, Bo
vendien waren Elton John en I
Bernie Taupin toen zij onder
tekenden nog geen 21 jaar, al-
dus de advocaat.
Elton John werd later we
reldberoemd en heeft met zijn j
muziek al vele miljoenen ver-
diend.
x x V
ct(srof
Door Ivo Post ma
Eind november 1917 arriveerde op
het ministerie van buitenlandse za
ken in Den Haag een rapport van
Willem Jacob Oudendijk, gezant in
Petrograd dat toen nog de hoofd
stad was van het in revolutie verke
rende Rusland. De gezant betitelde
het bewind dat de macht had over
genomen als 'de bajonettocratie van
Oeljanof en Bronstein' (Lenin en
Trotsky) en beschreef de oktoberre
volutie als 'een actie van bandieten,
die hun land met wreedheden en
schanddaden aan de rand van de
afgrond brachten'.
In zijn proefschrift 'De lange weg
naar Moskou' omschrijft de histori
cus Ben Knapen deze inschatting
van de nieuwe situatie in Rusland
als een uiting van het 'onstuimig-
verontwaardigd impressionisme',
waarmee wel meer Nederlandse
waarnemers destijds over de Sov
jet-Unie oordeelden. Knapen, die
journalist is bij NRC-Handelsblad
en voormalig correspondent in
Bonn voor het NOS-journaal, pro
moveerde op zijn boek aan de uni
versiteit van Nijmegen.
In 'De Lange weg naar Moskou'
wordt geschetst, hoe Nederland zich
na de Russische revolutie in een
'hulpeloze, wereldvreemde positie
manoeuvreerde' door zijn hardnek
kige weigering het bolsjewistische
bewind te erkennen en tegen de toe
lating van Sovjet-Rusland tot de
volkenbond te stemmen.
Hij citeert gezant Oudendijk om,
naar hij zegt, meer reliëf te geven
aan de afwijzende houding waar
mee Nederland Sovjet-Rusland te-
gemoettrad totdat het in 1942 door
de omstandigheden werd gedwon
gen het bewind in Moskou te erken
nen. Die omstandigheden werden
gevormd door het feit dat de weste
lijke geallieerden een bondgenoot
schap met de Sovjet-Unie hadden
gesloten voor de strijd tegen Hitler-
Duitsland.
Op dat moment in 1942 kwam de
hulpeloosheid van Nederland
scherper dan ooit tot uiting, doordat
s in Londen verblijvende regering
ien rol van betekenis speelde in
het politiek-militaire bondgenoot
schap van de grote mogendheden,
dat toen al een jaar bestond en tot
de bevrijding van ook Nederland
zou leiden.
(8.00 en 8.30 Nws). 08.33 Hobbyru-
briek. 9.00 Juist op donderdag (9.30 1
Nws). 10.00 Vakantietips voor kin- f
deren. 10.05 Snotneus Ahoy!. 10.15
Seniorservice. 10.30 Nws. 10.33 Cul-
turele evenementenkalender. 11.3"
Nws. 11.33 Reakties van luiste- I
raars. 11.40 Culinaire rubriek. 12.00
Telefonisch spreekuur. Overheids-
voorlichting: 12.16 Uitz. voor de
landbouw. NOS: 12.26 Meded. voor
land- en tuinb. 12.30 Nws. AVRO:
12.36 AVRO's radiojourn. 13.00
Nws. 13.10 Politieke onderwerpen.
14.00 Radiorechtswinkel. 14.30 Nws.
14.33 De burgemeester is jarig.
15.15 Grand finale (15.30 Nws).
VOO: 16.00 Nieuwsradio (16.30,
17.30 en 18.00 Nws). 19.00 Veronica
sport. NOS: 20.00 Nws. 20.03 Op de
rand van het recht. NCRV20.45 De
wereld zingt Gods lof. 21.45 In be- I
weging. 22.15 Literama-donderdag. I
22.30 Nws. 22.35 Hier en Nu. 22.45
Leerspiegel. 23.00 Waken en dro
men.
Ieder heel uur nws. TROS: 7.03 De
ha vermoutshow. 9.03 De Neder
landstalige top tien. 10.03 De pol-
derpopparade. 11.03 De Europara
de. 12.03 50 Pop of een envelop. 14.03
Top 50 show. NOS: 18.04 De avond-
spits. TROS: 19.02 21 jaar TROS-
pop. 20.02 Ferry Maat's soul show.
Celebration-Time. Opnamen van
een concert van Kool and the Gang
van 10 maart j.l. 22.02 De elpee en
cd-show.
VARA: 07.00 Opmaat (8.00 Nws).
9.00 Vioolsonates en pianotrio s va
Beethoven (6). 09.45 Robert Schu
mann 175 jaar geleden geboren.
11.25 Kamermuziek van Bach. 1-
Operette: 'Les Bavards' van i
bach. VPRO: 13.00 Nws. 13.02 Hol
land Festival-journaal.
13.07 De beweging. Met om: 13.
Muziekactualiteit. 14.30 De wand
lende tak: De 24 uren van de Rag
16.00 Het portret: Theo Loevendie.
NOS: 18.00 Nws. VPRO: 18.02 UJ
tafel van IV. 19.30 De laatste bewe
ging. Met om: 19.30 Loevendre ai->
jazzmusicus. 20.30 The Canadian
Electronic Ensemble. NOS: 22.
Muziek uit Middeleeuwen en
naissance. 22.30 Akkoord. 23.00 M
sica Nova.
NOS: 9.03 NOS-sportief. 9.25 Wa
terstanden. RVU: 9.30 All^n oPf
Afl.: Op de bres. KRO: 10.00 KBU
scheepspraat. 10.10 Mensen
een stem (1), herh. 10.30 Aan w
den voorbij (herh.). 10.40 PlultPI
de maand. 10.55 Hobbeltje
Het wereldvreemde van de Ne
derlandse handelwijze wordt door
Knapen waargenomen in het ver
schil met andere westelijke landen,
die veel pragmatischer met de bols
jewistische staat omgingen, en in de
wensen van het Nederlandse be
drijfsleven, dat zoveel mogelijk zijn
gang ging, dikwijls stiekum ge
steund door het departement van
economische zaken.
Willem Jacob Oudendijk is, ook
na zijn vertrek uit Rusland in no
vember 1918, nog jarenlang een do
minerende figuur gebleven in de af
stervende relaties tussen Nederland
en Sovjet-Rusland. Als een echte
heer van de diplomatieke dienst
was hij dan ook op ondiplomatieke
wijze gesterkt in zijn anti-bolsje
wistische opstelling. In september
1918 verscheen een twaalf man ster
ke delegatie Russen in het Neder
landse consulaat in Moskou. De lei
der van het gezelschap, Friedrich
Rosin, zei dat zij het nieuwe gezant
schap van Sovjet-Rusland in Ne
derland waren. Onder dreiging met
geweld lieten zij de vereiste visum
papieren in orde maken.
Oudendijk seinde naar Den Haag
'dat er geen twijfel bestaat dat het
hier een uitzending geldt van de al
lergevaarlijkste personen, bestemd
om in Nederland revolutionaire
propaganda te voeren'. Den Haag
weigerde de missie in het land toe te
laten. „Wijl wij deze staat niet er
kend hebben, kunnen wij geen ge
zant toelaten", verklaarde de minis
ter van buitenlandse zaken, jonk
heer Van Karnebeek, in het parle
ment. Korte tijd later vertrok
Oudendijk naar Nederland, mede
ten behoeve van zijn eigen veilig
heid.
Een belangrijk deel van het boek
van Knapen handelt over het feit,
dat er tussen Nederland en de Sov
jet-Unie in de praktijk allerlei con
tacten - vooral economische - be
stonden in weerwil van de officiële
afwijzing en ontkenning daarvan
door Den Haag.
Het ministerie van economische
zaken had in de jaren dertig een
eigen pseudo-gezant voor de han
delsbetrekkingen met de Sovjet-
Unie. Het bedrijfsleven oefende
sterke druk uit op minister Van
Karnebeek om de handelsbetrek
kingen met de Sovjet-Unie te nor
maliseren. De zakenlieden, schrijft
Knapen, waren gespeend van ideo
logische overwegingen. Als prakti-
zerende anti-communisten deugden
zij amper of niet. Maar hoewel offi
cieel hun wensen niet werden be
vredigd, legde de regering het be
drijfsleven ook niets in de weg. De
keuze werd aan het particulier ini-
Moskou, hoofdstad van een land van 'wreedheden en schanddaden'.
tiatief overgelaten. Achter de
schermen werden ook vanuit bui
tenlandse zaken hints gegeven aan
zakenlui die met de Sovjet-Unie in
zee wilden gaan.
Knapen stelt dat het ministerie
van buitenlandse zaken op twee
manieren de greep op zijn eigen
vakgebied verloor. Het verloor de
greep op de coördinatie van de han
delspolitiek met de Sovjet-Unie,
doordat het die handel officieel als
niet-bestaand beschouwde, terwijl
ze er toch was.
Het tweede gebied was dat van
het buitenlands beleid zelf. Het
stemmen tegen de toetreding van
Sovjet-Rusland tot de Volkenbond
in Genève in 1934 was minder een
voortbrengel van beleid dan een ge
hoor geven aan de stem van het
volk. Met name de confessionele
pers had ervoor gepleit de goddelo
ze staat uit de familie der volkeren
te weren, terwijl ook de stem van de
zeer anti-bolsjewistische koningin
Wilhelmina hier volgens Knapen
een rol in heeft gespeeld.
Het gevolg van Van Karnebeeks
houding was, aldus de schrijver, dat
Nederland zich bevond in het kamp
van de onverzoenlijken, dat aange
voerd werd door Frankrijk, met
welk land Den Haag voor het overi
ge bepaald geen hartelijke betrek
kingen onderhield.
„Wat Van Karnebeek werkelijk
hoopte, was een anti-Sovjet coalitie
van de beschaafde wereld", aldus
Knapen. Hij kenschetst deze minis
ter als 'een weinig creatieve, soms
wat naieve en geborneerde politi
cus', die alles deed om handelsbe
sprekingen met de Sovjet-Unie
voor zich uit te schuiven. Ter verde
diging van het 'schuchtere, soms
angstige, en fantasieloze beleid'
voert hij overigens het sociaal-psy
chologische klimaat aan. „Het ging
in de betrekkingen met de Sovjet-
Unie niet slechts om de relaties tus
sen twee landen, maar ook tussen
twee vijandige maatschappij-op
vattingen."
In 1924 kwam Nederland er niet
meer onder uit om met Moskou over
handelsbetrekkingen te praten. De
meeste landen hadden Rusland al
rechtens erkend en handelsverdra
gen gesloten. Na heftige pressie van
het bedrijfsleven zocht Van Karne
beek eindelijk contact met Moskou.
De daaropvolgende onderhandelin
gen liepen echter stuk op de Russi
sche weigering Nederland 'meest-
begunsiging' toe te kennen. Van
Karnebeek vond dat helemaal niet
erg. Hij had zijn plicht tegenover
het bedrijfsleven gedaan en zag
geen noodzaak meer tot erkenning
over te gaan van-de Sovjetstaat, die
voor hem en vele Nederlandse
christenen een kwaadaardig gezwel
was, een rotte appel. Het ontstaan
van communistische opstanden in
Nederlands Indië enkele jaren later
gaf, samen met Moskou's kritiek op
koloniale uitbuiting, meer voedsel
aan deze houding.
Ter illustratie van de houding
- FOTO ARCHIEF DE STEM
van het bedrijfsleven citeert Kna
pen Philips-directeur Anton Philips
in een brief aan de financieel redac
teur van het Algemeen Handels
blad. Philips schreef dat hij „den
indruk had gekregen, dat jonkheer
Van Karnebeek zich veel meer er
voor interesseert in den Volkeren
bond voorzitter te spelen en deftig
te doen dan zich de moeite te geven
handelsverdragen met andere mo
gendheden af te sluiten. Speciaal de
Russen acht hij een minderwaardig
volk, doch een verdrag met Rusland
kan in een land als Nederland met
de heerschende werkloosheid niet
gemist worden", aldus deze direc
teur van een bedrijf, dat ook in an
dere barre tijden wist te overleven.
Knapen schrijft de krampachtige
houding van ons land jegens de
Sovjet-Unie tussen 1917 en 1942
voor een belangrijk deel toe aan de
sterke verzuiling van onze maat
schappij in de jaren vlak na de Eer
ste Wereldoorlog. Hij benadrukt
voortdurend de rol van de strijdba
re Nederlandse christenen in de af
keer van de atheïstische staat.
Op de laatste bladzijde van zijn
boek legt hij een verband met de
veranderde houding tegenover de
Sovjet-Unie in de jaren zestig en
zeventig, wanneer „de confessionele
zuilen verbrokkelen en het anti-
communime plotseling als een afge
daan verschijnsel ter zijde wordt
geschoven". Hij wijst er op dat ook
die laatste verandering voortkwam
uit maatschappelijke binnenlandse
veranderingen en vraagt zich af of
het niet om de keerzijde van een en
dezelfde medaille gaat.
ROTTERDAM (ANP) - Dich-
•"s uit onder meer Chili, In-
-.esië en Guinee Bissau, mu-
I wkgroepen uit Kaapverdië,
Caribisch gebied en India
tn Iheaterprodukties zijn zon-
23 juni te zien en te horen
het jaarlijks terugkerende
jfkteilturele festival Poetry
iu Rotterdam.
De optredens zijn verdeeld
over diverse podia die dit jaar
staan opgesteld in de Oude
Plantage langs de Nieuwe
Maas.
Verder maken optre
dens van clowns, jongleurs en
folkloristische dansgroepen en
vele kramen met uitheemse
gerechten het veelkleurige
programma tot een groot
volksfeest.
De Boliviaanse groep Kolla-
suyu-Nan met Indiaanse mu
sici, de Turkse groepen Dost
en Fuat Saka en de Senegalese
groep Super Etoile, de Kaap-
verdische groep Tubia en Ma
Jazzu uit het Caribisch gebied
zijn enkele muziekgroepen die
optreden. Verder declameren
de dichters Ariel Dorfman uit
Chili, Kazuko Shiraishi (Ja
pan), de Indonesiër Emha
Ainun Nadjib, de Belg Tom
Lanoye en Ze Manel uit Gui
nee Bissau.
Ook zijn drie thea-
terprodukties te zien waarvan
twee speciaal voor kinderen.
den voorbij (herh.). 10.40 Plult?I
de maand. 10.55 Hobbeltje IR
11.07 Jeugdkatechese. 11.20 Lieaj
uit Europa. VARA: 17.30^'®°.
weekblad op donderdag. Met-
richt uit het Koninkrijk
17.55 Wel en wee, feuilleton (ber.
PP: 18.20 Uitzending WD.V«^S
18.30 Luchtruim. NOS: 19.'0<JL,^.jts.
voor buitenlanders (190u.,„„ans-
19.10 Berbers. 19.20 Marokkau'
Arabisch. 19.30 Spaans). if (3|i
19.40 George and Geoi^' on-
herh. 20.10 Engels in het b ,e_
derwijs (10). 20.10 Kunstges
nis (10).
«Het is goe, heel goe kind"
9 ae zieke, grijs geworden
I "imiermans, hij sloot de ogen
I "was dood. Over het schone
l iedje Lier luidden de re-
klokken. „De laatste
poaeleeuwer, ons vader is
IBtorven" zei zijn biografe en
lï™w Lia Timmermans.
,!n (^wonderaars in heel de
Imü maar in Vlaanderen
I?,, eerste plaats, verloren in
IJ® Timmermans een hart-
I ™armend, rijk verteller.
Ili»? het Begijnhof van
II r H'n Fé' zo vaak en
L» bundig bezongen, viel
IJselijke stilte. De begijnen
L* woonden in de huisjes
I) os geheiligde namen her
en Felix als de grote Lie-
i., ,r'maar zeker ook als een
I ae hunnen. Felix Timmer-
heeft er immers ge-
ihr Seschilderd en ge-
n\ Hij schreef er zijn
K??ringen van den dood',
ooeh dat duidelijk maakte
'ntensief Timmermans
i "8 hield met de gehei-
Itani in het grensgebied
|an'even en dood.
wielingen
a van zijn eerste boekjes,
hrj 'Schemeringen van
|jj. al had gepubliceerd,
begijnhofsproken. Hij
deze bundel verhalen
over het Lierse Begijnhof in de
periode van 1905 tot 1908, in
samenwerking met zijn jeugd
vriend Antoon Thiry, die op de
begijnhoven van Leuven en
Lier had gewoond. Het boekje
behoort dus tot zijn vroege pe
riode en zijn roem zou nog nog
moeten worden gevestigd met
boeken als 'Het Kindeke Jezus
in Vlaanderen', 'Pallieter' en
zijn levensbeschrijvingen over
Brueghel en Franciscus. Van
het Franciscusboek werden
alleen al in de Verenigde Sta
ten 260.000 exemplaren ver-
kocht.Tevoren waren al wel
losse Begijnhofsproken in
Vlaamse tijdschriften ver
schenen.
Begijnhofsproken is door de
Wereldbibliotheek of de Mij.
voor goede en goedkoope lec
tuur in Amsterdam in de loop
der jaren in verschillende vor
men uitgegeven. Als keur-
boekje, in een oplage van
tweeduizend exemplaren, ver
scheen het boekje onder de
titel Bagijnhofsproken in al
bumvorm, zonder de karakte
ristieke door Timmermans
zelf getekende initiialen. De
andere auteur Antoon Thiry,
een oude vriend van Timmer
mans, heet in mijn uitgave
van 1911 nog Frans. „Norma
listen", zo lees ik, „mochten
immers niets publiceren.
Daarom koos Thiry voor de
voornaam van zijn vader". In
de tweede editie van 1919 heet
Frans weer gewoon Antoon.
In de sprookjes staat het al
ledaagse leven en de mystieke
vroomheid van de begijnen
beschreven. Timmermans en
Thiry vertellen over be
gijntjes, die door aanvechtin
gen van vrome en wereldse
aard worden overvallen. Soms
is dat het water van de Nethe,
dat ook over de muren van het
begijnhof heen zijn aantrek
kingskracht uitoefent op de
begijnen, soms is het de vrome
verleiding van een eigen
plaats in de processie, maar er
zijn ook verhalen waarin een
vreemde angst voor geweld en
dood een rol speelt. In de ver
halen is het niet zo moeilijk
om de latere gothieker Tim
mermans in deze sproken te
herkennen. Een vergelijking
met zijn later werk valt zeker
niet in het voordeel van deze
Begijnhofsproken uit. In die
boeken is de beschrijving van
het Vlaamse landschap en de
bescheiden, dankbare rol die
de mens er in speelde, veel uit
bundiger en barokker.
Van de Begijnhofsproken,
die zich nog niet hebben losge
maakt van de invloed van an
dere grote Vlaamse mannen
zoals Streuvels en Buysse,
gaat toch al een zekere mys-
Felix Timmermans.
tieke werking uit. Wie de ver
halen leest, bespeurt hoe Tim
mermans in zijn jonge jaren
wordt geplaagd door onzeker -
- FOTO ARCHIEF DE STEM
heid en twijfels over de zin
van het bestaan. Het is een
vreemd verschijnsel in een
ogenschijnlijk zo vermakelijk
of kostelijk boek, maar José de
Ceulenaer constateert in zijn
Ontmoetingenreeks over Tim
mermans dat er iets van angst,
'la peur de vivre', in dit
sprookjesboek doorklinkt.
In 'Pallieter' heeft Felix
Timmermans zich volledig
van die levensangst bevrijd.
Wie Timmermans is blijven
bewonderen en wie daarom
regelmatig het Schoon Lier
bezoekt, kan niet buiten zijn
Begijnhofsproken, maar als
het om een verfijnd portret
gaat van een begijnenleven,
dan kies ik toch eerder voor
'Juffrouw Symforosa, begijn'.
Er zijn, zoals ik al schreef,
vele soorten uitgaven van dit
boekje. Het keurboekje 'uit
1911 waar ik een gulden voor
betaalde, een uitgave van 1919
van de Wereldbibliotheek voor
vijf gulden en een uitgave uit
1921, eveneens van de Wereld
bibliotheek, die in dat jaar op
de markt kwam voor f 3,35 en
die mij nu precies een tientje
kostte.
Het Utrechtsche Prov. en
Stedelijke Dagblad schreef
onmiddellijk na de verschij
ning van dit boek: „Indien wij
ooit in literatuur zijn naderge-
bracht tot het wezen der
roomse vroomheid, dan is het
door deze begijnhofsproken".
Felix Timmermans blijft
ons ontroeren. Zijn begijnhof
is hem tot aan zijn dood in ge
dachten gebleven. Aan zijn
vriend Richard de Wagter
vroeg hij in een briefje dat be
waard is gebleven of hij op de
Begijnen vest een bosje maart
se viooltjes voor hem wilde
plukken. Hij heeft die lente
groet zelf niet meer mogen be
wonderen.
Door Gerard van Herpen
De verhalen van Franz Kafka
zijn niet van bijkomende
waarde bij de beoordeling van
Kafka's literaire werk. Wie de
complete Kafka wil leren ken
nen, kan toch niet zonder 'De
Hongerkunstenaar1, 'De Ge
daanteverwisseling' of zijn 'In
de Strafkolonie'. Zijn verhalen
en novellen zijn even glan
zend, helder van taal en ze
vertonen in een kleiner grond
vlak dezelfde adembenemende
vertelkracht.
Wat de verhalen van Kafka,
zoals zij nu opnieuw zijn uit
gegeven bij Querido ('Een
Hongerkunstenaar en andere
verhalen') zo curieus en waar
devol maakt, is dat Kafka's
volle glans als taalkunstenaar
in die verhalen zo veel directer
naar voren komt. De compacte
schoonheid van Kafka's kleine
romans brengt U zijn origina
liteit als Duits schrijver scher
per onder ogen.
Dat zijn verhalen compleet
zijn, niet zoals zijn grote ro
mans 'Het Proces' en 'Het Slot'
onvoltooid zijn gebleven, is
van secundair belang. Even
pikante als tragische bijzon
derheid is wel dat voor veel
van deze verhalen in zijn le
ven niet eens een uitgever kon
worden gevonden. Over Ro
bert Musil is later bekend ge
worden dat hij als eindredac
teur van een Oostenrijks lite
rair tijdschrift eens een ver
haal van Kafka moet hebben
teruggezonden. Ook Kafka's
vader had weinig kijk op het
literaire talent van zijn zoon
Franz. „Leg daar maar neer",
zei hij toen zoonlief hem zijn
openhartige boekje 'Brief an
den Vater' als een poging tot
toenadering wilde overhandi
gen. De zwijgzaamheid van
uitgevers en de afwijzing van
zijn vader moeten zijn gevoel
van eigenwaarde in hevige
mate hebben gekwetst.
Duits
Franz Kafka is in 1883 in het
toen door Oostenrijk-Honga-
rije geregeerde Praag geboren,
hij was de zoon van een joods
koopman en groeide op in de
Duits sprekende, toen in cul
tureel opzicht toonaangevende
Duitse minderheid in de Tsje
chische hoofdstad. K. schreef
zijn boeken in het Duits, maar
sommige critici zeggen dat het
een soort joods-Duits is. Zijn
drie grote romans 'Der Pro-
zess' (1925) en 'Das Schlosz'
(1926) verschenen- onafge
maakt- pas na zijn dood.
Na zijn rechtenstudie werk
te K. als jurist bij de Arbeiter
Unfall Versicherung in Praag.
Veel rumoer en bekendheid
verkreeg K. door zijn boekje
'Brief an den Vater', waarin K.
zijn vader aanklaagde als een
autoritaire opvoeder, die hem
als kind veel leed had berok
kend. Hoe bitter de aanklacht
ook moge zijn, in de ondertoon
van het boekje is bespeurbaar
hoe de zoon de vader smeekt
om verzoening en genegen
heid. Een ander middel dan de
taal lijkt K. niet te kunnen
aanspreken. In 1917 vertoonde
hij de eerste verschijnselen
van tuberculose. Op 3 juni 1924
bezweek hij in een Weens sa
natorium aan die toen nog on
geneeslijke ziekte.
Onontbeerlijk
De verhalenbundel 'Een
hongerkunstenaar en andere
verhalen' is voor alle catego
rieën lezers, de Kafka-aanbid-
ders en degenen die Kafka
willen leren kennen, een on
ontbeerlijk boek. Het bevat
immers de mooiste en de
meest bekend geworden ver
halen uit Kafka's hele oeuvre.
Vooral in 'De Hongerkun
stenaar', dat hij in 1924 als
doodziek man schreef, komt de
lezer de schrijver misschien
wel het meest nabij. Het is het
verhaal over een kunstenaar
die van zijn hongerdemon-
straties 'een levenskunst'
maakt, tot hij vergeten en ge
storven, als een niets wegend
hoopje vel en been door een
stalknecht wordt opgeruimd.
In die toestand moet de nog
slechts 45 kilo wegende Kafka
zich hebben gevoeld, toen hij
in het aangezicht van de dood
dit aangrijpende verhaal
schreef.
'De gedaanteverwisseling'
verscheen voor het eerst in
1917. Het is een van de weinige
verhalen die Kafka al tijdens
zijn leven liet verschijnen. Het
verhaal vertelt het onwaar
schijnlijke en daarom bij Kaf
ka zo nadrukkelijk aanwezige
gebeuren van Gregor Samsa's
gedaanteverandering in een
mestkever. Op een ochtend be
sluit hij niet aan het werk te
gaan. Bij zijn ontwaken be
speurt hij zijn verandering in
een kever, een kever wel te
Franz Kafka.
- FOTO ARCHIEF DE STEM
verstaan die nog wel in staat is
om na te denken over zijn le
ven als opgejaagd en onderbe
taald textielreiziger.
De andere verschijnings
vorm brengt een ommekeer
teweeg in het denk- en ge
dragspatroon van zijn mede
gezinsleden. De kever heeft
geen behoefte meer aan zulke
nutteloze zaken als een bed,
een maaltijd, een tafel, boeken
en een eigen kamer. De mens
die kever is geworden, heeft
ineens aan het menselijk han
delen een andere proportie ge
geven.
Beklemmend
De Kafka-bundel bevat ook
de verhalen 'In de Strafkolo
nie', 'De Hongerkunstenaar',
'De Stoker', 'Een Plattelands
dokter', 'Het Vonnis' en 'Het
Kleine Vrouwtje'. Het zijn
verhalen, die de mens aan een
onontkoombare situatie uitle
veren. Zij lijken verward te
zijn geraakt in een beklem
ming, waarvan niemand weet
door welke omstandigheden
zij wordt gevoed of beïnvloed.
Een verlossing of bevrijding
bevat dit Kafka-concept in
ieder geval niet. De vertelling
'Het kleine vrouwtje' vertelt
het verhaal van een vreemd
soortige, vijandige situatie die
zonder enige verklaring of re
den in stand wordt gehouden
tussen een vrouwtje en een
voorbijganger. Het is een in
twee gestalten ingevreten
trauma, dat niet door verzach
ting of welke andere verande
ring ook mag worden ont
kracht.
Kafka is ook in deze verha
len de beschrijver van mense
lijke situaties, waarin de mens
echter een ding lijkt te zijn ge
worden, een willoos iets, dat
vastgeklemd zit tussen de
eigen machteloosheid en de
onbevechtbare dreiging die
van de buitenwereld uitgaat.
Door die onmacht en dreiging
wordt de verwijdering van een
mensheid, die zou kunnen le
ven bij de gratie van liefde,
vreedzaamheid, rechtvaardig
heid en tederheid, steeds gro
ter.
Kafka toont weliswaar die
afweging niet zo letterlijk,
maar zij wordt in zijn bijna
ondoordringbare verhaaltrant
toch wel zichtbaar.
Humor
De schrijver is bij alle raad
selachtigheid en abstractie
toch ook wel een heel geestige
waarnemer. Die kant van zijn
werk wordt wel eens onderbe
licht. Zijn gevoel voor (overi
gens meestal dodelijke) humor
kan zonder schroom een we
zenlijk kenmerk van Kafka's
werk worden genoemd. Die
humor is vooral joods, bijna
onderhuids en ligt verstopt
onder een enkel woord in be
schrijving of typering van
menselijke gedragingen of si
tuaties. Bij Stoker: „Begrijp de
situatie niet verkeerd", zei de
senator tegen Karl, „het gaat
misschien om een geval van 'f
rechtvaardigheid".
In 'De Hongerkunstenaar en
andere verhalen' speelt Kaf
ka's gevoel voor humor be
paald geen ondergeschikte rol.
Hij kan als begenadigd taal
kunstenaar met die humor
spelend uit de voeten, maar zij
wordt nergens losgekoppeld
van de ongrijpbare gestalten,
die zich in zijn boeken achter
de mensen ophouden.
Kafka's verhalen - in een zo
schitterende vertaling van Ni-
ni Brunt- stellen ons in staat
om de invloed te meten die hij
op vertellers van onze genera
tie moet hebben gehad. Dat is
de boven alle tijd verheven be
tekenis van dit door Querido
met zoveel boekmakers-zorg
uitgegeven Kafka-boek.
'De Hongerkunstenaar en an
dere verhalen' door Franz
Kafka. Uitgeverij Querido,
Amsterdam. Prijs 29,50.
