BOEKEN O
Een 'enfant terrible' over
het eeuwige familieleven
'Carnaval van Romans'
opvolger van 'Montaillou'
ICOU
KOMT.
:ascinerende teksten van Adrienne Rich
MIJN NAAM IS KA. IK DENK DA T IK BESTA
De allerlaatste
wildernissen
van West-Europa
MACHINEDROMEN' VAN JAYNE ANNE PHILLIPS
Gids voor 84 nationale parken
bat en 'toute d'Azur' is jaloers
|itvoering met 1200 cc motor,
net een beetje gevoel voor
viteit is nu van harte welkom
fibbrig G reeve B.V.,
]AH
66111 ^MITSUBISHI
luden. DE GESTAALDE PERFEKTIE
4065.
Ï5081.
152-4622.
D-33722.
01150-12321.
Kleuterduo
.1 c 31 civ vmim uunucnuHU ou ivici iao3
poor Dirk Vellenga
Toen in 1979 haar verhalen
bundel 'Zwarte kaartjes'
verscheen, werd de jonge
schrijfster Jayne Anne Phil
ips in Amerika beschouwd
jls een 'enfant terrible'. In
KIgl kwam er een Neder
landse vertaling en toen
jyerd in ons land geroepen
jat Phillips zo treffend haar
generatie had beschreven in
korte verhalen over seks,
i, Vietnam en afbraak.
Nu is de eerste roman van
jayne Anne Phillips in Ne
derland verkrijgbaar, 'Ma-
chinedromen'. Het draait om
een traditioneel Amerikaans
plattelandsgezin en straalt
mildheid en begrip uit. Hoe
zit dat nu eigenlijk? Was ze
een 'angry young woman'
die wil schokken en experi
menteren en is ze veranderd
ineen vertelster van gezapi
ge Amerikaanse familiever
halen?
In interviews heeft ze het
eigenlijk al duidelijk ge
maakt. Ze ontkent dat ze in
Zwarte kaartjes' een portret
gaf van de nieuwe generatie.
Er kwamen junkies in voor,
het oude gezin werd van alle
kanten aangevallen, maar
wie zegt dat Phillips zich be
zighoudt met het morele
verval, wordt door de
schrijfster zelf uitgelachen.
Moderne problemen zijn
dezelfde als de oude, stelt ze.
Deze generatie is niet los te
zien van alle vorige genera
ties. „Ik geloof dat het num
mer dat de mensen aan het
opvoeren zijn, volkomen
tijdloos is. De tijd waarin je
geboren wordt, is niets an
ders dan een soort kos
tuum".
Emotionele momenten en
zelfs revolutionaire gebeur
tenissen zijn slechts onder
delen van een eeuwige cir
kelgang. Jayne Anne Phil
lips probeerde dat al aan te
tonen in de meer conventio
nele verhalen in 'Zwarte
kaartjes', maar doet dat uit
gebreid en zeer overtuigend
in 'Machinedromen'.
Het verhaal speelt zich af
op het Amerikaanse platte
land, in West-Virginia,
maar de tijd traag verloopt
en tradities sterk zijn. We
maken kennis met de vier
leden van de familie Hamp-
son, moeder Jean, vader
Mitch, dochter Danner en
zoon Billy. Ze vertellen alle
maal afzonderlijk hun ver
haal, soms in de ik-vorm,
soms in de hij-vorm.
Moeder praat over de ar
me jaren dertig en veertig,
vader over zijn merkwaar
dige ooms en tantes en zijn
oorlogservaringen. Het ge
zin Hampson komt onder
grote druk, de nerveuze ja-
Jayne Anne Phillips.
- FOTO BERT BAKKER
ren zestig slaan toe. De kin
deren worstelen met nieuwe
problemen, het Vietnam-
drama groeit, de ouders
worden langzaam uit elkaar
gedreven.
Jayne Anne Phillips
schrijft onderkoeld, maar
met veel oog voor detail over
het leven in een modaal ge
zin. William Faulkner is
haar grootste voorbeeld, in
zijn beschrijvingen van het
landelijke Amerika en zijn
onverwachte manier van
benaderen. Daarnaast be
wondert ze William Bur
roughs voor zijn bizarre
'beat'-aanpak.
Ze is zelf afkomstig uit
West-Virginia, ze werd in
1952 geboren in het plaatsje
Buchanan. Het was een
streek van mijnwerkers, de
werkloosheid was vrij groot
en niemand had de behoefte
iets in zijn leven te verande
ren. Phillips wel, ze ging
naar de universiteit en trok
daarna liftend naar de west
kust. Tijdens die zwerftoch
ten nam ze allerleid baantjes
aan kwam ze in aanraking
met de zelfkant die ze in
'Zwarte kaartjes' beschrijft.
Over Buchanan is ze niet
bitter: „Toch was het een
heel aardige plaats om groot
te worden, hoewel ik daar
toen anders over dacht. Al
dat zwerven en reizen, dat
had ik niet op kunnen bren
gen als de eerste 18 jaar niet
zo stabiel waren geweest".
Haar familie woont sinds
generaties in West-Virginia
en dat eeuwenlang voort
kabbelende familieleven
heeft ze in 'Machinedromen'
vastgelegd. „De familie is de
meest intense en de meest
blijvende set van verhou
dingen", stelt ze. „Hetve-
schaft elk individu als het
ware een historie van ver
houdingen die zich genera
ties lang hebben voortgezet".
Ze wijst erop dat Vietnam
niet een uniek trauma is.
Soldaat Billy schrijft brie
ven uit den vreemde naar
huis, precies zoals zijn vader
dat tijdens de Tweede We
reldoorlog had gedaan. Bei
de keren worden de brieven
volledig achter elkaar afge
drukt. Oordelen doet ze nau
welijks: „Een moraal werkt
niet. Daar zijn de dingen te
ingewikkeld voor".
De tijd die Jayne Anne
Phillips heeft voortgebracht
is de periode vlak na de ja
ren zestig. Ze groeide op in
het vacuüm na het grote
idealisme. Een tijd van re
cessie die het leven soberder,
maar ook intensiever maak
te. Maar met 'Machinedro
men' heeft zij getoond dat ze
an uitstijgen boven de tijds-
grenzen. Dat is voor een jon
ge schrijfster eigenlijk het
mooiste compliment dat er
bestaat.
Jayne Anne Phillips: 'Machine
dromen'. Uitg. Bert Bahker,
prijs 34,50.
Door Marianne Egbers
ifijn geest heeft zich in exta-
losgemaakt van het taboe,
lit vrouwen niet mogen den
im. Maar ik heb geleerd dat
voor gevoelens ook feiten
uiig hebt". Diep ingeworteld
irouwenprobleem, waar
lirienne Rich over schrijft in
■ar essaybundel: Bloed,
Irood en Poëzie. Deze eerder
ihet Amerikaans verschenen
ssays zijn door een aantal
rcouwen in het Nederlands
wtaald. Deze nog springle-
itnde bundel bevat een aantal
iteratuurbesprekingen, be
bouwingen over man/
iTouwrelaties, racisme, onder-
liukking, politiek en macht en
nadere analyse van de
itrhouding hetero/homoman-
fflcultuur tot de lesbisch/fe-
linistische vrouwencultuur.
Adrienne Rich volgde in
Amerika colleges, samen met
K-soldaten, veteranen uit de
Iweede Wereldoorlog, die een
beurs kregen. Matthiessen, so
cialist en homoseksueel,
maakte hen duidelijk dat
schrijven en dichten geen god
delijke transcendentale won
deren zijn, maar uitingen en
een gevoeld beleven, van ac
tuele bewegingen; op dat mo
ment vooral in de VS, de Sov
jet Unie en Europa. In dit kli
maat ontwikkelt Rich haar ta
lenten, als essayiste en komt
zij tot een wijze van litera
tuurbespreken als vorm van
bevrijding.
Als dichteres ontworstelt zij
zich, aan het door mannen
vastgelegde deel in haar we
zen. Dit beeld wordt bepaald
door de versie van de bezitten
de blanke mannen en onder
huids, door de verzwegen
joodse kant van haar vader.
Ze reconstrueert haar eigen
gevoelde geschiedenis en ont
dekt de parallel ervan met an
dere berooide en onderdrukte
groepen. Ze ontdekt dat veel
Amerikaanse vrouwen ver
standelijk uitgehongerd en
emotioneel ondervoed zijn en
hoe de zwarte vrouwen tegen
de blanke vrouwen worden
uitgespeeld.
Zo bespreekt ze Jane Eyre
als representatne van een cul
tuur, die vrouwen in hun we
zen ontkent. De ziekte van Ja
ne is een uitingsvorm van
haar machteloosheid, haar
hysterie een reactie op een
ontmenselijkende situatie. In
deze crisis wijst Jane Eyre
toch de verlokkingen van een
onwerkelijke romantische
overgave, of het kopen van
liefde door zelfopoffering (ge
voed door het Christendom) af.
Ze gaat evenmin in op de sen
suele liefde van een man, die
tracht haar te herscheppen.
Door Adrienne Rich wordt ze
zo een antiheldin tegenover de
heldinnen van de zichzelf op
offerende christenvrouwen.
Een dergelijke literatuurbe
schouwing moet verder uitlo
pen op analyses van man/
vrouwverhoudingen en onder
drukking. In haar essays over
lesbianisme en racisme con
stateert de schrijfster, dat op
bijeenkomsten over racisme
de seksuele problematiek veel
meer op de voorgrond treedt
dan de racistische! Blanke
vrouwen moeten hun eigen
bekwaamheden vaak ontken
nen en hun intense onderlinge
gevoelens werden meestal
kwaadaardig of acheloos afge
daan. Creativiteit bloeit pas
bij de her- en erkenning van
die gevoelens. Veel plichtsge
trouwe dochters van vaders
zijn niet meer dan sloven, die
hun eigen werkelijkheid ont
kennen en waarvan trouw be
langrijker wordt gevonden,
dan hun eigen waarheid.
Adrienne Rich komt met de
ze scherpe analyses vaak ver
der dan de persoonlijke be
kentenisliteratuur van bij
voorbeeld Anja Meulenbelt.
Bij Rich vloeit dit analytische
proza harmonieus samen met
de opwellende bron van actue
le gebeurtenissen volgens haar
eigen maatstaven.
De lesbienne voert zij ver
volgens op als degene die haar
eigen emotionalitieit en haar
eigen seksualiteit niet langer
ontkent. Als de lesbiennes
openlijker worden, ligt daar
de kans het onuitspreekbare
en weggedrukte te formule
ren. Dit kan vrouwen helpen
op te houden met liegen over
hun eigen bestaan en hen een
nieuwe sleutel tot handelen
aandragen. De leugen in het
bestaan van veel vrouwen, die
hun eigen werkelijkheid ont
kennen, creëert onvrede, ziek
te en leegte.
In haar essays over racisme
beschrijft Adrienne Rich de
tragiek van de gezamenlijke
geschiedenis van blanke en
zwarte vrouwen in Amerika.
Ze beschrijft hoe de blanke
vrouw machteloos gemaakt
wordt in het huwelijk en te
vens moet toezien, hoe de
zwarte vrouw als seksueel ob
ject de voorkeur krijgt van
haar man, maar rechteloos
blijft. Adrienne veegt de vloer
Door Marijke Lukacs
Geen Hollandser naam dan Ka. In korte tijd is de Neder
landse kinderliteratuur verrijkt met twee nieuwe Ka's, een
van Ienne Biemans en eentje van Miep Diekmann. De tijd
zal uitwijzen of deze twee net zo'n lang leven beschoren zal
zijn als onze eigen oude Kaatje uit het alom bekende kinder
liedje, die al generaties lang boven zit.
Wat ze daar uitvoert weet nog altijd niemand precies. Ligt
ze in bed Zit ze in bad Doet ze de trap Wie is die Kaatje
überhaupt Is ze jong Oud Een antwoord op die vragen is
helemaal niet nodig om een versje of liedje ontsterfelijk te
maken. Die vragen dragen juist bij aan de geheimzinnigheid
van het geheel en elk kind en volwassenen heeft zijn eigen
Kaatje gecreëerd. Die van mij zit ergens boven te breien, is
op leeftijd en heeft een knoetje en een grijsblauwe schort,
een soort huishoudster, geloof ik. Ze is me heel vertrouwd.
Iedereen heeft zo zijn eigen Kaatje.
Dit soort versjes en liedjes vol geheimzinnigheden bestaan
al sinds jaar en dag en ze sterven niet uit, ze bestaan ge
woon. Hoe zijn ze ontstaan Heeft iemand ze ooit geschre
ven Dat weet je niet. Je moeder of je grootmoeder zongen
ze toen je klein was en ze werden en worden al generaties
lang op straat gezongen of opgezegd als springliedjes en af
telrijmpjes. Je hebt het gevoel dat ze altijd al bestaan heb
ben.
Nu is de Nederlandse schrijfster Ienne Biemans er in ge
slaagd om voor kinderen heel nieuwe versjes te schrijven,
die diezelfde charme en geheimzinnigheid hebben als die
oude kinderversjes, springliedjes en aftelrijmpjes. De naam
van haar bundeltje kindergedichten is op zichzelf al een
compleet rijmpje: 'Mijn naam is Ka. Ik denk dat ik besta'.
Die regels komen terug in het titelgedicht. Een ander mooi
gedicht uit het boekj e is
üc heb een vader
die is koning
era mijn moeder is de maan.
Ik heb een broer
W die is visser
en die bindt er touwtjes aan.
Aan mijn moeder die van goud is
en zo lieflijk schijnt.
Daarom zal ik niet verbaasd zijn
°b> de maan weer eens verdwijnt.
Er staan 25 van die geheimzinnige en soms absurde vers-
les in dit boekje van Ienne Biemans, die nog eens extra char
me krijgen door de fijne potloodtekeningen van Mance Post.
Jij slaagt erin het sprookjesachtige van de versjes een extra
üimensie te geven. Of alle kinderen dit soort versjes zullen
kunnen waarderen is de vraag. Sommige zijn best moeilijk.
Ik heb het gevoel dat volwassenen die van poëzie houden
daar méér van zullen genieten.
De andere Ka is het vrouwelijk onderdeel van een nieuw
kleuterduo dat door de Nederlandse kinderliteratuur stapt:
Hannes en Kaatje van Miep Diekmann. Het zijn waardige
opvolgers van Ot en Sien en Jip en Janneke. Kinderen, die
vorig jaar naar de radio hebben geluisterd kennen deze
Hannes en Kaatje misschien al langer van het programma
Kletsmajoor van de NCRV, dat in 1983 en 1984 werd uitge
zonden.
De verhaaltjes uit dat programma zijn gebundeld en heb
ben precies die lengte en inhoud die uitstekend is om voor te
lezen voor het slapen gaan. Niet te lang, niet te kort. In elk
verhaaltje gebeurt wel iets spannends of geheimzinnigs,
maar binnen de drie bladzijden komt alles weer op zijn
pootjes terecht en Hannes en Kaatje zijn weer paraat voor
een volgend avontuur.
Ze laten papieren bootjes in een straatput verdwijnen;
hebben geen zin in een slome gebreide muts van omabren
gen soep naar een heks en knikkeren met eentjes, vijfjes, en
zwarte bammen. Tjong King heeft de tekeningen bij de ver
haaltjes gemaakt die er precies bij passen, sommige grappig,
sommige heel geheimzinnig en mooi zoals bij het verhaaltje
'Net als de herders'. Die maken het boek extra aantrekkelijk.
Ienne Biemans: 'Mijn naam is Ka. Ik denk dat ik besta'. Tekeningen
van Mance Post. Querido junior, 15. Vanaf 4 jaar.
Miep Diekmann: 'Hannes en Kaatje, 2 in een straatje'. Tekeningen
van The Tjong King. Querido junior, 19,90. Vanaf 5 jaar.
Emmanuel Le Roy Ladu-
rie. - FOTO BERT BAKKER
'Montaillou' van de Franse
schrijver Emmanuel Le Roy
Ladurie was een onverwacht,
gigantisch succes. Vandaar
dat uitgever Bert Bakker de
vertalers Frans de Haan en
Barbara Herklots de opdracht
gaf zo snel mogelijk een Ne
derlandse versie te maken van
'Het carnaval van Romans',
dat in 1979 door GaUimard in
Frankrijk is uitgegeven. Het
boek kost 45 gulden.
'Montaillou' ging over een
ketters dorp in de Pyreneeën
in de jaren 1294 tot 1324, het
nieuwe boek van Le Roy La
durie speelt in de stad Romans
in de Dauphiné, ten zuiden
van Lyon, in 1579-1580. Cen
traal staat een buitengewoon
wild carnaval dat twee lang
duurde.
Burgers keerden zich
tegen de adel, handwerkers te
gen de bourgeoisie en boeren
tegen de landheren.
„Na ampele overweging be
sloot ik slechts twee weken uit
de geschiedenis van Romans
te beschrijven", zegt Le Roy
Ladurie. „Niet meer dan twee
weken. Maar wat voor weken!
De twee weken van Carnaval
van Romans in februari 1580,
tijdens welke de deelnemers
van de beide partijen zich ver
momden en elkaar vervolgens
afmaakten. Niewttemin moest
ik met betrekking tot die veel
bewogen, schitterende en
bloedige twee weken een beeld
oproepen van de voorgeschie
denis en de gevolgen, de ins en
outs, de omgeving waarin het
drama zich voltrok en de be-
teknissen ervan, ook, wanner
het nodig is, in de omringende
steden en dorpen. Ook op het
niveau van de gechiedvrgelij-
king".
aan met de door mannen be
dachte seksuele revolutie,
waarin verkrachting prettig
zou zijn en vernedering ero
tisch. Ze komt hartstochtelijk
op voor het recht van vrouwen
om zichzelf te definiëren en
zelf te beslissen hoe, wanneer
en voor wie ze haar seksualai-
teit en haar voortplantings
vermogen wil gebruiken.
De groep vrouwen die van
harte echtgenote en moeder is
wordt door Adreinne Rich te
veel buiten beschouwing gela
ten. Deze groep hoeft evenmin
toonaangevend te zijn als ge
negeerd te worden. Bij een
pleidooi voor tweegeslachtelij
ke oplossingen is ook hun bij
drage onontbeerlijk.
Met haar rijke beeldende en
analytische taal slaagt Rich
erin sociale, politieke en psy
chologische werkelijkheden
uit te beelden in al hun onder
linge relaties. Ze evenaart
schrijvers als Doris Lessing,
Simone de Beauvoir en Frank
Arion. Haar probleemanalyses
vind ik sterker en spreken me
meer aan dan de gesuggereer
de oplossingen.
Adrienne Rich: 'Bloed, Brood en
Poëzie'. Uitg. Sara. Prijs 29,50.
Door Co Meertens
WEST-EUROPA mag dan -
samen met de Verenigde Sta
ten en Japan- de hoogste in
dustrie-dichtheid ter wereld
kennen, worden doorsneden
met snelwegen om de enorme
massa's per auto vanuit hun
wereldsteden zo snel mogelijk
bos, strand en bergen te laten
bereiken, toch zijn er ook nog
echte -vrijwel onaangetaste-
wildernissen.
Enkele miljoenen hectare in
totaal, verspreid over 84 natio
nale parken in 15 landen. Om
misverstanden te voorkomen:
de term 'nationaal park' wordt
officieel toegekend door de
IUCN (International Union for
the Conservation of Nature
and Natural Resources) aan
natuurgebieden, die aan een
aantal keiharde voorwaarden
moeten voldoen.
De belangrijkste zijn dat het
moet gaan om relatief grote en
beschermde gebieden, waarin
door menselijke exploitatie of
bewoning geen wezenlijke
veranderingen zijn aange
bracht of ontstaan; die wat de
natuur betreft van bijzondere
wetenschappelijke, edcuatieve
of recreatieve waarde zijn en
waaraan bezoek (op speciale
voorwaarden) is toegestaan.
Veel andere natuurgebie
den, die toch nationale parken
worden genoemd -zoals bij ons
de Hoge Veluwe, Veluwezoom
en Kennemerduinen- voldoen
(nog) niet aan deze IUCN-nor-
men. Ook België kent geen
echt nationaal park, maar 15
anderen landen in West-Euro
pa kunnen er op bogen nog
vrijwel ongerepte wildernis
sen te bezitten.
De Engelsman Angus Way-
cott (38) heeft al deze gebieden
bezocht en er een uitgebreide
informatie-gids over geschre
ven, waarin niet alleen aan el
ke park aandacht wordt be
steed, maar ook een algemeen
gedeelte is opgenomen over
geschiedenis, beheer, toegan
kelijkheid en toekomst van
onze laatste restanten pure
natuur.
Het zal geen verbazing wek
ken dat de meeste parken te
vinden zijn in de dunstbevolk-
te streken, zoals Joegoslavië
en Skandinavië. Het grootste
nationale park van Europa is
te vinden in Noorwegen, het
reusachtige bergplateau
Het grootste nationale
park van Europa bevindt
zich in Noorwegen.
- FOTO ARCHIEF DE STEM
Hardangervidda (maar liefst
343.000 ha) tussen Oslo en Ber
gen. Een ruige wildernis van
wouden en vlakten, bergen en
weiden, meren en moerassen,
waar 20.000 wilde rendieren
leven en rotsformaties voor
komen die meer dan 100 mil
joenjaar oud zijn.
Ook goed voor vele weken
eenzaam zwerven zijn de Hohe
Tauern (245.000 ha) in Oosten
rijk), het Lake District (225.00
ha) en Snowdonia (220.000 ha)
in Engeland, de Cevennes
(220.000 ha) en de Westelijke
Pyreneeën (205.000 ha) in
Frankrijk en Sa rek en Padje-
lanta (beide rond de 200.000 ha)
in Zweden.
Bij het doornemen van
Wayncott's boek -dat simpel
weg 'Nationale Parken van
West-Europa' heet- valt op
dat natuurbescherming op dit
niveau pas laat in de jaren
zestig goed op gang is geko
men. Toch waren er toen al
beschermde natuurgebieden
in West-Europa. Zweden was
het eerste land dat in 1909 be
paalde delen van Lapland
daarvoor aanwees, in 1914 ge
volgd door Zwitserland en en
kele jaren later door Spanje en
Engeland. Pas in de jaren zes
tig, wanneer men zich bewust
wordt van de snelle teloorgang
van de natuur, komt in heel
West-Europa een proces op
gang om de laatste nog onge
repte gebieden in die staat te
houden.
Dat geld daarbij het groot
ste probleem was en is zal dui
delijk zijn, terwijl ook een ef
fectieve bescherming tegen
vervuiling en aantasting
steeds moeilijker wordt.
Maar desondanks hebben
we in West-Europa nog een
paar miljoen hectare be
schermde wildernis, toegan
kelijk voor publiek onder spe
ciale voorwaarden. Wie zich
aan de regels houdt kan er
rondtrekken, vissen, genieten
en bivakkeren. Voor liefheb
bers van deze vorm van re
creatie biedt Wayncott's boek
een schat aan informatie.
Angus Wayncott: 'Nationale Par
ken van West-Europa'. Uitg. Gott-
mer/Haarlem; prijs 19,90.
